Henryk Damian Wojtyska
Józef Garampi i początki studiów nad
dziejami polskiej nuncjatury
Studia Theologica Varsaviensia 26/2, 189-207
S tu d i a T h e o l. V a rs , j
126 (1938) n r 2 I
H ENRYK DAM IAN W O JTY SK A
JÓZEF GARAMPI I POCZĄTKI STUDIÓW NAD DZIEJAMI POLSKIEJ NUNCJATURY
P oczątek zain teresow ań h isto rią n u n c ja tu ry apostolskiej w Polsce w iąże się zasadniczo z funkcjo n o w aniem te j in sty tu cji. J u ż od 2 poł. X V I w. sam i now om ianow ani n u n cju sze zaczęli zbierać m a te ria ły dotyczące poczynań i problem ów , z jakim i m usieli się p arać ich poprzednicy. Chodziło o w y k o rzy stan ie ich dośw iadczeń i w iedzy, jak ą zdołali zebrać o Polsce, jej lu dziach, p raw ach i in sty tu cja ch . W te n sposób zaczęto w łączać w rela cje końcow e z p o b y tu w Polsce o k ru ch y w iadom ości o p oprzednikach i ich p racach. K ró tk i zarys genezy sta łe j n u n c ja tu ry w Polsce i m isji A lojzego L ippom ana (1555— 1557) podał w sw ej obszernej rela cji Ju liu sz R uggieri (1566— 1568)1 a jego następcy w swoich rela cja c h — a czasem tak że i w de peszach 2 — wciąż do ty ch in fo rm acji dorzucali now e szczegó ły. Dużo cennych d an y ch o działalności w y b itn iejszy ch n u n cjuszów w Polsce podaw ali ich biografow ie, zwłaszcza jeśli sam i byli uczestnikam i ich poselstw a, jak A ntonio M aria G ra- ziani, a u to r żyw ota n u n cju sza J a n a C om m endonego (1563— 1656) 3. Bardzo cenne opisy przebiegu m isji legatów H ipolita A ldobrandiniego (1588— 1589) i H e n ry k a G aetaniego (1596— 1597) pozostaw ili ich se k re tarz e A ntoni M a rtin e lli4 i J a n P a
-JZ ob. R e la c y e n u n c y u s z ó w a p o s to ls k ic h i in n y c h osób o P o lsce od r o k u 1548 do 1690, w y d . E. R ykaczew skii, t. 1, B e rlin — P o z n a ń 1864, s. 190.
* P o r. lis t K rz y s z to fa M a s in i do k a r d . V irg in iu s z a O rs in i, W a rs z a w a 9 IX 1667. A u to g r. R zy m , A rc h iv io C a p ito lin o , A rc h . O rs in i, r k p s S. 225 (1667/0467), cfr. E le m e n ta ad fo n t iu m e d itio n e s , t. 7, e d . W . W y - c h o w s k a d e A n d re is , R o m a e 1962, s. 112.
* Z ob. D e v ita J o a n n is F ra n c is c i C o m m e n d o n i C a rd in a lis lib r i I V , P a ris iis 1669. O pis n u n c ja t u r y w P o ls c e z n a jd u je się w k s ię d z e II, ro zd z. V I—X V II (s. 108— 210).
4 Zob. V. M ey szto w icz, A n to n i M a r tin e lli re la tio d e H ip p o liti A ld o - b r a n d in i le g a tio n e a d S ig is m u n d u m I I I r e g e m P o lo n ia e, „ A n te m u r a le ” , 12 (1968), s. 29— 42.
1 9 0 HENRYK DAMIAN WOJTYSKA [ 2 ] w eł M ucante.5 Szczegółowe itin e ra riu m n u n cju sza J a n a T o rre sa (1645— 1652) sporządził jego a u d y to r J a k u b F antu zzi.6 Ele m e n ty do h isto rii n u n c ja tu ry p odaje także V a d em ecu m pro
n u n tiis, n apisane ok. 1670 r. przez nu n cju sza G aleazza M ares-
cottiego.7 W spom nieć jeszcze m ożna o dzien n ik ach se k re tarz a n u n c ja tu ry A n d rzeja S antacro ce (1690— 1696) J a n a Chrzciciela F a g g io li8 oraz n u n cju sza Józefa G aram piego (1772— 1776) 9.
W szystkie te p race b y ły jed n ak ty lk o źródłow ym i przy czyn kam i do dziejów n u n c ja tu ry w Polsce. System atyczne, w ści słym tego słow a znaczeniu naukow e stu d ia n a d jej h isto rią zapoczątkow ał dopiero Jó zef Garampd (1725— 1792). E ru d y ta odznaczający się n iezw ykłą pracow itością, m iłośnik ksiąg i sta ry c h dokum entów , p re fe k t T ajnego A rch iw u m W aty k ań sk ie go w lata ch 1751— 1772, n u n cju sz apostolski w W arszaw ie (1772— 1776) i W iedniu (1776— 1785), m ian ow an y k a rd y n a łem 14 II 1785 r., b y ł a u to re m nie tylko sław nego in w e n ta rza sp raw kościelnych dla całego chrześcijaństw a, zw anego Schedario
G aram pi (przechow yw anego w A rch iw u m W atykańskim ), sta
now iącego w stęp n ą fazę do — nie zrealizow anej, n ie ste ty — kolosalnej encyklopedii pt. O rbis C hristianus,10 lecz także nie zrealizow anego i nie dosyć studiow anego P rospetto del codice
diplom atico di S a n ta Sede, p ro je k tu p u b lik acji dokum entów
S to licy A postolskiej dla poszczególnych k ra jó w katolickich, obliczonego n a 43 tom y, z k tó ry c h ósm y m iał obejm ow ać P ol skę.11
5 Zob. J . W. W oś, II d ia r io d i v ia g g io in P o lo n ia d i G io v a n n i P aolo M u c a n te , m a e s tr o d i c e r im o n ie d e l C ard. L e g a to E n ric o G a e ta n i, „ A n n a li d e lla S c u o la N o rm a le S u p e r io r e d e P is a ” , S e rie 3, Q u a d e m o 3 (1973), s. 6 0 5 -6 1 3 .
* Z n a jd u je się o n o w A rc h iv io d i S ta to w R z y m ie , A rc h iv io S a n ta c ro c e , r k p s 75.
7 Z ob. V a d e m e c u m p r o n u n tiis a p o sto lic is in P o lo n ia a G a le a zzo M a - r e s c o tti, n u n tio a p o sto lic o c.a. 1670 e x a r a tu m , e d . A. K a k o w s k i, P e tr o - p o li 1912.
8 J e g o w ła s n o r ę c z n y d ia r iu s z z a czas od 17 V I 1690 d o 16 V I 1690 r. z n a jd o w a ł się w B ib lio te c e R ic c a r d ia n a w e F lo r e n c ji. Z ob. A. P rz e ź - d z ie c k i, W ia d o m o ś ć b ib lio g r a fic z n a o r ę k o p is m a c h z a w ie r a ją c y c h w so b ie r z e c z y p o ls k ie , p r z e jr z a n y c h po n ie k tó r y c h b ib lio te k a c h i a r c h iw a c h z a g r a n ic z n y c h w la ta c h 1846— 1849, W a rs z a w a 1850, s. 129. 8 Z n a jd u je się w A V , F o n d o G a ra m p i, r k p s y 69—73. 18 Z ob. I. P h . D e n g e l, S u ll O rb is C h r is tia n u s d i G iu s e p p e G a ra m p i. W : A t t i d e l I I C o n g re sso N a zio n a le d i S tu d i R o m a n i, t. 2, R o m a 1931, s. 497n. 11 S z k ic te g o p r o j e k tu z n a jd u je się w A V , N u n z ia tu r a d i P o lo n ia , rk p s 395, fa se . IV (bez fo lia c ji). Z b ió r o d p is a n y c h do n ie g o b u li p a p ie s k ic h d la P o ls k i w A V , N u n z. d i P o lo n ia , r k p s A d d it. 1, fa s e . I —II.
