R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E T . X I V , Z . 1, W A R S Z A W A 1964
JAN BORKOWSKI
CZARNE I SZARE ZIEM IE W YTW ORZONE Z UTW ORÓW PY ŁOW YCH I PY LA STY CH NA OBSZARZE ŚLĄ SK A
Katedra G leboznaw stw a WSR W rocław
WSTĘP
W obręb ie u p raw n y c h gleb pyłow ych i p y lasty ch Śląska czarne i szare ziem ie z a jm u ją stosunkow o nieznaczne obszary. Są to jed n a k n ajlepsze gleby, niem al w całości p szenno-buraczane. S tąd też pochodzi duże zain teresow an ie ty m i glebam i [5, 6, 8, 15].
W n in iejszej p racy przed staw ion e są w yniki bad ań teren o w y ch i labo ra to ry jn y c h , o b ejm u jący ch czarne i szare ziem ie w ytw orzone z u tw orów pyłow ych i p y lastych, w y stęp u jący ch n a ró w n in n y m obszarze w oj. w ro cław skiego, opolskiego i południow ych krań cach woj. zielonogórskiego. Relief, k lim a t oraz skały m acierzyste tego tere n u , jak rów nież m e tody b ad ań la b o ra to ry jn y c h zostały już om ów ione na in n y m m iejscu [1]. W te j p racy ro z p a tru je się tylko genezę czarnych i szarych ziem, m o rfo logię pro fili oraz w ażniejsze w łaściw ości chem iczne i fizyczne ty ch gleb.
CZARNE ZIEMIE
Na obszarze Śląska czarne ziem ie sp o ty k am y w obniżeniach te re n o wych, w ysłany ch ró żn y m i u tw o ram i m acierzy sty m i zasobnym i w w ęglan w apnia, w śród k tó ry c h pow ierzchniow o d om inują u tw o ry p y laste fluw io- glacyjne i deluwiailne.
T o m a s z e w s k i [10] w ydziela czarne ziem ie po lew ej stro n ie O dry na południe od W rocław ia i om aw iając ich genezę w y raża pogląd, że gleby pow stały z gleb bło tn y ch próchniczno-glejow ych bądź gleb łąko w ych w sk u tek osuszenia te re n u [15]. Szczegółowe stu d ia n a d czarny m i ziem iam i tego o bszaru przepro w ad ził K o w a l i ń s k i [5]. W ram a ch
ba-Skład mechaniczny czarnych ziem T a b e l a 1 Udział poszczególnych f r a k c j i w procentac h, śr e d n ic a cz ąstek w mm
Mechanical composition of black s o i l s Percentage of p a r t i c l e - s i z e d i s t r i b u t i o n , diam. in mm Nr p r j f i -P r o f i l e Nr. Miejscowość Loca lity Poziom Horizon Głębokość Depth cm > 1 < 1 1 , 0 -0 , 5 0 , 5 -0, 25 0 , 25- ОД 0 , 1 -0 ,-0 5 0 , 0 5 -0 , -0 2 0 , 0 2 -0,000 0 , 006-0, 002 < 0 , 0 0 2 0 , 0 5 -0,0 06 1 , 0 -0 , -0 5 < 0 , 0 2
Czarne ziemie właściwe - Black s o i l s proper
1 Cieszyce pow. a i s t r . Wrocław 5-15 30-40 0 ,9 0 , 2 9 9, 1 9 9 , 8 1, 9 2 , 6 3 , 1 3 , 6 3 , 4 3 , 7 5 , 6 7 , 1 3 2 . 0 2 7 . 0 3 0 . 0 2 7. 0 6 , 0 7 ,0 1 8 ,0 2 2 ,0 6 2 , 0 5 4 , 0 14 . 0 17.0 5 4 . 0 5 6 . 0 Aj/C 50-55 0 , 0 10 0,0 0 , 6 1, 5. 2, 5 4 , 4 24 , 0 29,0 20 ,0 18 ,0 5 3 , 0 9 , 0 6 7, 0 С 60-70 0 , 0 100,0 0 , 9 0 , 9 1 ,2 8 , 0 2 4 , 0 3 7 , 0 14,0 14 ,0 6 1 ,0 11 ,0 6 5 ,0 2 Dobkowice 10-16 0 , 0 10 0, 0 4 , 2 4 , 0 5 , 0 8 , 8 2 6 , 0 24, 0 1 0, 0 18 ,0 5 0 , 0 2 2 , 0 5 2 , 0 pow. d i s t r . Wroclaw Л1 34-40 0 , 0 10 0, 0 1, 7 2 , 8 4 , 0 7 , 5 2 4 , 0 28,0 10 ,0 2 2 , 0 5 2 , 0 16 , 0 6 o , o С 70-74 0 , 0 100 ,0 2 , 1 2 , 1 3 , 0 9 , 8 3 1 , 0 2 5 ,0 16 ,0 11, 0 5 6 , 0 17,0 5 2 , 0
Czarne ziemie zdegradowane •- Degraded black s o i l s
3 Dobkowice pow. d i s t r . Wrocław 10-16 20-25 0 , 5 0 , 0 99 ,5 10 0,0 3 , 4 2 , 6 2 , 9 2 , 6 3 , 5 3 , 1 10 , 2 7 , 7 2 9 ,0 3 4 , 0 25 .0 24 . 0 1 0 ,0 9 , 0 1 6 , 0 1 7 , 0 5 4 . 0 5 8 . 0 2 0 , 0 16 ,0 5 1 . 0 5 0 . 0 A1 34-40 0 , 0 10 0 ,0 1 , 4 1,4 1,9 1 3 ,3 2 8 , 0 2 2 ,0 11 ,0 2 1, 0 5 0 , 0 1 8 ,0 5 4 , 0 55-60 0 , 0 10 0 ,0 1 , 0 0 ,8 1, 1 1 4 , 1 2 6 , 0 2 5, 0 12 ,0 2 0, 0 5 1 , 0 1 7 , 0 5 7 , 0 Ад/С 70-76 0 , 0 10 0, 0 1 , 6 2 , 0 3 , 2 9 , 2 3 0 , 0 2 7 ,0 16,0 11 , 0 5 7 , 0 1 6 , 0 5 4 , 0 С 114-120 0 , 0 100 ,0 0 , 5 0 ,9 1 ,6 1 0 , 0 3 1 , 0 32 , 0 1 3, 0 1 1 , 0 6 3 , 0 1 3, 0 5 6 , 0 4 Grębocice pow. d i s t r . Wrocław A1 10-15 35-40 0 , 6 0 , 1 9 9 ,4 9 9 ,9 2 , 5 1 , 2 4 . 5 3 . 5 6 , 2 3 , 2 1 1 , 8 1 1 , 1 2 9 . 0 2 9 . 0 2 3. 0 27 .0 8 , 0 7 , 0 1 5 .0 1 8 .0 5 2 . 0 5 6 . 0 2 5 . 0 1 9 . 0 4 6 . 0 5 2 . 0 ,55-56 0 , 1 9 9 ,9 0, 4 1, 2 2 , 2 1 1 , 2 3 3 , 0 2 7 ,0 7,0 1 8 , 0 6 0 , 0 1 5 , 0 52,0. 85-90 0 , 2 9 9 , 8 1 , 5 4 , 2 5 ,3 1 7 , 0 3 4 , 0 2 1 ,0 5 , 0 1 2 , 0 5 5 , 0 2 8, 0 3 8 , 0 С 130-135 0, 3 9 9, 7 2 , 8 7 ,8 10, 8 8 , 6 25 , 0 2 4 ,0 5 , 0 6 , 0 4 9 , 0 3 0 , 0 35 , 0
Czarne i szare ziem ie w ytw orzone z utw orów pyłow ych i pylastych Śląska 63
d ań n a d glebam i pyłow ym i i p y lasty m i [1] a u to r zajm ow ał się jed y n ie czarnym i ziem iam i w ytw orzony m i z glin p y lasty ch . C h a ra k te ry sty k ę ty ch gleb podano na p rzy kład zie profili czarn y ch ziem z Cieszyć, D obkow ic p o w ia tu w rocław skiego oraz G rębocic p o w iatu głogowskiego (tab. 1).