JÛZEF GARAMPI
T en to G aram pi, zaraz po p rzy b y ciu n a sw ą placów kę do W arszaw y w e w rześn iu 1772 r., nie tylko zaczął porządkow ać archiw um n u n c ja t u r y 12, ale także zbierać „horis subcisivis” m a te ria ły do jej historii. Zadania, jakie sobie w te j m ierze postaw ił, b y ły dwa:
1) Sporządzenie dla siebie i następców encyklopedycznego w y k azu podstaw ow ych w iadom ości o Polsce i o spraw ach, z k tó ry m i — „pro u tilita te R om ana” — m ieli n u n cju sze n o r m alnie do czynienia w tra k c ie w y p ełniania sw ojej m isji. „S ą dziłem bow iem — pisał — że łatw ie j będzie i zręczniej ap o k ry - zjariuszom papieskim w Polsce załatw iać sp ra w y Kościoła, je śli będą m ieli pod ręk ą d okładną o rzeczach przeszłych in fo r m ac ję ” 13. G ros m a te ria łu do tego opracow ania spodziew ał się znaleźć w sam ym arch iw u m n u n c ja tu ry . N iestety, zbiory k o resp o n d en cji n uncjuszów zaczynały się w n im dopiero od 1760 roku, a księgi w pisów a k t sp orn y ch i łask od 1578 r. J e d y n e źródło inform acji o sp raw ach i sposobach ich załatw ian ia przez poprzedników stanow ił to m skopiow anego rę k ą późniejszą Va-
d em ecu m pro n u n tiis M arescottiego z dopisanym i n a końcu
drobny m i dodatkam i nuncju szó w M ikołaja Spinoli (1707— 1712), H ieronim a A rchin to (1720— 1721), K am ila Paolucci (1728— 1738) i A ntoniego V isconti (1760— 1766).14 Od niego w ięc zaczął lek tu rę i sporządzanie w ypisów , b y przejść n astęp n ie do zacho w a n e j korespondencji V iscontiego i w końcu a k t sądow ych i spisów udzielonych przez poprzedników łask i dyspens. Rów no cześnie w głębiał się w dostępną m u w języku łacińskim lite r a tu r ę polską: zbiory p ra w państw ow ych i kościelnych (Sta tu ty W ężyka), kro n ik i G alla, K rom era, H eiden steina, N akiel- skiego, E pistolae h isto rico -fam iliares A nd rzeja C hryzostom a Z a łuskiego i innych. W ielkim odkryciem sta ły się dla niego A n n a les Długosza, w y d an e w L ipsku 1712 roku. R obił sobie z nich szczegółowe w ypisy, podziw iając kom peten cję i n a w skroś no w oczesną (na owe czasy) m etodę badaw czą ojca h isto rii Polski („quem v ere p a re n tem h isto riae Polonicae p ro n u n tia re n o n d u b ito ”), którego k lasy m ogą Polakom zazdrościć in ne n a ro d y .15
12 Z ob. V. M ey szto w icz, De A rch ivo N u n tia tu ra e V a rsa vien sis quod n u n c in A rch ivo S ecreto V aticano se rva tu r, V a tic a n i 1944, s. 45.
12 Z d e d y k a c ji d la p a p ie ż a P iu s a V I d z ie ła p t. I n d e x re ru m (zob. n i żej), AV, In d ic e 190 k. 4v.
14 T a m ż e , k. 8r. V a d em e cu m s ta n o w i d z is ia j w A V rę k o p is n r 1 A r c h iw u m N u n c ja tu r y W a rs z a w s k ie j.
:s A V, In d ic e 190 k. 9r— v. O b a rd z o p o w a ż n y m p o tr a k to w a n iu p rz e z G a ra m p ie g o d o s tę p n e j l i te r a tu r y p o ls k ie j, n a p o d s ta w ie k tó r e j z a m ie
-1 9 2 HENRYK DAMIAN WOJTYSKA [4 ]
B rak i w do k u m en tacji n a m iejscu uzu p ełn iał G aram p i k o re spondencyjnie, prosząc sw oich daw n ych w spółpracow ników w A rchiw um W aty k ań sk im o dokonyw anie k w e re n d w sk azanych m ateriałó w , zwłaszcza w reg istra ch b u li i dziale N u n ziatura di
Polonia.16
■ P ra cę n a d zb ieran iem m ateriałó w do zam ierzonego dzieła
prow adził n u n cju sz przez cały czas trw an ia swego poselstw a w Polsce. P rz e rw a ł je w k w ie tn iu 1776 r., z pow odu p rzen ie sienia n a placów kę w iedeńską. Nie zdążył w yko nać odpisów ze w szystkich m ateriałów , jakie m iał w W arszaw ie. L e k tu rę ksiąg łask z n u n c ja tu ry p rze rw a ł n a ro k u 1755, ksiąg sądow ych try b u n a łu n uncjuszów na ro k u 1622, roczników Długosza n a ro k u 1430.17 W ypisy z dw u pierw szych źródeł posiadają szcze gólną w artość, poniew aż o ry g in aln e księgi, z k tó ry c h je ko piow ano, zostały w czasie o sta tn ie j w o jn y zniszczone przez Niemców.
W W iedniu n ie poddał się G aram p i pokusie rozpoczynania podobnej p rac y dla n u n c ja tu ry p rzy cesarzu. P rzez dw a la ta p orządkow ał i red ag o w ał sw oją encyklopedię polską. P ow stał w te n sposób w 1778 r. czterotom ow y rękopis, z a ty tu ło w an y
I n d e x re ru m praecipue ecclesiasticarum R egni Poloniae, M agni D ucatus L ithuaniae, пес поп p ro vin ciaru m adja cen tium , auas Josephus G aram pius, A rchiepiscopus olim B e ry te n sis e t E pi
scopus M ontis Falisci e t Corneti, d u m in eodem R egno A posto- licae S edis m u n ere ju n g ere tu r, horis subcisivis e x Tabulariis P ontificiis A lm a e Urbis et N u n tia tu ra e Polonicae atq u e e x p lu ribus scriptoribus excerp sit, collegit, alphabetico ordine digessit atque usu i su o ru m in officio successorum dedicavit, A n n o Do m in i M D C C L X X V I, sed en te S s.m o D om ino N ostro Pio V I, P on tifice M axim o, P o n tifica tu s sui anno II. R ękopis te n został,
p rzed w y słan iem do k a n c ela rii n u n cjusza A rch ettieg o do W ar
r z a ł o p ra c o w a ć z a ró w n o p o ls k ą część O rb is C h r is tia n u s , ja k i In d e k s r z e c z y p o ls k ic h , ś w ia d c z y k a ta lo g jeg o b ib lio te k i, w k tó r e j d z ia ły „H i s to r ia e e p is c o p a tu u m P o lo n ia e ” i „ H is to ria P o lo n ia e ” lic z y ły ra z e m 172 p o z y c je k s ią ż k o w e , n ie lic z ą c lic z n y c h d z ie ł P o la k ó w (H o zju sz, S o k o ło w s k i, K a r n k o w s k i i in n i), k tó r e z n a la z ły się w in n y c h d z ia ła c h . Zob. M a r ia n u s d e R o m a n is , B ib lio th e c a e J o s e p h i C a r a m p ii C a rd in a lis ca - th a lo g u s , m a te r ia r u m o r d in e d ig e s tu s e t n o tis b ib lio g r a p h ic is in s tr u c tu s , t. 4/1. R o m a e 1"9δ, n r y 9906— 9918, 13320— 13478. E g z e m p la rz A n n a le s D łu g o sza, o k re ś lo n y ja k o „ e le g a n s ” , z o s ta ł w y c e n io n y n a 5 d u k a tó w (ta m ż e n r 13339).
Ie Zob. w y k a z („S ig lae") c y to w a n y c h n a p o c z ą tk u I n d e k s u ź ró d e ł i li- • t e r a t u r y (A V , In d ic e 190 k. 12r— 18r).
J Ó Z E F g a r a m p i
szaw y,19 bardzo sta ra n n ie p rzep isan y i w dw u tom ach in folio, p iękn ie opraw ionych, p rze słan y w raz z d ed yk acją w 1780 r. papieżow i Piusow i V I.18
Dzieło to, liczące w rękopisie przeznaczonym dla papieża łą cznie 2197 stron, stanow i dowód nie ty lk o w ielkiej odw agi i pracow itości, z jakim i G aram p i je podejm ow ał i w y kon y w ał,20 lecz tak że godnej podziw u eru d y c ji au to ra, k tó ry w „w y krojo n y c h ” z in n y ch zajęć godzinach, zdołał złożyć w p ro st ze źró deł, w w iększej części arch iw aln y ch, całą encyklopedię (układ tem ató w jest alfabetyczny) w iedzy o polskich in sty tu c ja c h ko ścielnych i państw ow ych w kontekście historycznym . T akie h a sła, jak C om itia, Cracovia, D issidentes, Scholae, Stanislaus
P oniatow ski, S yn odu s, b y ły — w kontekście ów czesnej n a u
ki — opracow aniam i ultranow oczesnym i. Są w In d ek sie sub voce także b ardzo sy n tety czn e inform acje o poszczególnych nuncjuszach, w y m ien ian y ch i cytow anych rów nież w w ielu h a sła c h rzeczow ych. N ajcen n iejsze jest jed n ak samo hasło
N u n tii A p o sto lici.21 Zaczyna je G aram p i od definicji posła p a
pieskiego, n a stęp n ie d aje k ró tk ą histo rię n u n c ja tu ry polskiej. Z aczynając od p o stu la tu k a p itu ł k a te d raln y c h , w k tó ry m k a n o n icy polscy żądali w 1556 r. od papieża P aw ła IV utw o rzenia s ta łe j re p re z en ta cji pap iesk iej w Polsce,22 k o n c e n tru je się n a tak ic h zagadnieniach, jak o rganizacja n u n c ja tu ry w je j rozw o ju historycznym , protok ó ł dyplom atyczny, rezy d en cja etc. D ru ga część h asła (s. 1337— 1356) jest poświęcona bardzo szcze gółow em u om ów ieniu historycznego rozw oju u p raw n ie ń i p rzy w ilejów n u ncjuszów papieskich w Polsce. W sum ie, hasło to i ca ły In d e x z licznym i refe re n c ja m i ze źródeł w ytw orzonych przez n u n c ja tu rę , lu b do n iej się odnoszących, stanow i pierw szą w dziejach, i od raz u bardzo udaną, próbę naukow ego o p ra cow ania dziejów szeroko p o jęte j dyplom acji papieskiej w P o l sce. N ie m ają tak ich opracow ań in n e naro d y. Nie m iały szczę ścia goszczenia u siebie nuncjuszów -h isto ry k ów , k tó rz y by, jak
18 D z isia j z n a jd u je się w A V , A rc h iv u m N u n tia t u r a e V a rs a v ie n s is , rp s y 2— 5.
19 O b e c n ie u d o s tę p n ia n y w s a li k o n s u lta c y jn e j A V , In d ic i, 190, 191. *° „ A n im u s , q u o illu d su s c e p i, a u d a x e r a t , d ilig e n tia a s s id u a ”. D e d y k a c ja , A V , In d ic e 190 k. 4v.
« I n d e x , L 2, s. 1329— 1356 (AV, In d ic e 191 k. 96v— llO r).
** M e m o ria l k a p itu ł z n a ł G a r a m p i z rę k o p is ó w p o z o sta w io n y c h p rz e z n u n c ju s z a A lo jzeg o L ip p o m a n a (1555— 1557). Z o sta ł w y d a n y w r o k u 1861 p rz e z H y k a c z e w sk ie g o (R e la c y e 1 s. 48— 49). P o r. H . D. W o jty s k a , P a p ie s tw o — P o ls k a 1548— 1563. D y p lo m a c ja . L u b lin 1977, s. 49.
1 9 4 HENRYK DAMIAN WOJTYSKA '{ 6 1
G aram pi, tra k to w a li n a u k ę n a ró w n i z zadaniam i dyplom a tycznym i.
2) Sporządzenie chronologicznego opracow ania h isto rii po szczególnych nuncjuszów w Polsce. — W d ed y kacji In d eksu dla P iu sa VI pisze G aram p i w 1780 r.: „B ędzie jeszcze inne dzieło m oich lu k u b racji, w k tó ry m podam w ykaz i dokonania w szystkich ap o k ry z jariu sz y S tolicy A postolskiej, jacy od po czątków ch rześcijań stw a w Polsce aż do n aszych czasów w y p ełn iali to zadanie. O becnie red a g u ję je w godzinach w y ry w a ny ch z in n y ch zajęć, k tó ry m i jestem obciążony. Także to now e dzieło, gdy zostanie p rzepisane na czysto, będzie dedykow ane W aszej Św iątobliw ości” 23. O pracow anie to m usiało być już w te d y bliskie ukończenia, gdyż bardzo k ró tk ie h asła pośw ię cone poszczególnym nuncju szo m w In d eksie kończą się odnie sieniem do Synopsis. J e j zam ierzony ty tu ł z n a jd u je się w im p o nu jący m i na w sk ro ś now oczesnym w ykazie bibliograficz nym , um ieszczonym na początku Ind eksu : S yn o p sis Legato
r u m et N u n tio ru m A p o sto lico ru m in Polonia. A pod ty m w y
jaśnienie, że „ je st to dzieło przez n as sporządzone w dw u to m ach przeznaczonych dla A rch iw um N u n c ja tu ry . O pisane są ta m ich dzieje od ro k u 964 do dnia dzisiejszego” 2ł. Je d n ak , m im o zapew nień au to ra, że w 1780 r. dzieło to było już praw ie gotowe, n ik t S y n o p sy do dzisiaj nie m iał w ręk u . N ie korzy sta li z n iej n a pew no (błędy, k tó ry c h nie m a w m ateriałach zebran y ch przez G aram piego) a u to rz y dw u n a jsta rsz y ch k a ta logów legatów i nuncju szó w apostolskich w Polsce: S ebastian C ia m p i25 i A lek san d er Przezdziecki.26 Ten o statn i m iał w p ra w
-23 „ E rit e t a liu d lu c u b r a tio n u m m e a r u m o p u s, q u o s e r ie s а с r e s g e s ta e o m n iu m r e t r o A p o c ris ia rio ru m A p o sto lic a e S e d is , q u i a b in itio r e lig io n is C h ris tia n a e in P o lo n ia a d n o s tr a m u s q u e a e ta te m p ro v in c ia m a d m i n is tr a r u n t, e x p lic a n tu r ; q u o d n u n c se c u n d is c u ris , h o ris s u b c isiv is re c o g n o s c e re n o n p r a e te r m itto ; a tq u e hoc ip s u m n o v u m o p u s , p o s tq u a m in n itid io r e m fo r m a m f u e r it re d a c tu m , illu d e tia m S a n c ti ta t i V e s tr a e c o n s e c ra b o ” . A V , In d ic e 190 k. 6r. 24 „O p u s a n o b is d ig e s tu m e in d u o v o lu m in a d is p e r titu m , A rc h iv o N u n tia t u r a e e iu s d e m c o n s e c r a tu m , q u o re s g e s ta e e o ru m a b a n n o 954 a d h o d ie r n u m d ie m d e s c r ib u n tu r ”. A V , In d ic e 190 k . 17v. Z ob. w y ż e j, p rz y p is 16. 25 S e b a s t i a n o C i a m p i , N u n z ii, C a rd in a li L e g a ti e C o m m is sa - r ii P a p a li ai R e d i P o lo n ia ed A m b a s c :a to r i d i q u e s ti a i P a p i p e r a ffa r i ec c le sia stic i. W te g o ż : B ib lio g r a fia c r itic a d e lle a n tic h e r e c ip ro c h e co r- r is p o n d e n ze ... d e ll’Ita lia co lla R u ssia , colla P o lo n ia e d a ltr e p a r ti s e tte n -
tr io n a li, T . 2, F ir e n z e 1839, s. 9— 116.
26 A. P r z e z d z i e c k i , S p is c h r o n o lo g ic z n y le g a tó w i n u n c y u s ó w S to lic y A p o s to ls k ie j w P o lsce, w te g o ż : W ia d o m o ś ć b ib lio g r a fic z n a s. 164— 170.
JÓZEF GARAMPI
dzie — w edług Teodora W ierzbow skiego — otrzym ać „ab A r chivi V aticani d irectore, u t ipse dicit, q u an d am seriem n u n tio ru m ”, k tó rą opublikow ał w do d atk u do sw ej W iadom ości
b ib lio g ra ficzn e j,27 ale z te k stu sam ego Przezdzieckiego, w ynika,
że nie była to jed n ak Syn o p sa G aram piego, lecz ty lk o jego „in w en tarz rzeczy polskich”, a w ięc In d e x .2S N a k o rzy stan ie z S y n o p sy pow ołuje się n a to m ia st a u to r trzeciego z kolei k a talog u nuncjuszów polskich, P aw eł Fabisz, k tó ry m iał ją w i dzieć w zbiorach A rchiw um N u n c ja tu ry W arszaw skiej, p rze chow yw anych do ro k u 1859 jako depozyt w gm achu n u n c ja tu r y w W iedniu. M iała ta m stanow ić cały dział szósty tego de p ozytu .29 Sam jed n ak Fabisz p rzy zn aje na in n y m m iejscu, że do arch iw u m tego nie został w puszczony,30 a b łęd y pow tórzone za Ciam pim dowodzą, że S y n o p s y nie m iał w ręk u . Je śli jed n a k znajdow ała się ona n ap ra w d ę w depozycie w iedeńskim , k tó ry w 1859 ro k u przew ieziono do Rzym u, to dalsze jej po szukiw ania należało prow adzić w A rchiw um W atykańskim . T ak rozum ow ał a u to r czw artego w y kazu n uncjuszów polskich, T eodor W ierzbow ski. Jeszcze przed o tw arciem arch iw u m dla stu d iu jący ch , zw rócił się on w 1880 r. do k ard . H erg e n rö th e ra z prośbą o udostępnienie m u S y n o p sy. O trzy m ał odpowiedź że nic takiego w zespole A rchiw u m N u n c ja tu ry W arszaw skiej n ie ma. U dostępniono m u n ato m ia st In d e x , z którego w ypisał w szystkich legatów średniow iecznych oraz nuncjuszów , i po uzupełn ieniu (przew ażnie nie praw dziw ym i) danym i z C iam - piego, Przezdzieckiego i F abisza oraz udok u m ento w any m i in form acjam i z M on um en ta Poloniae H istorica i V e tera M onu
m e n ta Poloniae et M agni D ucatus L ituaniae, opublikow ał te n m a te ria ł jako w łasną Syn o p sis w dw u seriach: alfab etyczn ej i c h ro n o lo g iczn ej.32
Po otw arciu A rchiw um W atykańskiego w 1881 r. in ten sy w n ie szukali S y n o p sy G aram piego uczestnicy E kspedycji R zym skich
87 T. W i e r z b o w s k i , S y n o p is le g a to r u m a la te re , le g a to r u m n a to r u m , n u n tio r u m o r d in a r io r u m e t e x tr a o r d in a r io r u m , in t e r n u n tio r u m , d e le g a to r u m , c o m m is s a r io r u m , c o lle c to r u m ...a p o sto lic o ru m in P o lo n ia te r - r is q u e a d ia c e n tib u s , R om ae 1880 s. 7.
78 P r z e z d z i e c k i , W ia d o m o ś ć b ib lio g r a fic zn a , s. 3; n a s. 31—36 szczegółow y opis In d e k s u .