W e w szystkich profilach poziom p róchniczny o m aw ianych gleb m a skład m ech an iczn y gliny śred n iej p y laste j. W ęglan w apnia w y stę p u je w e w szystkich profilach, ale n a różnej głębokości.
P ro file z G rębocic i Cieszyć położone są w płaskich obniżeniach te r e n ow ych zm eliorow anych, p rofile z Dobkowic, leżące w niedalekiej odle głości od siebie, re p re z e n tu ją te re n ró w ny , płaski, nie w ym ag ający m elio racji. W e w szystkich p rzy p ad k ach położenie teren o w e w yklucza m ożli wość zachodzenia procesów erozji.
G leby te, pom im o że w y tw o rzy ły się z podobnych u tw orów m ac ierz y sty ch i w y stę p u ją w zbliżonych w a ru n k a ch reliefu , w y k azu ją różnice za rów no w m orfologii p ro filu glebowego, ja k rów nież w układzie ich pod staw ow ych w łaściw ości, co z kolei w a ru n k u je ich ró żną w arto ść u ży tk o - w o-rolniczą.
Zam ieszczone opisy ilu s tru ją budow ę i m orfologię profili glebow ych czarnych ziem.
P r o f i l 1 — czarna ziem ia w łaściw a, Cieszyce, pow. w rocław ski, klasa II:
A 1 0—45 cm — poziom próchniczny w stanie św ieżym barwy czarnej, stru k
tura gruzełkowata, układ zw ięzły, glina średnia pylasta, burzy silnie z HCl od sam ej .powierzchni, przejście do na stępnego poziomu zaciekam i;
A t / C 46—55 cm — poziom przejściow y w stanie w ilgotnym barwy ciem noszarej
z białym i plamam i, glina średnia pylasta, strukturalna, układ zw ięzły, burzy siln ie z HCl, przejście do następnego poziomu stopniow e;
С 55 cm — sk ała m acierzysta, glina lekka pylasta barw y żółtej z licz
nym i białym i plam am i C aC 03, w górnej części konkrecje
w ęglanu w apnia, poniżej 1 0 0-centym etrow e ślady w yraźne
go oglejenia.
P r o f i l 2 — czarna ziem ia w łaściw a, Dobkowice, pow. w rocław ski, klasa I:
A 1 0—55 cm — poziom próchniczny w stanie św ieżym barw y ciemnoszarej,
struktura gruzełkowata, układ pulchnozw ięzły, glina śred nia pylasta, burzy z HCl od samej powierzchni, przejście do następnego poziomu zaciekami;
С 55 cm — sk ała m acierzysta, w stanie słabo w ilgotnym barwy żółtej,
układ zw ięzły, glina lekka pylasta strukturalna, przecho dząca głębiej w glinkę pylastą, burzy z HCl, na głębokości 70—80 cm w ystęp ują pojedyncze konkrecje СаСОз, poniżę.1’ 1 2 0 cm ślady słabego oglejenia.
64 J. Borkow ski
P r o f i l 3 — czarna ziem ia zdegradowana, Dobkowice, pow. w rocław ski, klasa II:
A ± 0—60 cm — poziom próchniczny, w którym w yraźnie zaznacza się zróż
n icow anie na dwa poziomy: górny do głębokości 30 cm o za barw ieniu ciem noszarym z brunatnym odcieniem oraz po ziom dolny barwy czarnej, pochodzącej od znacznie w ięk szej zawartości próchnicy. Górny podpoziom posiada struk turę gruzełkowatą, z w yraźnie zaznaczoną tendencją do roz pylania się, zaw iera СаСОз, natom iast w dolnym poziom ie w ystęp uje dobrze w ykształcona struktura drobnoziarnista i na głębokości poniżej 45 cm zaznacza się słabe burzenie z HC1. W stałym poziom ie próchnicznym w ystępuje glina średnia pylasta, o układzie pulchno-zw ięzłym ; przejście do następnego poziom u zaciekam i;
A t / C 61—70 cm — poziom przejściow y barwy szarożółtej z zaciekam i próch
nicy, glina średnia pylasta o układzie zw ięzłym , struktural na, burzy z HC1, przejście do następnego poziomu stop niowe;
С 70 cm — skała m acierzysta barwy żółtej w stanie w ilgotnym , poniżej
1 2 0 cm barwa popielatosinawa, układ zw ięzły, glina lekka pylasta, słabo strukturalna, burzy z HC1, na głębokości 75—85 cm drobne laseczki w ęglanu wapnia, od 110 cm za znaczają się ślady słabego oglejenia.
P r o f i l 4 — czarna ziem ia zdegradowana, Grębocice, pow. głogowski, klasa II:
A-i 0—70 cm — poziom próchniczny barw y czarnej, przechodzący stop
niowo głębiej w ciem noszarą w stanie św ieżym , układ słabo zw ięzły, struktura gruzełkowata, w dolnej części drobno- bryłkowa, glina średnia pylasta, z HCl nie burzy, przejście do następnego poziomu stopniow e;
С 70 cm — skała m acierzysta barwy żółtej, przechodząca stopniow o po
niżej 1 0 0 cm w barwę popielatą z żółtym i plam am i, układ zw ięzły, strukturalna glina pylasta, wykazująca w dolnej części na głębokości 145 cm w arstw ow anie, przedzielona bruczkiem z drobnych otoczków od głębiej zalegającego piasku sortowanego, burzy z HC1 poniżej 90 cm.