89 P. F a b i s z , W ia d o m o ś ć o le g a ta c h i n u n c y u s z a c h a p o s to ls k ic h w d a w n e j P o lsce (1075— 1865), w yd. 2, O strów 1866, s. 2 (w ykaz w y k o rzy sta n y c h źródeł); zob. też s. 130.
80 T am że, s. 130.
81 O w arto ści tego drugiego d zieła d la stu d ió w n ad dziejam i n u n c ja tu r y polskiej zob. niżej.
1 9 6 HENRYK DAMIAN WOJTYSKA ,[8]
Akadem ia U m iejętności z K rakow a. B ronisław D em biński stw ierdził, że jej „w A rch iw u m nie m a” 3S. D opiero W ładysław A b rah am , k tó ry w 1903 r. jako pierw szy z Polaków zaczął pe n etro w ać nieuporządkow ane Fondo G aram pi, znalazł pod n u m erem 31 fascy k u ł dokum entów , k tó ry uznał „w łaśnie za ową
S yn o psis, albo m a te ria ł do je j ułożenia” 34. A le i ty m zbiorem
n ik t się nie zainteresow ał, n aw et jed y n y do te j p o ry badacz n u n c ja tu ry G aram piego w Polsce, M aciej L o ret. T ajem nica czekała więc na w y jaśn ien ie aż do naszych dni. Szczegółowe poszukiw ania w Fondo G aram pi i w pochodzących z niego o sta tn ic h i dodatkow ych rękopisach działu N u n ziatu ra di Po
lonia d o starczy ły ta k dużo m ateriałó w do S y n o p sy , że na ich
podstaw ie m ożna pokusić się n a w e t o zrek o n stru o w an ie po szczególnych etapów jej pow staw ania.
In ic jaty w a opracow ania dziejów w szystkich posłów papies kich, nie ty lk o nuncjuszów , k tó ry c h Stolica A postolska od po czątk u aż do jego czasów w y sy łała do Polski, została podjęta przez G aram piego w k ró tce po jego p rzy b y ciu do naszego k ra ju, a m a te ria ły do realizacji tego pom ysłu zb ierał razem z m a teriała m i do In d eksu . M yśl w łączenia do tego opracow ania ta k że średniow iecznych legató w papieskich zrodziła się praw d o podobnie pod w pływ em le k tu ry dzieła Długosza. Św iadczy o ty m zarów no odw oływ anie się do A n n a les p rzy ich w ylicza niu, 35 jak i inform acje, jak ich udzielał osobom pom agającym m u w poszukiw aniu m ateriałó w o nich.36 In te re su ją c y zestaw źródeł do całości dzieła pozostaw ił G aram p i w postaci dużej ilości m ałych fiszek, podobnych do tych, k tó re z n a jd u ją się nak le jo n e n a poszczególnych stro n ach Schedario G aram pi,37 Św iadczą one, że w pierw szej fazie opracow yw ania S y n o p sy
88 Z ob. B. D e m b i ń s k i , S p r a w o z d a n ie z p o s z u k iw a ń w a r c h iw a c h i b ib lio te k a c h r z y m s k ic h , w : S c r ip to r e s r e r u m P o lo n ic a r u m , t. 12, C ra - c o v ia e 1888, s. 45. 84 W l. A b r a h a m , S p r a w o z d a n ie z p o s z u k iw a ń w a r c h iw a c h i b i b lio te k a c h r z y m s k i c h d o d z ie jó w P o ls k i w w ie k a c h ś r e d n ic h za lala 1899— 1913, w : A r c h iw u m K o m is ji H is to r y c z n e j A k a d e m i i U m ie ję tn o ś c i, s e r ia II, t. 1, K ra k ó w 1823, s. 21.
85 Zob. m a te r ia ły do o p r a c o w a n ia ic h b io g r a m ó w w AV, F o n d o G a r a m p i, r k p s 31, fa s e . I i II , p a ss im .
88 P o r. o d p o w ie d z i a r c h iw is ty w a ty k a ń s k ie g o K a lik s ta M a r i n i e g o z 25 X I i 22 X I I 1775 г., a u to g r a f y w A V , N u n z ia tu r a di P o lo n ia , rk p s 391, fa se . I b f.
87 W ięk szo ść z n ic h z n a jd u j e się w 11 k o p e r ta c h ( je d n a z a w ie r a n a w e t m a t e r i a ły do h is to r ii p ry m a s ó w P o ls k i ja k o le g a tó w „ u ro d z o n y c h ”) w A V , F o n d o G a ra m p i, r k p s 192 b f (część w o b w o lu c ie z a ty tu ło w a n e j V a rie n o tiz ie p e r i N u n z j A p o s to lic i in P olonia).
ί9]
JÔZEF GARAMPI197
usiłow ał on zebrać m ożliw ie w szystko, co o n u n cju szach mó w iły źródła drukow ane: polskie (dużo w ypisów z k ro n ik P ia seckiego i N ak ielsk ieg o )38 i obce (w ypisy z dzieł K aynalda i U ghelliego).39 Szczególiną pom ocą służył m u w te j pracy D aniel Jan o ck i i k ierow ana przez niego B iblioteka P u bliczna Załuskich. Z nalazł w n ie j G aram p i także sporo ciekaw ych in form acji rękopiśm iennych, m .in. adn o tację o zatw ierd zeniu przez n u n cju sza B erard a B ongiovanniego (1560— 1563) k o n sty tu cji synodalnych diecezji w ileń sk iej.40
Jednocześnie z k w eren d ą w d ru k ach w ykonyw ał G aram pi system atycze w ypisy p o trzeb n y ch m u in fo rm acji z ksiąg a r chiw um n u n c ja tu ry w W arszaw ie, p racu jąc rów nocześnie dla
S y n o p s y i dla In d eksu . D la pierw szej przeznaczał raczej in fo r
m acje o itin era ria c h nuncju szó w , o zasobach pozostaw ionych przez nich a k t oraz o ich w spółpracow nikach. O dzw ierciedle n iem sposobu zb ieran ia tego ty p u info rm acji są sum ary czn e w ykazy au d itoró w (sędziów) try b u n a łu n u n c ja tu r y 41 i k a n clerzy lu b se k re tarz y poszczególnych nuncjuszów 42 oraz szcze gółowe opisy ksiąg z n a jd u jąc y c h się w arch iw u m .43 Zwłaszcza tę pracę „u siebie” w y ko n y w ał G aram p i w każd ej chw ili w ol n ej od n o rm aln y ch zajęć n u ncjusza. Św iadczą o ty m przygodne św istk i p apieru, n a k tó ry c h w ypisyw ał owe inform acje. No ta tk a o ak tach try b u n a łu n u n c ju sz a K laudiusza R angoniego (1^98— 1606) i o jego au d itorze Scypionie F o n ta n a jest n a p i sana n aw et n a odw rocie listu se k re tarz a królew skiego Kajeta· na G higiottiego z 18 V II 1775 r., w k tó ry m donosi on G aram
-88 P . P i a s e c k i , C h ro n ic a g e s to r u m in E u ro p a s in g u la r iu m , C ra e o v ia e 1645; S. N a k i e l s k i , M ie c h o v ia s e u a n tiq u ita es m o n a s te r ii M ie c h o - v ie n s is , C ra e o v ia e 1614. Z ob. A V , F o n d o G a ra m p i, r k p s 31 fase. IV /1—3 p a s s im . P o r. M . d e R o m a n is IV/1 n r 13380. 39 O. R a y n a 1 d u s, A n n a le s e c c le sia s tic i ab a n n o M C X C V I I I , u b i d e s in it C a rd in a lis B a ro n iu s , t. 1— 15, L u c a e 1747—1756; F . U g h e l l i , Ita lia sacra s iv e d e e p isc o p is Ita lia e... o p u s sin g u la re , t. 1— 10, V e n e tiis 1717— 1722. Zob. A V, F o n d o G a ra m p i, r k p s 31, fa s e . I —IV p a ss im . C a ła in f o r m a c ja o m is ji n u n c ju s z a H ie ro n im a R o ra rio (1539— 1540) je s t o p a r t a w ty m rę k o p is ie n a d z ie le S a lo m o n a N e u g e b a u e r a H isto ria r e r u m P o lo n ic a ru m , F r a n c o f o r ti 1611 (ta m ż e , fa se . IV/1 k . 35r—v). K s ią ż k a t a je s t c y to w a n a c zęsto ta k ż e w in n y c h b io g ra m a c h .
40 Z ob. A V, F o n d o G a ra m p i, r k p s 31, fa se . IV/1 k . 53v.
41 C fr. N o m in a a u d ito r u m S a c ra e N u n tia tu r a e , A V , F o n d o G a ra m p i, r k p s 192 b f (2 k a r t y in folio). Z a c z y n a od B a r tło m ie ja z M a lty , a u d ito r a k a r d y n a ł a le g a ta M a r k a B a rb o z 1472 r.
42 C fr. C a ta lo g u s C a n c e lla r io r u m S . N u n tia tu r a e A p o sto lic a e , ta m ż e b f, ró w n ie ż 2 k a r t y in folio.
piem u, że jego k ró lew sk a mość S tan isław A u g u st zaprasza go n a obiad.44
G aram pi nie p o m ijał żad n ej okazji zdobycia now ych in fo r m acji do swego dzieła. P o dróżując po Polsce zatrzy m y w ał się b y nie ty lk o zw iedzać zabytkow e kościoły. S zperał po z a k ry stiach i plebaniach, szu k ając ciekaw ych ksiąg i dokum entów . W ypisy z nich tra fia ły potem do S y n o p sy. „W kościele p a ra fialn y m w Zatorze, w diecezji k rak o w sk iej, sam czy tałem do k u m e n t” odpustow y n u n cju sza Z achariasza F e rre rie g o z 21 czerw ca 1521 r. — tak ic h n o tate k m ożna w dziele G aram pie go znaleźć w ięcej.45 P oszukiw ania m ateriałó w do h isto rii n u n c ja tu r prow adził n u n cju sz tak że p rzy pom ocy Polaków . W k w ie tn iu 1774 r. o barczył reg ensa stu d iu m franciszkańskiego w K rakow ie, o. Idziego K ow alskiego, zadaniem zw eryfikow a n ia ep itafiu m nu n cju sza K am ila M entovato (1558— 1559), po chow anego w krak o w sk im kościele tego zakonu (tek st jego p ły ty n a g ro b n ej znalazł p rzep isan y z błędam i w M onum enta
S a rm a tia ru m Szym ona Starow olskiego) 46 oraz dokonaniem kw e
re n d y m ateriałó w o nim w tam te jszy m archiw u m .47 N ajw ięcej jed n a k n a d w yszukiw aniem in fo rm acji ,,sui n u n c j di P olonia” n a tru d z ił się arch iw ista w a ty k a ń sk i K alik st M arini. G aram pi, św iadom , że n ajw ięcej dok u m en tacji, zarów no do In d ek su , jak i S y n o p sy, z n a jd u je się w A rchiw u m W atykańskim , żądał wciąż od niego nie ty lko szczegółow ych in w e n ta rzy zespołu N unzia-
tura di Polonia 48 oraz w ypisów z niego,49 ale tak że obarczał za
J 9 3 H E N R Y K D A M IA N W O J T Y S K A j ^ Q j 44 A V , F o n d o G a ra m p i, r k p s 31, fa s e . IV /3 k . 51r. 45 T a m ż e , fa se . IV/1 k . 25r. 48 T a m ż e , k. 4 9 r—v . K o rz y s ta ł z k ra k o w s k ie g o w y d a n ia M o n u m e n tó w z 1655 r., zob. M . d e R o m a n is IV/1 n r 13367. 47 W z a łą c z n ik u do o d p o w ie d z i K o w a ls k ie g o z 30 IV 1774 r. o tr z y m a ł ty lk o (p o tw ie rd z o n y p rz e z g w a r d ia n a J a n a K a n te g o N a ro ń s k ie g o i k u s to s z a k la s z to r u M a r c in a G e ry n g a ) o d p is e p ita f iu m i w z m ia n k ę o k ilk u a k ta c h p r a w n y c h M e n to v a ta . A u to g ra f , A V , N u n z ia tu r a d i P o lo n ia , r k p s 395, fa se . IV bf. 48 S ta r a n n ie w y k o n a n y w p o r z ą d k u c h ro n o lo g ic z n y m I n v e n ta r io e n o ta d e i v o lu m i d e lla N u n z ia tu r a d i P o lo n ia , e s is te n ti n e ll’A r c h iv io S e g r e to V a tic a n o e q u i r e g is tr a ti s e c o n d e o r d in e cro n o lo g ico (d o p ro w a d z o n y do 1740 r.) p o d a je ta k ż e d a ty p ie rw s z e g o i o s ta tn ie g o (c h ro n o lo g ic zn ie) lis tu w p o sz c z e g ó ln y c h to m a c h . Zob. A V , F o n d o G a ra m p i, r k p s 250, fasc. 1 b f (2 s k ła d k i in fo lio po 12 k a r t k a ż d a ). I n n y in w e n ta r z rę k o p is ó w n u n c ja t u r y p o ls k ie j z N u n tia t u r a d i P o lo n ia i L e tt e r e d i P r in c ip i z n a j d u je się w A V . F o n d o G a ra m p i, r k p s 250, fa sc . T.
49 C fr. E s tr a tti d e i v o lu m i d i le tte r e d e lla N u n z ia tu r a d i P o lo n ia e s is te n ti n e lV A r c h iv io S e g r e to V a tic a n o d a ll’a n n o 1551 al 1592, AV, F o n d o G a ra m p i, r k p s 242, fa s c . A ; fa s c y k u ł B z a w ie r a C o p ie e s tr a tte d a i L ib r i d e lla C o lle c to ria d i P o lo n ia .
JÓZEF GARAMPI
1 9 9
daniam i w yszukiw ania in fo rm acji o szczegółowych zagadnie niach, któ re go interesow ały , jak n o m inacje nuncjuszów i ich u p raw n ien ia (facultates).50
Ju ż w tra k c ie zb ieran ia m ateriałó w rozpoczął G aram pi re d a gow anie frag m en tó w zam ierzonego dzieła. P ró b ą tak ie j re d a k cji jest K atalog n u n cju szó w apostolskich w Polsce w y ró żn io
n y c h godnością k a r d y n a ls k ą 51 oraz bardzo p ro sty zestaw dat
przyjazdów i odjazdów z Polski poszczególnych nuncjuszów , u ję ty w porządku chronologicznym od 18 II 1568 r. (m ianow a nie W incentego del Portico) do w rześnia 1738 r. (p rzy jazd F a b ry cju sza Serbelloniego do W arszaw y).52 O kres zb ierania doku m en tacji zam yka dostarczenie do W arszaw y w g ru d n iu 1775 r. pokaźnego p liku now ych in fo rm acji z W a ty k an u .53 Po jego otrzy m an iu G aram pi p rzy stą p ił do redagow ania całości. W yda
je się, że n a jp ie rw pow stała sk ład k a p apieru , z aty tu ło w an a w ła snoręcznie przez nuncjusza: N otitia L eg a to ru m , N u n tio ru m
aliorum que S edis A postolicae m u n ere fu n c to ru m in Regno Poloniae, Magno D ucatu L ituaniae aliisque Provinciis adiacen- tib u s a Josepho G aram pio, A rchiepiscopo B e ry te n si id em que N u n tio Apostolico digesta et illu stra ta A.D . 1775, zaw ierająca
pierw sze słowa ded y kacji dzieła następcom .54 W z n a jd u jąc y m się w środku składki, n ap isan y m kilka m iesięcy później, szkicu te j dedykacji, pisze G aram pi: „dzieło to opracow ałem w ciągu k ilk u m iesięcy, jakie mi pozostały od choroby i reko nw alescen cji aż do mego w y jazdu z P o lsk i” 55. W iadom o jest, że po sejm ie,
и W AV, N u n z ia tu r a d i P o lo n ia , r k p s 395 (fase. II , s k ła d k a 2) z n a jd u je się 16 k a r t ta k ic h w y k a z ó w , sp o rz ą d z o n y c h n a p o d s ta w ie b re w ió w z A r m a r iu m 42 i 44. C fr. te ż w y ż e j w s p o m n ia n e lis ty M a rin ie g o (p rz y p is 36).
51 C a ta lo g o d e i N u n z i A p o s t o ł k i in P o lo n ia a s s u n ti d a 200 a n n i in p o i a lla S a n ta P o rp o ra , rę k o p is p o d ty m ty t u łe m z n a jd o w a ł się w z a g in io n y m w F o n d o G a ra m p i r k p s ie 115, fa sc . F ; z o sta ł o n p ra w d o p o d o b n ie p rz e n ie s io n y do r k p s u A V , N u n z ia tu r a di P o lo n ia , A d d . 2, fa s c . 1 k . 25?r—V i 254r— 255r, g d zie z n a jd u j e się b ez ty tu łu .
52 Z ob. A V, N u n z ia tu r a d i P o lo n ia , A dd. 2, fa s c . 1 k . 253r—v , 256r— 257v, 259r—v (p rz e s ta w io n y p o rz ą d e k k a rt).
53 Z n a jd u ją się o n e w k ilk u n ie fo lio w a n y c h s k ła d k a c h r k p s u 395 w d z ia le N u n z ia tu r a di P o lo n ia (fasc. II i IV ) i n o szą w s p ó ln y ty t u ł N u o v a a p p e n d ic e d i n o tiz ie p e r i n u n z i a p o s to łk i. D ic e m b re 1775.
54 Z a c z y n a G a ra m p i w ła s n o rę c z n ie : „ S u c c e ss o rib u s s u is in A p o sto lic a e S e d is m u n e r e a p u d R eges e t R e g n u m P o lo n ia e J ro s e p h l G [a ra m p iu s ] A [r° h ie p is c o p u s ] B 'e r y te n s is ] S [a lu te m ] P flurŁ m am ] Dfiicit]” . W ś r o d k u są w ło ż o n e 4 k a r t k i sz k ic u d e d y k a c ji z a p is a n e r ę k ą s e k r e ta r z a G a r a m p ego. A V . F o n d o G a ra m p i, rk p s 192 bf. 55 „O p u s hoc e la b o r a v i p a u c is m e n s ib u s , q u i m ih i a m o rb o e t v a le t u d in e u s q u e a d m e u m e x P o lo n ia d is c e s s u m s u p e r f u e r u n t”.