T ak więc czarne ziem ie zdegradow ane w o dróżn ieniu od czarnych ziem w łaściw ych posiadają poziom p róchniczny m ający w y raźn e zróżnicow a nie na podpoziom y, a w ęglan w apnia w y stę p u je w środkow ych lub dol nych p a rtia c h p ro filu glebow ego. W n iek tó ry ch przy p ad k ach w g órnych p a rtia c h poziom u próchnicznego czarnych ziem zdegradow anych s tr u k tu ra w y k azu je w y raźn ą ten d e n c ję do ro zp y lan ia.
W yniki oznaczeń w łaściw ości chem icznych tych gleb (tab. 2) w w ięk szym sto p n iu po tw ierd zają istn iejące różnice m iędzy czarnym i ziem iam i w łaściw ym i i zdegradow anym i.
Zarów no jed n ak czarne ziem ie zdegradow ane, ja k i w łaściw e m ają nieco m niejszą zaw artość fra k c ji iłu koloidalnego w górnej części poziom u próchnicznego, odpow iadającej w a rstw ie o rn ej. Św iadczy to o
zacho-R o c z n ik i G le b o z n a w c z e
Właściwości chemiczne czarnych ziem - Chemical p r o p e r t i e s o f black s o i l s
mg/100 g 7/łaś ci wo ści so rpcyjne - So rp ti on p r o p e r t i e s Nr pro f i l u Pro f i l e Nr. Miejscowość Głębo kość Depth pH СаСОьPróchni c a С N ogółem C:N g le b y wg Egnera mg/100 g s o i l a f t e r Sgner Kationy m e ta li cz n e mg-równ./ЮО g gl e by Metal c a t i o n s Całkowita kwasowość h y d r o l i tyczna Pojemność h y d r o l i tyczna Hydrol, c a p e c i ty
Sto pięn na sy ce n ia g l e b kationami o charakter ze zasadowym L o c a l it y w in н2о w in KCl % Humus % % T ota l N Ш e /1 0 0 g s o i l T o ta l hyd ro l. a c i d i t y Hl " 3y l Degree s o i l s a i u r . with b as ic c a t . Y - - f _ . l 0 0 Eh CLQ % p2°5 к2о Ca+Mg Na К S Eh“3y l +S
Czarne zie mi e właściwe - Black s o i l s proper
1 Cieszyce pow. d i s t r . Wrocław 5-15 30-40 7,7 8,0 7,5 7,3 14,77 14,88 3,36 3,14 1,95 1,82 0,19 0,19 10 ,2 9,6 4 , 0 2 , 2 3,0 1,5 28,51 28,88 0,23 0 , 2 1 0,28 0, 2 0 29 ,0 2 29,29 0,9 0,6 29,92 29,89 97 98 50-55 8,0 7,4 31,61 0,95 0,55 0,07 7,8 - - 25,87 0,23 0 , 1 0 26,20 0,6 26,80 98 60-70 8,0 7,7 25,61 2 3 ,2 2 0,31 0,1 0 23,63 0,3 23,93 99 2 Bobkowice pow. d i s t r . Wrocław 10-16 34-40 7.5 7.6 7,1 7,3 4,39 3,69 2,93 2,75 1 , 7 0 1,59 0 , 2 0 0,17 8,5 9,4 23,0 1 0 , 2 12 , 0 7,0 26,63 27,27 0 , 2 2 0,23 0 ,4 0 0,17 27,25 27,67 0,9 0,9 28,15 28,57 97 97 70-76 8,0 7,7 23,70 0 , 0 0,0 22,28 0 , 2 1 0,1 0 22,59 0,3 22,89 99
Czerne z ie m ie zdegradowano - Degraded black s o i l s
3 Dobkow ice pow. d i s t r . Wrociaw 10-16 20-25 6.5 6 . 6 6 , 0 6 , 2 2,29 2,40 1,33 1,39 0,14 0,15 9,5 9,2 1 2 ,6 1 0 ,8 3,5 2 , 0 1 8 ,6 0 20,75 0,25 0,28 0,15 0,17 19 ,0 0 21 ,2 0 3,6 1 , 8 22,60 23,00 84 91 34-40 7,0 6,5 0,23 2,64 1,53 0,15 10 ,2 1,6 2,5 22,95 0,31 0,17 23,43 1 , 2 24,63 95 55-60 7,6 7,4 4,76 3,07 1 ,7 8 0,15 11,9 0 , 6 0 ,3 24,48 0,31 0,17 24,96 0 , 6 25,56 98 70-76 8,0 7,6 9,25 0 , 8 0 0,46 0 , 2 2 , 0 21,55 0,28 0,17 2 2 ,0 0 0 ,3 22,30 99 114-120 7,7 7,5 6,59 0,7 2 , 0 2 0 ,7 0 0,28 0 ,1 0 21,08 0 , 3 21,38 99 4 Grębocice pow. d i s t r . Głogów 10-15 6 , 6 5,8 3,41 1,98 0 , 2 0 9,9 1 , 6 5,0 13,69 0,16 0 , 1 2 13,97 3 , 0 16,97 82 35-40 6,7 6 , 0 1,93 1 , 1 2 0,15 7,4 0 , 2 3 , 0 14,62 0 , 2 1 0,1 0 14,93 1,5 16,43 91 55-65 6,8 6 , 0 1,04 0,60 0, 0 8 7,5 0 , 4 2 , 0 15,59 0,26 0 ,1 0 15,95 0,6 16,55 96 85-90 7,3 6,2 0 , 2 2 , 0 12,78 0,21 0,05 13,04 0 , 3 13,34 98 130-135 7,8 6,8 5,35 2,3 1 , 0 28,23 0,26 0,05 28,54 0 , 3 28,84 99 C za rn e i sz ar e zie m ie w y tw o r zo n e z u tw o ró w pyłowych i pylas tyc h Ś lą sk a
66 J. Borkowski
dzącym procesie m echanicznego przem ieszczania iłu koloidalnego z w a r stw y o rn ej w głąb poziom u próchnicznego.
Tabela 2 ilu s tru je w ł a ś c i w o ś c i c h e m i c z n e czarnych ziem . Z a w a r t o ś ć p r ó c h n i c y . W czarnych ziem iach w łaściw ych n a całej m iąższości poziom u próchnicznego nie ulega ona dużym w ahaniom . W górnej części poziom u próchnicznego zaw artość ta w ynosi 2,93— 3,36% , a w dolnej części 2,75— 3,14%.
C zarne ziem ie zdegradow ane w y k azu ją znaczne w ahania w zaw artości pró chnicy na poszczególnych głębokościach poziom u próchnicznego. W iąże się to z procesem d eg rad acji pow odow anej n ieu m ie ję tn ą gospodarką czło w ieka, jak rów nież i procesem przem ieszczania w głąb połączeń p ró ch nicy wobec kw aśnego odczynu gó rn ej części poziom u próchnicznego.