200 HENRYK DAMIAN WOJTYSKA
[12J
zakończonym 12 IV 1775 r., n u n cju sz pow ażnie zachorow ał i le żał w łóżku do połow y m aja, a od 3 czerw ca p rzeb y w ał n a re konw alescencji w D aw idach pod W arszaw ą, gdzie dyktow ał „wiadom ości histo ry czn e odnośnie P o lsk i”, tzn. In d ex .56 R eda gow anie N otitiae czyli późniejszej S y n o p sy m ógł rozpocząć do piero w g ru d n iu 1775 r., gdyż w je j pierw szym tekście zn aj du ją się już in fo rm acje, jak ie o trzy m ał w ty m m iesiącu z W a ty k a n u .57 N ależy więc przyjąć, że pierw sza red a k c ja pow stała zim ą na przełom ie 1775/76 roku.
S kłada się ona z dw u p lik nieopraw ionych skład ek w fo rm a cie szesnastki. P ierw szy, o d k ry ty niegdyś przez A brah am a, jest za ty tu ło w an y Elenco d e’N u n zi A postolici in Polonia dal 1046
al 1700.5S S kład a się on z 4 fascykułów (czw arty jest podzielo
n y n a 3 podzespoły, osobno foliow ane) luźn ych sk ład ek (razem 447 k art), zaw ierający ch opisy działalności poszczególnych n u n cjuszów w p orządku chronologicznym . Do każdego szkicu pod staw ow ego, pisanego jed n ą i tą sam ą ręk ą, dołączone są liczne k a rtk i z uzupełnieniam i, pisanym i różnym i rękam i. F ascyk uł pierw szy zaw iera m a te ria ły do dziejów legatów papieskich w Polsce od X do X III w ieku, drugi do legatów i kolektorów św iętop ietrza w w iek u XIV, trzeci do tychże sam ych w w ieku XV, zaś czw arty p o daje in fo rm acje o 48 n u n cju szach i lega ta c h w iek u XVI. B ra k u ją c e w ty m zestaw ie m a te ria ły do h i sto rii n uncjuszów X V II w ieku z n a jd u ją się, razem z m a te ria łam i do nuncjuszów w iek u X V III, w innym , znacznie m n ie j szym i n ie foliow anym rękopisie Fondo G aram pi n r 245,59 prze niesione ta m praw dopodobnie z m yślą podziału całości n a dw a m n iej w ięcej rów ne tom y, zgodnie z anonsem w yrażon ym w
In d eksie. Ilość i jakość d o k u m en tacji w ty m d ru g im zestaw ie
jest bardzo zróżnicow ana. O ile bow iem m a te ria ły do n u n c ju szów X V II w. nie różnią się zasadniczo w te j m ierze od m a teriałó w do h isto rii nuncjuszów w cześniejszych, o ty le to. co n a stę p u je po k a rc ;e z aty tu ło w an ej ręk ą G aram piego N u n tii Apo stolici saec. X V I I I ,60 jest w y raźn ie uboższe i ubożeje w m iarę
68 „ N e lla m ia c o n v a le s c e n z a d e tta i... n o tiz ie is to ric h e r e l a ti v e a lla P o lo n ia ” . D ia rii d i P o lo n ia d e l 1775 e 1776, s. 215 (a u to g r a f w A V , F o n do G a ra m p i, r k p s 191). 67 P o r. n p . r e d a k c je te k s tó w o Z. F e r r e r i m w A V , F o n d o G a ra m p i, r k p s 31, fa se . IV/1 k . 2 2 r—25v z A V , N u n z ia tu r a d i P o lo n ia , r k p s 395, fa s c , IV b f. 58 AV, F o n d o G a ra m p i, r k p s 31. 59 F a sc . В (ra z e m z m a t e r ia ła m i do h is to r i i n u n c ja t u r y p rz y c e s a rzu). 80 K a r t y te g o r k p s u s ą n ie fo lio w a n e .
zbliżania się do końca. U sta ją p ró b y red a k c ji tek stu , jak to m a m iejsce jeszcze w biogram ie ostatniego n u n cju sza X V II w. F ab ry cju sza Paolucciego, n o tatk i ograniczają się zasadniczo do opisów ksiąg pozostaw ionych przez ty ch nuncjuszó w w a rc h i w u m n u n c ja tu ry , p o tw ierdzając in fo rm ację podaną w I n d e k
sie, że m ateriałów a rc h iw aln y ch n u n c ja tu ry nie zdążył G a
ram p i p rzed w y jazd em z Polski dokładniej przeanalizow ać.61 P o „ch u d ej” in fo rm acji o D urinim , kończy te n zestaw p u sta k a rtk a z nagłów kiem w łasnoręcznie n ap isan y m przez G aram - piego: „G aram p i” .
Po nom inacji n a n u n cju sza w W iedniu, 16 III 1776 r., a może n a w e t w cześniej, uśw iadom ił sobie G aram pi, że opracow ać dzieje n uncjuszów X V III w. nie będzie w stanie. W ówczas praw dopodobnie zdecydow ał się zakończyć swe dzieło n a ro k u 1700 i rozpoczął d yktow ać je kalig rafo w i — n a pew no jeszcze przed w y jazdem z P o lsk i (opuścił W arszaw ę 6 V 1776 r.).62 C zystopis jego z n a jd u je się dzisiaj w rękopisie Fondo G aram
pi n r 23. Tom, liczący 135 n u m erow an y ch składek in folio (440
stro n, plus w k ład k i nie paginow ane), nosi w łasną rę k ą G aram - piego w pisany później ty tu ł P rim o sbozzo dei N u n zi in Polo
nia dal 1068 al 1700. Z ostał on w pisan y później, k ied y okaza
ło się, że tak że i ta re d a k c ja w ym aga w ielu p op raw ek i uzu pełnień. B ra k u je w rękopisie w stęp u. N ato m iast n a pierw szej składce jest w y k reślo n y nagłów ek „966. A egidius, episcopus T usculanus, L eg atus A postolicus”,63 a w jego m iejsce jest w pi sane „Prolegom ena. De in itiis C h ristian ae religionis in Polo n ia ”, po czym n a stę p u je dłuższy w yw ód o początkach ch rze ścijań stw a w Polsce, o p a rty głów nie na Długoszu. D alej idą biog ram y poszczególnych posłów papieskich z datam i ich po sługi w Polsce, um ieszczonym i w nagłów kach — od leg ata R a fała z 1068 r. do F ab ry cju sza Paolucciego, n u ncjusza nadzw y czajnego w ro k u 1698. B iogram y nuncju szó w (pom ijam a n a lizę biogram ów legatów i ko lektorów średniow iecznych) ■— w początkow ych n u n c ja tu ra c h XV I w. u ję te jako zestaw nie zaw sze spójn y ch in form acji, jakie G aram piem u udało się ze b rać — posiadają w późniejszych (od poł. XV I w.) dosyć p rz e j
JOZEF GARAMPI 201' 81 C fr. n iż e j, p rz y p is 17. 62 Zob. J . P h. D e n g e 1, N u n tiu s J o s e f G a ra m p i i n P r e u s s is c h S c h le s ie n u n d in S a c h s e n im J a h r e 1776. B e r ic h t ü b e r se in e R e is e v o n W a r sc h a u ü b e r B r e s la u n a c h D re sd e n , „ Q u e lle n u n d F o rs c h u n g e n a u s it a li e n is c h e n A rc h iv e n u n d B ib lio th e k e n ” , t. 5 (1903), s. 233. e* J e g o b io g r a m z n a jd u je się w p ie r w s z e j r e d a k c ji (zob. A V , F o n d o G a ra m p i, r k p s 31, fa s e . I k . 2r).
rz y s ty układ. Z aczy nają się od in fo rm acji o pochodzeniu n u n cjusza i o fu n k cjach sp ełn ian y ch przez niego przed nom inacją n a n u n c ja tu rę polską. N astęp u je d okładna d a ta b rev e nom ina cyjnego, w iarygodna, poniew aż potw ierdzona odnośnikiem do reg e stu brew iów w A rch iw u m W atykańskim . D alszą część b iogram u zajm u je opis działalności n un cju sza w czasie speł n ian ia jego m isji w Polsce, z ak cen tem położonym n a obronie p ra w i przy w ilejów Kościoła. A spek t te n jest szczególnie roz b udow an y od n u n c ja tu ry A n d rzeja C aligariego (1578— 1581), od k tó re j G aram pi m iał do dyspozycji w archiw um n u n c ja tu r y a k ta try b u n a łu i a k ta gratio sa nuncjuszów . Czasam i w pro st przytacza w biogram ach całe d o k u m ety z ty ch akt, dotyczące sporów ju ry sd y k c y jn y c h , jak np. p ro te sta c ję H ieronim a de Buoi z 21 X 1586 r. w zw iązku z pew nym i sform ułow aniam i w now ej edycji K o n s ty tu c ji S y n o d a ln y c h K arnkow skiego.64 Od p isy te są bardzo cenne z pow odu zaginięcia znacznej części ksiąg, w k tó ry c h się znajdow ały.