Z a w a r t o ś ć N, P2O5 i K20 . Z aw artość azotu ogółem w czarn ych ziem iach w łaściw ych w całej m iąższości poziom u próchnicznego w ah a się w gran icach 0,17— 0,20*%, a stosu n ek C:N w ynosi 8,5— 10,2.
C zarne ziem ie zdegradow ane w górnej części poziom u próchnicznego zaw ierają N ogółem od 0,14 do 0,20%, przy sto su n k u C:N ró w n y m 9,5— 9,9, w dolnych zaś p a rtiac h ogólna zaw artość N w ynosi 0,08— 0,15% , a stosunek C:N — 7,4— 11,9.
C zarne ziem ie w łaściw e w y k azu ją w górnej części poziom u p róchnicz nego 4,0— 23,0 mg/100 g gleby P205 i 3,0— 12,0 mg/100 g gleby K20 , w dolnej zaś części 2,2— 10,2 mg/100 g gleby P205 i 1,5— 7,0 mg/100 g gleby K20 .
C zarne ziem ie zdegradow ane w górnej części poziom u próchnicznego zaw ierają 1,6— 12,6 mg/100 g gleby P205 i 3,5— 5,0 mg/100 g gleby K2O y w dolnej zaś części 0,2— 0,6 mg/100 g gleby P205 oraz 0,3— 2,0 mg/100 g gleby K20 .
Z przytoczonych d anych w ynika, że w n iek tó ry ch p rzy p ad k ach czarne ziem ie są m ało zasobne w p rzy sw ajaln e fo rm y K20 , a szczególnie P205 i w y m ag ają odpow iedniego naw ożenia ty m i składnikam i. M ałą zaw artość P205 przy sw ajaln eg o w czarnej ziem i w łaściw ej z Cieszyć n ależy łączyć z obecnością znacznej ilości C a C 0 3.
Z a w a r t o ś ć C a C 03 i o d c z y n . C zarne ziem ie w łaściw e w całym pro filu glebow ym w yk azu ją obecność C a C 0 3. W poziom ie próchn iczny m zaw artość C a C 03 w aha się w granicach 3,69— 14,77%, a w poziom ach głębszych 23,70— 31,61%. O dczyn ty ch gleb w całym p ro filu jest alk a liczny i tylko poziom p róchniczny czarnej ziem i z D obkow ic w y k azu je odczyn ob o jętn y.
C zarne ziem ie w łaściw e zaw ierają C a C 03 tylko w dolnej części po ziom u próchnicznego lub w głębszych p a rtia c h p ro filu glebowego. Z a w artość C a C 03 w aha się w granicach 0,23— 9,25%. O dczyn ty ch gleb
Czarne i szare ziem ie w ytw orzone z utw orów pyłow ych i pylastych Śląska 67
w górny ch poziom ach jest słabo kw aśny i stopniow o w raz z głębokością przechodzi w odczyn o b o jętn y i alkaliczny.
K w a s o w o ś ć h y d r o l i t y c z n a . W czarnych ziem iach jest ona nisk a w całym profilu; całkow ita kw asow ość h y d ro lity c z n a w aha się w granicach 0,3— 0,9 mg-równ./lOO g gleby.
C zarne ziem ie zdegradow ane m ają znacznie w yższą całkow itą k w a sowość h y d ro lity czn ą w poziom ach próchnicznych. W górnej części po ziom u próchnicznego całkow ita kw asow ość h y d ro lity czn a w ynosi 3,0— 3,6 mg-równ./lOO g gleby, stopniow o -spadając w raz z głębokością do 0 ,6 w dolnej części poziom u próchnicznego.
W ł a ś c i w o ś c i s o r p c y j n e . Sum a k ationów m etaliczn ych na całej głębokości poziom ów p róchnicznych czarnych ziem w łaściw ych w aha się w g ran icach 27,25— 29,29 mg-równ./lOO g gleby, a stopień n a sy cenia gleb k atio n am i o c h a ra k te rz e zasadow ym w ynosi 97— 98% . W po szczególnych pro filach w całej miąższości poziom u próchnicznego zarów no sum a kationów m etalicznych, jak stopień nasycenia nie w y k azu ją isto t n ych w ahań.
W poziom ach p róchnicznych czarnych ziem zdegradow anych sum a k ationów m etaliczn ych i stopień nasycenia gleb k ationam i o c h a ra k te rz e zasadow ym w z ra sta w raz z głębokością. W górnej części poziom ów p ró ch nicznych sum a kationów m etaliczn y ch w ah a się w granicach 13,97— 19,00 m g-równ./lOO g gleby, a stopień n asy cenia w ynosi 82— 84%, nato m iast w dolnej części poziom ów próchnicznych sum a k ation ów m etalicznych w ynosi 15,95— 24,96 mg-równ./lOO g gleby, a stopień nasycenia osiąga w artość 96— 98%.
Z zam ieszczonych d anych w ynika, że stopień nasycenia czarnych ziem zd eg radow anych w górnej części poziom u próchnicznego jest zbli żony do stopnia nasycenia w glebach szarych, a n a w e t n iek tó ry ch glebach b ru n a tn y c h .
W ł a ś c i w o ś c i f i z y c z n e ilu s tru je tab. 3.
N a uw agę zasługuje stosunkow o niska w artość w spółczynnika p rz e puszczalności, k tó ry w ynosi 0,0000109 cm /sek w głębszych poziom ach p ro filu glebow ego czarnej ziem i z Dobkow ic oraz znaczna zaw artość w ody h ig ro skop ijn ej w poziom ach próchnicznych, w ah ająca się w g ra nicach 2,25— 3,1 Г%. Rów nież ciężar w łaściw y w górnej części poziom u próchnicznego czarnej ziem i z Grębocic w ynosił zaledw ie 2,60, a ciężar objętościow y 1,24.