Dużo m iejsca pośw ięca G aram pi w biogram ach spraw om pro tokołu dyplom atycznego i organizacji p rac y n u n c ja tu ry oraz inform acjo m o m iejscu rezydow ania nuncjuszów . Nic dziwnego, że biogram Galeazzo M arescottiego, k tó ry ty m zagadnieniom pośw ięcił całe dzieło (Vadem ecum ), jest szczególnie rozbudo w any .45 Od n u n c ja tu ry W incentego L auro (1574— 1578) poja w iają się także re g u la rn ie (lecz z w y jątk am i) in fo rm acje o a u - ditorach, k anclerzach i n o tariu szach nuncjuszów oraz o spo rządzonych przez n ic h reg estach a k t try b u n a łu i ro zdaw nictw a łask. N iedobór in fo rm acji o c h a ra k te rz e polity czny m i o in fo r m aty ce nuncjuszów , spow odow any niem ożliw ością osobistego w gląd u w ich depesze do s e k re ta ria tu stan u, jest u spraw iedli
w iony ogólną koncepcją dzieła, k tó re m iało służyć przede w szy stk im następcom G aram piego na urzędzie w rozw iązyw aniu ak tu a ln y ch problem ów organizacyjnych, ju ry sd y k c y jn y c h i p ro to k o larn y ch .46 D latego, pom im o że podaje on n a ogół pod ko niec poszczególych biogram ów tak że inform ację o tym , gdzie te depesze się z n a jd u ją i jaki okres zasoby o b ejm u ją,67 to jed n ak w ażniejsze dla a u to ra b y ły chyba — um ieszcz~ne na końcu biogram ów — odsyłacze do ty ch h aseł In d eksu , w k tó
2 0 2 HENRYK DAMIAN WOJTYSKA JJ4J
84 P r im o sb o zzo , k . 81 a r —b r . 85 T a m ż e , k . 113ar— 117av. 48 Zob. d e d y k a c ję (p rz y p is 70).
67 S łu ż y ł m u do te g o w /w w y k a z to m ó w d z ia łu A V , N u n z ia tu r a di P o lo n ia (cfr. w y ż e j, p rz y p is 48).
ry c h d a n y n u n c ju sz jest w y m ien ian y .68 W te n sposób obydw a dzieła G aram piego m iały się w zajem nie uzupełniać.
Je śli chodzi o m etodę, sto su je G aram pi aw angard ow y n a sw oje czasy sy stem cy tow ania źródeł. K ażde tw ierd zen ie jest p o p a rte w tekście odsyłaczem do d o k u m entu archiw alnego lub książki, z k tó ry ch zostało zaczerpnięte. Dzięki tem u m ożna oce nić w iarygodność p o d anej in fo rm acji i w y ko rzystać ją w k w e ren d a c h w spółczesnych. Um ieszczenie tak ich odsyłaczy u sp ra w iedliw ia do pew ynego stop n ia błędy, zn ajd u jące się zw ła szcza w biogram ach nuncju szó w pierw szej połow y XVI w., k tó re b y ł G aram pi zm uszony opierać w dużej m ierze na p ra cach d rukow anych, nie grzeszących w ted y dokładnością. P o rów nanie szkiców red ak cji w cześniejszej z czystopisem w ska zuje, że b iogram y są przep isan e z ta m te j red a k c ji do P rim o
sbozzo bez zm ian.
Z achow any a p a rte szkic d edykacji dzieła następcom został przez G aram piego p od y kto w an y dopiero po p o w stan iu czysto- pisu.69 Zaczyna go od p o dkreślenia, że „nic b ardziej nie po ciąga i w yostrza naszej ciekawości, jak poznaw anie im ion i dziejów ty ch osób, k tó re p rzed tem w y p ełn iały tak ie same, ja k m y dzisiaj, obowiązki. A le to w tego ro d zaju poznaniu jest zdrow e i pożyteczne, że w zniosłe dzieła i sław ne czyny przodków ie ty lk o ro zp alają nasze um ysły. Są one jak pom nik zbudow any z przykładów . G dy n a niego p atrzy m y , uśw iada m iam y sobie z całą pew nością, co pow inniśm y naśladow ać”. D latego, pom im o licznych zajęć, zaczął sam dla siebie zbierać inform acje o poprzednikach, a te ra z „quod sine fictione didici, sine invidia com m unico”. Nie żąda podziękow ań. „To bow iem m iałem jedynie na celu, b y pomóc m oim następcom , by św ie ciła im jak gd y b y pochodnia, gdy będą załatw iali sp raw y Sto licy A postolskiej... dla w iększej chw ały Boga, po koju Ś w iętej Stolicy A postolskiej i K ościoła oraz po ży tku tego sław nego N a ro d u ”
W zakończeniu dedykacji pisze G aram pi, że zostaw ia n a stę p com sw e dzieło niedokończone i prosi, „by je nie ty lk o u lep szyli, ale także — przez now e zabiegi i stu d ia — pow iększyli
J1 5 ] JÛZEF GARAMPI 2 0 3
88 N p. z a k o ń c z e n ie b io g r a m u H a n n ib a la z C a p u i: „ E p is to la e e t a c ta e iu s e x t a n t in A rc h iv o V a tic a n o , L ib . 23, 25, 26 u s q u e a d 35 N u n tia tu r a e P o lo n ia e . N o n n u lla e iu s g e s ta in d ic a m u s in In d ic e n o s tro v. C is te rc ie n s e s , L iv o n ia , L u c e o ria , V a r s a v ia ” e tc . P r im o sb o zzo , k . 84ar.
89 Zob. w y ż e j, p rz y p is 55.
i udoskonalili” 71. F ak t, że n u n cju sz p rzed w y jazd em z P o l ski m iał zam iar przekazać sw em u n astęp cy A ndrzejow i A r- ch e ttie m u (1776— 1784) ty lk o w yżej w ym ieniony czystopis, nie posiadający w ów czas jeszcze k a rty ty tu ło w ej, jest pośw iadczo n y przez in w e n ta rz te j części arch iw u m n u n c ja tü ry , k tó ra obej m ow ała p a p ie ry pozostaw ione przez V iscontiego (1760— 1767) i G aram piego. W in w e n ta rz u tym , p rzek azany m A rch ettiem u w raz z urzędem , pozycję n r 1 stanow i V adem ecu m M arescot- tiego, n r 2 jed en tom dzieła nazw anego już S yn o p sis seu h isto
ria A pocrisiariorum A p o sto lico ru m in Polonia, zaś n u m e ry 3— 4
dw a tom y In d ek su . P o d ty m w ykazem z n a jd u je się nota, m ó w iąca o dalszych losach obydw u dzieł G aram piego: „Synopsa i Indeks, poniew aż przed w y jazd em m ons. G aram piego nie m ożna ich było (do końca) przepisać na czysto, zostaną w k ró t ce p rzesłane z W iednia” 72. P o jech ały więc z nuncjuszem .
In d e x pow rócił do W arszaw y w 1778 r. skopiow any w 4 to
m ach, Synopsa n ajp raw d o p o d o bn iej nigdy.
W W iedniu uśw iadom ił sobie G aram p i całą je j niedoskona łość i zaczął uzupełniać b rak u ją ce w n(ej inform acje. Św iad czą o ty m bardzo liczne — zwłaszcza w b iogram ach pierw szych n uncjuszów XVI w. — w łasnoręczne p o p raw k i au to ra, duża ilość now ych fiszek oraz tro ch ę listów z now ym i info rm acjam i, pow k ład an y ch pom iędzy k a rty czystopisu lu b przechow yw a n ych osobno. Zw łaszcza te listy, pisane do każdego, kto m ógłby podać now e w iadom ości, d ają obraz solidności badaw czego w y siłk u G aram piego. M arini jeszcze w 1780 r. zapew niał go, „że od k ied y pow rócił do archiw um , nie rob ił nic poza przegląd a niem tom ów depesz Com m endoniego z legaćji polskiej [w 1572 r.]) by znaleźć te w iadom ości”, jak ich n un cju sz od niego żądał, a po p rzesłan iu do W iednia opisu tego p oselstw a,73 m usiał pro
2 0 4 HENRYK DAMIAN WOJTYSKA ,^ Q j
71 T a m ż e , b f.
72 C fr. E len co d i P r o to c o lli n e ’ q u a li so n o s ta te r i u n it e , d is p o s te e le g a te d a M o n s. G a ra m p i le C a rte , M e m o r ie e L e tte r e la s c ia te ta n to d a lu i, q u a n to d a ll’E m in e n tis s im o V is c o n ti n e lla S e g r e ta r ia d e lla N u n z ia tu r a d i P o lo n ia (AV, F o n d o G a ra m p i, r k p s 12, fa sc . C, bf). N a le ż y z w ró c ić u w a gę, że o b e c n ie w a ty k a ń s k i zesp ó ł A rc h iv u m N u n tia t u r a e V a r s a v 'e n s is , u p o r z ą d k o w a n y w ó w c z a s p rz e z G a ra m p ie g o , z a c z y n a się ró w n ie ż od d z ie ła M a re s c o ttie g o , a po n im b e z p o ś re d n io n a s tę p u ją , ja k o r k p s y 2— 5, c z te ry to m y I n d e k s u ; r k p s n r 6 z a w ie r a p rz e p is y c e re m o n ia łu i w y k a z y p r e r o g a ty w n u n c ju s z ó w . Z ob. V. M e y s z t o w i c z , D e A r c h iv o N u n tia tu r a e V a r s a v ie n s is , q u o d n u n c i n A r c h iv o S e c r e to V a tic a n o s e r v a tu r , V a tic a n i 1944, s. 45. 7* L is t a u to g r a f ic z n y z 30 V 1780 r. w A V , F o n d o G a ra m p i, r k p s 192, bf.