W poziom ach próchnicznych stw ierd za się stosunkow o w ysoką poro w atość ogólną, k tó ra w aha się w g ranicach 47,7— 55,0%, w głębszych zaś poziom ach w artości te w y raźn ie m aleją, spadając do 37,5'%. K a p ila rn a porow atość objętościow a w poziom ach próchnicznych układa się w g ra nicach 37,5— 43,42% . Na tak znaczną porow atość ogólną n iew ą tp liw y
Właściwości fizyczne czarnych i szarych ziem - P h y si c a l p r o p e r t i e s of black and grey s o i l s T a b e l a 3 Nr
p r o f i
-Miejscowość Lo ca lity
Głębokość Ciężar Weight Porowatośćogólna
Total p o r o s i t y % porowatość k a o ila rn a Ca p il la ry po ro ?i ty higroskopowaWoda Hygroscopic water % Współczynniki prz e p u sz c z a l ności Co e ff .o f p e r m e a b ility cm/s?k lu p r o f i le Nr. Depth cm właściwy s p e c i f ic g/cm^ objętościowy rzeczywisty a c tu a l volun. g /cm* watowa weight objętościowa volume % Czarne ziemie zdegradowane - Degraded black s o i l s
3 Dobkowice pow. d i s t r . Wrocłew 10-16 34-40 2 ,6 6 2 , 6 4 1 ,4 0 1 ,3 8 4 7 , 4 4 7 , 7 2 7 ,6 o 3 0 ,4 0 37 ,5 0 42 , 1 0 2,25 3 , 1 1 0,0 00 180 0,000226 70-76 2 , 7 1 1,61 4 0 , 7 22 ,5 0 36, 6o 1, 4 2 0,0000109 114-120 2 , 6 9 n . o . 1,24 0, 0000109 4 Grębocice pow. d i s t r . Głogów 10-15 35-40 2, 6 o 2,6 4 1,2 5 1, 24 5 2 . 0 53 . 0 3 3 , 5 2 3 8 ,0 7 3 9 , 8 0 4 3 , 4 2 2,3 5 2 ,4 8 85-90 2 ,6 6 1 ,6 0 3 9 , 9 2 1 ,0 2 33 ,64 2,0 7 130-135 2 ,6 7 1,67 37 , 5 19,85 3 3 , 1 7 0,8 8
Szare ziemie wytworzone z utworów lessowatych - Grey s o i l s from lo e s s formations
2 Baborów pow. d i s t r . Głubczyce Ю-15 35-41 2 ,6 5 2 ,6 9 1,25 1,44 5 2 , 8 4 6 ,5 3 5 ,1 1 26,06 4 4 ,6 8 3 7 , 7 1 2, 0 6 2,59 60-66 2,7 3 1,55 43,2 25 ,6 0 3 6 , 2 8 2,7 1 0,000283 140-146 2 ,7 6 1 ,6 8 3 9 , 1 22,17 3 5 , 8 0 3 , 6 9 0, 0000786 4 Ciepłowody pow. d i o t r . Ząbkowice Ю-15 ( 30-35 2 ,6 5 2, 6 7 1,57 1,54 4 0 , 7 4 2 , 3 24 ,7 6 29,07 39 ,8 9 34,50 2,04 1,54 55-60 2, 6 8 1, 6 0 4 0 , 2 25,21 36,3 3 2,42 110-115 2, 71 1,62 40,2 24, 02 36,05 2,0 5 5 Niedźwiednik pow. d i s t r . Ząbkowice 5-Ю 34-40 2, 6 4 2 , 6 6 1,33 1 ,4 2 4 9 . 6 4 6 . 6 3 1 , 4 0 28,30 41 ,5 0 39 ,60 1,80 1,75 0,0001118 0,0001341 60-66 2,72 1,5 9 4 1 , 5 23,30 36 ,4 0 3 , 1 2 0,0000224 110-116 2 ,6 9 1,64 3 9 , 0 21,80 35, 4 0 2,35 0,0000223
Czarne i szare ziem ie w ytw orzone z utw orów pyłow ych i pylastych Śląska 69
w pły w w y w iera te k s tu ra ty ch gleb, k tó ry c h poziom y próchniczne, szcze gólnie w stan ie suchym , p osiadają liczne szerokie k an alik i i spękania w postaci szczelin.
SZARE ZIEMIE
Szare ziem ie są szeroko om aw iane w lite ra tu rz e gleboznaw czej, szcze gólnie ro sy jsk iej i radzieckiej [3, 12, 16]. W ydzielona jest n a w e t stre fa w ystępo w ania szarych ziem. P rz y k o n fro n ta cji z naszym i w a ru n k a m i o k azu je się ,'ż e znaczna część gleb zaliczonych do czarnoziem ów zd eg ra dow anych i czarnych ziem odpow iada szarym ziem iom [4]. S zare ziem ie nie zostały jed n ak uw zględnione w przy ro d niczo-genetycznej k lasy fik acji gleb Polski [91, pom im o tego że w ielu badaczy, jak D o b r z a ń s k i [2, 17], K o w a l i ń s k i [5], M i e c z y ń s k i [7], M u s i e r o w i c z [8], P u l [11], S t r z e m s k i [13] i T o m a s z e w s k i [14], om aw ia genezę tych gleb, a n iek tó rzy z nich dom agają się n aw et w ydzielenia szarych ziem jako odrębnego ty p u glebow ego [7, 11].
W obręb ie gleb pyłow ych i p y lasty ch Śląska obok innych typów gleb sp o ty k am y rów nież zasięgi szarych ziem. G leby te posiadają c h a ra k te ry sty czny pro fil glebow y, w k tó ry m poziom p róchniczny o m iąższości ponad 40 cm stopniow o przechodzi poprzez poziom przejściow y w skałę m a cierzystą. B arw a poziom u próchnicznego w stanie św ieżym je st n ajczę ściej szara lub ciem noszara, a zaw artość próchnicy w aha się od 2% do 2,5% jako górnej granicy. Budow a i m orfologia p ro filu glebowego, w ła ściwości ty ch gleb oraz w a ru n k i w ystępow ania i geneza w y raźn ie w yod rę b n ia ją te gleby spośród in ny ch typ ó w glebow ych.
R o zp atru jąc w a ru n k i w ystęp o w ania szarych ziem należy stw ierdzić, że w ich p o w staw an iu głów ną rolę odegrało położenie i zw iązane z ty m stosunki w odne oraz w łaściwości skały m acierzy stej; obok ty ch czynni ków n iew ątp liw y jest udział roślinności, k lim a tu i działalności człow ieka. M orfologia p rofilów glebow ych s z a r y c h z i e m w y s t ę p u j ą c y c h n a p ł a s k i c h t e r e n a c h i p o w s t a ł y c h z u t w o r ó w p y l a s t y c h z a w i e r a j ą c y c h w ę g l a n w a p n i a jest zbliżona do czarnych ziem zdegradow anych. Miąższość ty ch szarych gleb w po ziomie p róchnicznym w ynosi ponad 40 cm, a ich poziom przejściow y stopniow o przechodzi w skałę m acierzystą. W dolnych p a rtia c h p ro filu glebow ego w y stę p u je cg lejen ie tw orząc w y ra ź n y poziom bądź p lam y sinaw opopielate. W ęglan w apnia w y stę p u je najczęściej już w poziom ie przejściow ym . G leby te jed n a k pom im o znacznej m iąższości poziom u próchnicznego zaw ierają poniżej 2% próchnicy. J e s t praw dopodobne, że niegdyś b yły to czarne ziem ie, k tó re po osuszeniu te re n u i w zięciu ty ch gleb pod u p raw ę u tra c iły znaczne ilości próchnicy i uległy silnej d e g ra
70 J. Borkowski
dacji. P ro fil z Borzęcina, pow. Milicz, re p re z e n tu je tę g ru p ę szarych ziem. G leby te sp o tyk am y na m ałych pow ierzchniach w nieznacznych obniże niach płaskich teren ó w N iziny Śląskiej.
N astęp ną g ru pę stanow ią s z a r e z i e m i e w y t w o r z o n e z u t w o r ó w l e s s o w a t y c h w ę g l a n o w y c h , s p o t y k a n y c h n a p ł a s k o w y ż a c h . G leby te w y stę p u ją na w iększych pow ierzch niach w pow iecie głubczyckim w rejo n ie B aborow a oraz okolicach J a k u bowic, Pilszcz, K ietrza, Tłustom ostów ; sp o ty k a się je m iejscam i w po wiecie prudn ickim , kozielskim i raciborskim , a także w pow iecie dzier- żoniow skim w rejo n ie O leszna.
W p ro filu glebow ym o m aw iane gleby szare m ają najczęściej budow ę ty p u A i — A J С— С, p rzy ty m poziom próch niczny z reg u ły m a m iąższość ponad 40 cm, a w n iek tó ry ch przy p ad k ach 70— 90 cm. W profilach b ra k śladów oglejenia. Pod w zględem m orfologicznym gleby te są zbliżone do czarnoziem ów , ty m bard ziej że często w p ro filu glebow ym spotyka się rów nież c h a ra k te ry sty c z n e k reto w in y .
O m aw iane gleby zaw ierają jed n a k z re g u ły w poziom ie p róchnicznym poniżej 2,5ю/о próchnicy, a więc ilości m niejsze od podaw anych dla czar noziem ów ro sy jsk ich [3], jak rów nież zdegradow anych czarnoziem ów z inn ych obszarów P olski [8] ; ró żna też jest ich geneza. D uża m iąższość poziom u próchnicznego w skazuje, że gleby te przechodziły o kres w zm o żonego działania procesu próchnicow ania, k tó ry jed n ak nie doprow adził do takiego nagrom adzen ia próchnicy jak w czarnoziem ach. W y stęp u jący w ęglan w apnia w skale m acierzy stej oraz stosunkow o nie tak duża p rze puszczalność ty ch gleb p rzy odpow iedniej ilości opadów w gran icach 600— 700 m m stw o rzy ły w a ru n k i k o rzystn e do zaistn ienia procesu p ró ch nicow ania. N asilenie tego procesu p rzy p ad ało n a o k res panow ania na ty ch tere n ac h roślinności łąkow ej. W y stęp u jące w sąsiedztw ie gleby b r u n a tn e w skazują, że n ajp raw d o po d o b niej w glebach b ru n a tn y c h w w a ru n k a c h zad arn ien ia w y tw o rzy ły się znacznej m iąższości poziom y p ró ch - niczne i te gleby stano w iły stad iu m w yjściow e dla szarych ziem om aw ia nego te re n u . P rz y k ła d e m tak ich ziem jest p ro fil z B aborow a, pow. głub- czycki.
S z a r e z i e m i e s p o t y k a s i ę r ó w n i e ż n a p e r y f e r i a c h z a s i ę g ó w c z a r n y c h z i e m . P rz y k ła d e m tak im jest profil z K w ie- lic, pow. Głogów, położony na łagodnym , lekko o p adającym skłonie te re n u zajętego przez czarne ziem ie w okolicy G rębocic.
P ro fil z N iedźw iednika, pow. ząbkow icki, je s t przy k ład em s z a r e j z i e m i p o w s t a ł e j z g l e b y p o b i e l i c o w e j w w y n i k u u p r a w i a n i a j e j p r z e z c z ł o w i e k a . Poziom próchniczny m a m iąższość około 50 cm, p rzy ty m najw yższą zaw artość próchnicy posiada w a rstw a o rn a (2.37%). Z aw artość próch nicy rap to w n ie m ale je poniżej
Czarne i szare ziem ie w ytw orzone z utw orów pyłow ych i pylastych Śląska 71
35 cm. W dolnej części poziom u próchnicznego zachow ane są szczątki elu w iu m w postaci jasn o szary ch plam . Te resz tk i poziom u eluw ialnego, jak rów nież c h a ra k te ry sty c z n y u k ład w zaw artości pró chnicy i iłu koloi dalnego oraz obecność poziom u iluw ialnego w skazują, że niegdyś b y ła to tzw . gleba pobielicow a. P rzem aw ia za ty m rów nież w ystęp ow an ie w ty m tere n ie k o m p lek su gleb bielicow ych i b ru n a tn y c h .
Zam ieszczony p ro fil z P iotrk ow iczek w pow. trzeb n ick im jest p rz y k ład em s z a r e j z i e m i p o w s t a ł e j w w y n i k u d z i a ł a n i a p r o c e s ó w n a m y w u . G leba ta w y stę p u je w ry n n o w y m obniżeniu, w k tó re o p ad ają stoki nieznacznych w yniosłości zaję ty c h przez gleby b ru n a tn e „pobielicow e” , w y tw orzo ne z lessów i utw oró w lessow atych. Zachodzące procesy erozji niszczyły w ierzchnie poziom y ty ch gleb i osa dzały znoszony m a te ria ł w obniżen iu ry n n o w y m . W te n sposób pow stała szara ziem ia, k tó re j poziom p róchniczny m a m iąższość do 90 cm. W p ro filu te j gleby zaznacza się ponadto w arstw o w anie, u jaw n iające się zróż n icow aniem sk ład u m echanicznego.
M iejscam i s z a r e z i e m i e w y s t ę p u j ą w p ł a s k i c h s z e r o k i c h o b n i ż e n i a c h t e r e n o w y c h , w k tó ry c h działanie p ro ce sów n am y w an ia nie zachodziło, a w w y tw a rz a n iu znacznej m iąższości po ziom ów próchnicznych o d eg rała głów ną rolę w ilgotność te re n u , w a ru n ko w ana położeniem i w łaściw ościam i skały m acierzy stej. P rz y k ła d e m ta k ie j szarej ziem i jest p rofil ze wsi C iepłow ody pow. ząbkow ickiego. W p ro filu ty m poziom p róchniczny osiąga m iąższość 50 cm i poprzez po ziom p rzejściow y przechodzi w skałę m acierzy stą — u tw ó r lessow aty 0 składzie m echanicznym glin y śred n iej p y lastej, nie zaw ierającej na ca łej głębokości C a C 0 3. W p ro filu ty m na głębokości 90 cm zaznaczają się w postaci sinych plam ślady oglejenia, a w oda g ru n to w a okresow o pod chodzi pow yżej 100 cm. T e ren te n obecnie je st zd renow any. Położenie 1 w ilgotność p red e sty n o w a ły gleby te pod u ży tk i zielone. N iegdyś zapew ne w ystępo w ały tu łąki. W w a ru n k a ch zad arn ien ia pow staw ała próchnica i stopniow o pow iększała się m iąższość poziom u próchnicznego. B rak je d n akże w ęglanu w apnia o graniczał m ożliw ość nagrom adzania się p ró ch n i cy i dlatego w ty ch w a ru n k a ch pow stały gleby zbliżone do czarnych ziem (czarne ziem ie niedokształcone). Z ostały one w łączone do szarych ziem, bo z ty ch sam ych utw o ró w lessow atych, ale zaw ierający ch w ęglan w ap nia, w podobnym u k sz ta łto w an iu te re n u w sąsiednich pow iatach d zier- żoniow skim i strzeliń sk im w y tw o rz y ły się ty po w e czarne ziem ie, ró żn ią ce się od om aw ian ej szarej ziem i znacznie w iększą ilością próchn icy (oko ło 3°/o) i przew ażnie w iększą m iąższością poziom u próchnicznego.