w adzić w zespole N u n zia tu ra di Polonia ta k ie sam e k w e re n d y do n u n c ja tu r H ieronim a de Buoi, F ran ciszk a S im on etty, J a n a L ancellottiego i A ntoniego S an tacroce.74
Szukano now ych źródeł z polecenia G aram piego n ie ty lko w A rchiw um W aty k ań sk im . W p ap ierach po n u n cju szu z n a j d u je się m.in., p rzesłan y przez nieznanego in fo rm a to ra , szcze gółow y opis 6 tom ów k o resp on d en cji n u n cju sza A nioła R anuz- ziego (1671— 1673), z n a jd u jąc e j się w ted y w zaginionej dziś bibliotece R anuzzich w Bolonii.75 Dużo now ych in fo rm acji o n u n cju szach Z achariaszu F e rre rim , Ja n ie Tedaldim , M ikołaju F ab ri, H ieronim ie R orario i zwłaszcza H ieronim ie M artinengo p rzesłał G aram piem u 17 V 1777 r. n iejak i J a n V. z B rescii.78 T ajem nicze do dzisiaj życie Ju liu sz a Ruggieriego usiłow ał po m óc rozjaśnić n ieja k i T rom belli.77 „W książce A m idena nie m a m ow y o in nych n u n cju szach w Polsce, oprócz H ipolita A ldo- brandin iego i K ośm y T o rre sa ” — odpisyw ał in n y anonim ow y in fo rm ato r, podając odpisane z te j książki dane o ty c h n u n cjuszach .78 Dociekliwość badaw czą posunął G aram pi ta k dale ko, że dow iedziaw szy się, iż n u n c ju sz A lb e rt B olognetti zm arł w drodze z Polski w 1585 r. n a g ran icy W łoch w Tarvisio, żądał od w ik ariu sza diecezji G orizia n a w e t in fo rm acji o jego gro bie.79 Indagow any był także re k to r-re fo rm a to r A kadem ii K ra kow skiej, Hugo K o łłątaj, k tó ry w odpowiedzi przesłał 6 V III
1778 r. obszerny w y k az d okum entów zn ajd u jący ch się w Bi bliotece Jag ielloń sk iej, m ogących służyć zarów no do In d eksu , jak i S y n o p sy .80
Z k o respondencji w y nik a, że cały te n in te n sy w n y w ysiłek skom pletow ania S y n o p sy p rz y p a d ł głów nie n a la ta 1777— 1780, k ied y w W iedniu rodził się tak że czystopis In d eksu . Po jego w y kon aniu G aram p i zrezygnow ał praw dopodobnie z w y ko
ń-j-^ J JOZEF GARAMPI 2 0 5
74 L is t z 5 V II 1780. T a m ż e , b f.
75 Z n a jd u je się , ja k o w o ln e fo g lio , w AV, F o n d o G a ra m p i, r k p s 192, b f.
78 Z ob. jeg o o d p o w ie d ź w A V , F o n d o G a ra m p i, r k p s 192, b f.
77 Zob. jeg o li s t z 21 V 1777 r. w ło ż o n y p rz e z G a ra m p ie g o do s k ła d k i z b io g r a m e m R u g g ie rie g o w P r im o sb o zzo , po k. 86a.
78 L is t a u to g r a fic z n y b e z p o d p is u , d a to w a n y 29 IV 1777 r., z n a jd u je s ię w P r im o sb o zzo , po k. 84a. C h o d zi t u p ra w d o p o d o b n ie o n ie w y d a n ą k s ią ż k ę T e o d o ra A m e y d e n a (A m y d e n u s) E logia S u m m o r u m P o n tific u m e t C a rd in a liu m .
79 Z ob. o d p o w ie d ź z 9 V I 1777. A u to g r a f w P r im o sb o zzo , p o k . 78a. 88 A u to b io g r a fic z n a o d p o w ie d ź K o łłą ta ja , w ra z z z a łą c z o n y m w y k a z e m d o k u m e n tó w , z n a jd u je się w A V , F o n d o G a ra m p i, r k p s 192, b f.
206 HENRYK DAMIAN WOJTYSKA [18]
czenia dzieła o n u n cju szach polskich.81 Nie zachow ał się bo w iem n a jm n ie jszy ślad scalania w yżej w y m ienionych in fo rm a cji z tek stem P rim o sbozzo, k tó ry p rzeto n ależy uznać za o stat nią, choć niek o m pletn ą, red a k c ję tajem n iczej S y n o p sy. J e j szczegółowa analiza przeko n u je, że po uzupełnieniu, przepisan iu i udostępn ien iu publiczności otrzy m alib yśm y dzieło, jak na ta m te czasy, w y b itn e i ta k now ocześnie udokum entow ane, że dopiero w naszych czasach m ożna by poku s;ć się o napisanie lepszego. Rozum iał to doskonale K o łłątaj, k ied y p rzesy łając G aram p iem u w yżej w ym ienione inform acje, pisał: „m am za szczyt dziękow ać w im ieniu m ego N arodu, dla któreg o chw ały W asza E kscelencja zechciał podjąć się te j tru d n e j pracy . P rz y niesie ona W. E kscelencji n ieśm ie rte ln e im ię i uznanie, k tó re n ig d y nie w ygaśnie w e w rażliw ych sercach m oich Rodaków ”82.
J o s e p h G a r a m p i a n d t h e b e g i n n i n g s o f s t u d i e s o n t h e n u n c i a t u r e o f P o l a n d S u m m a r y T h e f :r s t s c h o la r w h o b e g a n to s tu d y th e h is to r y o f th e P o lis h n u n c ia t u r e w a s J o s e p h G a ra m p i, p a p a l n u n c io in P o la n d 1772— 1776. D u r in g h is s o jo u r n in o u r c o u n tr y , h e n o t o n ly p u t in o r d e r a n d d e s c r ib e d t h e a rc h iv e s o f th e n u n c ia t u r e in W a rs a w , b u t, b a s e d m o s tly o n its c o n te n t, h e a lso c o m p o s e d tw o v e r y im p o r t a n t w r itin g s , w h ic h h e d e d ic a te d to h is su c c e s s o rs in o r d e r to f a c i lita t e t h e i r w o rk , e s p e c ia lly in th e m a t te r s o f d ip lo m a tic p ro to c o l a n d ju r is d ic tio n a l c o n tr o v e rs ie s . B o th o f th e s e w r itin g s a r e c o n s e rv e d in m a n u s c r ip ts . T h e f i r s t is I n d e x r e r u m p r a e c ip u e e c c le s ia s tic a r u m R e g n i P o lo n ia e a h i s to r ic a l e n c y c lo p e d ia o f P o lis h in s titu tio n s , s e e n f r o m t h e R o m a n -C a th o lic a n d p a p a l p o in t o f v ie w . T h is is c o n s e rv e d in tw o b ig c o d ice s in t h e V a tic a n A rc h iv e s (In d ic e 190, 191). T h e se c o n d w o r k is S y n o p s is le g a to r u m e t n u n tio r u m a p o s to lic o ru m in P o lo n ia . T h is w r itin g w a s c o n s id e re d lo s t u p to t h e p r e s e n t d a y . W o jty s k a d is c o v e re d in th e V a tic a n its la s t r e d a c tio n (F o n d o G a ra m p i, m s 23) a n d a n u m b e r o f
81 W ty m c z a sie z a c z ą ł z b ie ra ć ta k ż e m a t e r i a ły do S e r ie d e i L e g a ti e N u n ti i A p o s to lic i n e l R e g n o e S ta t i e r e d ita r i A u s tr ia c i. J e d n a k z e b r a n a d o k u m e n ta c ja o ra z p r ó b a r e d a k c ji (od św . B o n ifa c e g o do ok. 900 r.) są t a k w s to s u n k u do p o ls k ic h n ie p e łn e (cfr. AV, F o n d o G a ra m p i, r k p s 245, fa sc . С— J ), że n a le ż y w n o sić , iż a u to r s z y b k o z t e j p r a c y z re z y g n o w a ł.
[ 1 9 ] JÓZEF GARAMPI 207:
n o te s a n d le t te r s , w h ic h s e r v e d i n its c o m p o s itio n . B a s e d o n th e s e , he d e s c r ib e s th e w o rk , c o n ta in in g a v e r y r i c h a m o u n t of in f o r m a tio n o n t h e h is to r y o f th e P o lis h n u n c ia t u r e f r o m its b e g in n in g s to 1700. R e c o n s tr u c tin g th e s ta g e s of its b e c o m in g f r o m th e s o u rc e s a n d t h e m e th o d u s e d b y G a ra m p i, th e a u th o r u n d e r lin e s h is q u ite m o d e r n a p p ro a c h to- th e so u rc e s , c o m p le tn e s s o f r e s e a r c h a n d m e th o d ic a l p e rf e c tio n in j u s tif y in g w r it t e n a s s e rtio n s . A ll th e s e r e n d e r b o th o f G a r a m p i’s u n k n o w n w o rk s s c ie n tific a lly v a lid u n ti l to d a y .