S zare ziem ie w y tw o rzy ły się z glin ek bądź g lin py lasty ch . W zależno ści od genezy u tw o ru m acierzystego oraz zachodzących niegdyś procesów w p ro filu glebow ym skład m echaniczny ty ch gleb jest b ardziej w y ró w
72 J. Borkowski
n an y na poszczególnych głębokościach bądź też w y k azu je pew ne zróżni cow anie. Ilu s tru je to tab. 4.
W ł a ś c i w o ś c i c h e m i c z n e szary ch ziem o b raz u je tab. 5. Z a w a r t o ś ć p r ó c h n i c y w zb adanych szarych ziem iach w gó r nej części poziom u próchnicznego w ynosi 1,68— 2,44%, w dolnych p a r tiach 0,60— l,60°/o. We w szystkich p rzy p ad k ach w raz z głębokością za w artość próchnicy m aleje.
Z a w a r t o ś ć a z o t u o g ó ł e m w górnej p a rtii poziom u próchnicz nego w ynosi 0,11— 0,16%, a stosu nek C : N uk łada się w granicach od 8,1 do 12,5. W dolnych p a rtiac h poziom u próchnicznego zaw artość azo tu w ynosi 0,06— 0,09%;, a stosunek С : N od 7,6 do 10,6.
Z a w a r t o ś ć p r z y s w a j a l n e g o P205 i K 20 w szary ch zie m iach w ynosi w gó rnej p a rtii poziom u próchnicznego 4,3— 8,3 m g/100 g gleby P2O5 i 5,0— 16,0 mg/100 g gleby K20 , w dolnych p a rtia c h poziom u próchnicznego 0,8— 7,5 m g/100 g gleby P205 i 1,0— 11,0 mg/100 g gle by K20 .
We w szystkich p rzy p ad k ach w głębszych poziom ach zaw artość P205 i K 20 m aleje. W y jątek stanow i jed y n ie pro fil z N iedźw iednika, w k tó ry m stw ierd zam y w iększą zaw artość P205 w głębszym poziomie, b ęd ą cym daw nym poziom em ilu w ialn y m gleby pobielicow ej. Z naczne w a h a nia w zaw artości zarów no P205 i K 20 n iew ątp liw ie w iążą się z u p raw ą gleby przez człow ieka.
O b e c n o ś ć C a C 03 stw ierd za się w n iek tó ry ch profilach jed y n ie w głębszych poziom ach w ilości od 0,06 do 12,4%.
S zare ziem ie w poziom ie p róchnicznym p osiadają o d c z y n słabo kw aśn y bądź o b ojętn y . W ty ch profilach, k tó re zaw ierają w dolnych lub środkow ych poziom ach w ęglan w apnia, odczyn w raz z głębokością p rze chodzi w obojętny, a n a w e t lekko alkaliczny.
K w a s o w o ś ć h y d r o l i t y c z n a b ad anych gleb w y k azuje znacz ne w ahania, na ogół jed n ak w pro filach glebow ych w raz z głębokością w y raźn ie m aleje. C ałkow ita kw asow ość h y d ro lity czn a w górnej części poziom u próchnicznego w aha się w g ranicach 1,8— 6,3, w dolnej zaś czę ści od 0,6 do 3,9 mg-równ./lOO g gleby.
Jeśli chodzi o w ł a ś c i w o ś c i s o r p c y j n e , to sum a kation ó w m etaliczn y ch w górnej części poziom u próchnicznego w aha się w g ra n i cach 6,34— 14,40 mg-równ./lOO g gleby, w dolnej części 8,95— 12,63 m g- -równ./lOO g gleby, z czego głów ną ilość stanow ią w ym ienne k atio n y Ca i Mg, a na Na i К p rzy p a d a ją zaledw ie dziesiętne pro centa.
S topień nasycenia gleb katio n am i o c h a ra k te rz e zasadow ym w g órn ej części poziom u próchnicznego w ah a się w g ranicach 67— 89%, w doln ej części tego poziom u w y raźn ie w zrasta i u kłada się w granicach 74— 95% .
T a b e l a 4 Skład mechaniczny szarych ziem. Udział poszczególnych f r a k c j i t, procen tac h, śr ed nice czy stek w mm
Liechanical composition of grey s o i l s . Percentage of p a r t i c l e - s i z e d i s t r i b u t i o n , diam. in mm
f r j b -prr Miejscowość L o ca li ty po ło ż e n ie Location Głębokość Depth cm > 1 < 1 1 , 0 -0 , 5 0 , 5 -0 ,2 5 0 , 25- О Д 0 , 1 -0, 05 0 , 0 5 -0 ,-0 2 0 ,0 2-0, 006 0 , 006-0 ,006-0 006-02 < 0 ,0 02 0 ,0 0 60 , 0 5 - 1 , 0-0, 05 0 , 0 2
Szara ziemia wytworzona z g l i n p y la s ty c h i l u w i o g l e c j a l n y c h - Grey s o i l from f l u v i o g l a c i a l f i n e - s a n d loams
1 Borzęcin pow. d i s t r . u l i li c z Pł a sk ie z a k l ę ś n i ę c i e w te r e n ie nizinnym Shallow de pr e ss io n in lowland te rra in 10-16 24-30 44 -50 64-7 0 125-135
Ы
0 , 3 0 ,4 0 , 2 0 , 6Щ
9 9 ,6 99, 8 99, 4 2, 4 2 , 1 2 ’ ? 1 , 6 2, 8 6 , 99 , 5 9, 7 8 , 9 8 , 0 8 , 0 18,5 1 0 ,1 9 , 4 1 2 ,2 13, 5 7, 2 3 0 . 0 27. 0 2 5 . 0 3 2 . 0 2 0 .0 18, 0 2 1 ,0 2 2 ,0 2 0 , 0 14 , 0 9 . 0 9 . 0 7 . 0 S’ ° 8 . 0 14 .0 1 5 .0 18. 0 12 ,0 2 0 , 0 4 8 . 0 4 8 . 0 4 7 . 0 5 2 . 0 3 4 . 0 3 0 . 0 2 8. 0 28 ,0 3 0 . 0 3 8 .0 4 0 . 0 4 5 . 0 4 7 . 0 3 8 . 0 4 2 . 0 Szare ziemie wytworzone z utworów less ow aty ch - Grey s o i l s from l o e s s formation2 3 4 5 Baborów pow. d i s t r . Głubczyce K w ie lic e pow. d i s t r . Głogów Ciepłowody pow. d i s t r . Ząbkowice Niedźwiednik pow. d i s t r . Ząbkowice
Roz leg ła wydłużona wierzchowina w płaskowyżowym t e r e n ie S x t r n s iv e elonga ted p la t e a u on
ta b le - la n d t e r r a i n
Dolna p a r t i a łagodnego s t o k u < 3 ° Lower part of g e n t l e s lop e < 3
P ła sk ie ob n iże ni e terenowe Pla t t e r r a i n de pr e ssi on R ozległa wierzchowina E xtens ive p la t ea u 10-15 35 -41 60-66 140-146 10-20 3 5 -4 5 60-7 0 95-105 130-140 175-185 10-15 30-35 55-60 110-115 5 -1 0 20-26 34- 40 £ 8 80 -90 110-116 110-150* 140-150 0 , 3 0 ,1 0 , 0 0 , 6 0, 4 0 , 0 0 , 0 0 , 1 0 , 7 17,1 0 , 0 0, 3 0 , 0 0 , 0 0, 4 0, 4 0 , 0 0 , 0 0 , 0 0 , 0 0 , 0 0 , 1 0 , 0 99,7 99 .9 100 ,0 99 ,4 99 .6 100,0 10 0, 0 99. 9 99 ,3 8 2 . 9 10 0, 0 99 .7 10 0, 0 1 0 0 ,0 9 9 .6 9 9 .6 100 ,0 100,0 10 0, 0 100 ,0 100 ,0
m
4 0 , 6 0 , 1 1 ,3 0 , 8 0 , 5 4 0 , 8 3 , 5 8 , 9 0 , 3 0 , 2 0 , 2 0 , 1 0 , 8 1 , 1 0 , 8 0 , 8 0 , 2 0 , 6 0 , 4 0 , 8 0 , 2 2. 3 1, 8 0 , 6 2 . 3 2 , 0 0 , 8 0 , 4 4 . 1 9 . 1 17 ,1 8 : 3 0 , 3 0 , 2 1 . 4 M 1 , 0 0 , 8 0 , 2 0 ,3 0 , 4 0 , 2 0 , 2 2 , 04
0 , 6 1 .9 2 , 7 1.5 0 , 8 4 . 5 9 . 9 3 4, 3 0 , 6 0 , 9ote
2 , 1 0 , 9 2 , 0 1 , 2 1 2 9. 4 9 , 8 10.7 9 .5 14. 5 14 ,2l2A
9,b 13 .5 13. 7 9. 6 10.4 1 0, 9 13 .1 4 , 1i:l
f f 13 .2 11, 2 11.4 3 5 . 0 3 0 . 0 3 1 . 0 2 8 . 0 4 2 . 0 3 8 . 0 3 6 . 0 4 3 . 0 3 1 . 0 7 , 0 8 : 8 3 5 . 0 3 4 . 0 3 8 . 0 8 : 8 S : 8 1 1 : 8 8 : 8 29 . 0 2 8 .0 3 0 . 0 2 8 . 0 ' 20 , 0 2 2 , 0 2 3 . 0 2 2 . 0 1 8 , 0 5 , 0 29 . 0 3 0 . 0 2 5 . 0 27 . 0 2 7 . 0 2 6 . 0 29 . 0 28 . 0 2 6 , 0 2 7 . 0 2 5 . 0 2 4 . 0 2 5 ! 0 9 . 0 1 0 ,0 6 . 0 1 1 ,0 8 , 0 5 . 0 7 . 0 8 . 0 8 , 0 3 . 0 1 1 , 0 1 1 , 0 10 ,0 9 . 0 1 3 . 0 1 1 . 0 9 . 0 11 , 0 2 ’ ° 8 . 0 8 , 0 1 1 . 0 10 . 0 12 ,0 1 9, 0 21 ,0 1 8, 0 1 0 , 0 18 ,0 2 0 ,0 8 , 0 7 , 0 11 , 0 14 .0 13 0 18 . 0 1 6 , 0 12 , 0 13 . 0 1 2 . 0 1 5 .0 2 0 . 0 1 9 . 0 17 . 0 1 7 .0 17 .0 6 4 . 0 5 8 . 0 6 1 . 0 5 6 . 0 6 2 . 0 6 0 , 0 8 : 8 4 9 . 0 1 2 . 0 6 8 , 0 6 4 . 0 6 0 . 0 6 1 , 0 6 5 . 0 S : 8 6 5 . 0 5 9 . 0 6 4 . 0 5 9 . 0 5 8 . 0 6 0 . 0 15 .0 13 .0 12. 0 1 5. 0 20 .0 17 .0 14. 0 1 9 . 0 3 6 . 0 74 . 0 1 1. 0 12, 0 12,0 14. 0 10 .0 11 ,0 12, 0 9 , 0 1 2 ,0 J : 8 1 4 .0 13. 0 5 0 . 0 5 7 . 0 5 7 . 0 5 7 . 0 3 8 . 0 4 5 . 0 5 0 . 0 3 8 . 0 3 3 . 0 1 9 .0 5 4 . 0 5 4 . 0 5 3 . 0 5 2 . 0 5 2 . 0 5 0 . 0 5 0 . 0 5 4 . 0 5 5 . 0 5 4 . 0 5 0 . 0 5 2 . 0 Szare ziemia wytworzona z g li n e k i g l i n p y la s ty c h deluwialnych - Grey s o i l s from d i l u v i a l loems and f i n e - s a n d loams6 Piot.rkowiczki
pow. d i s t r . Trzebnica
rynnowe obn iże ni e
T rough-li ke de pr e ssi o n 4 5 -5 010-20 80- 90 100-110 120-130 160-170 1 ,8 0 , 1 1 , 2 1 0 3 , 2 1 , 1 98 ,2
m
h
9 8 ,9 1 , 0 1 , 0 7 l l 3 , 4 1 , 2 1 , 8 i l l 2 1 1 .3 1. 4 4 . 0 5 , 8 1 : 1 5 . 0 14.3 14.5 14 4 15.3 16.5 19.4 4 1 . 0 I “ 3 4 ; 0 3 8 . 0 7 . 0 1 2, 0 11 0 11 0 1 0 , 0 6 . 0 8 , 0 1 2 , 0 17 0 1 5 . 0 1 4 . 0 6 , 0 2 3 . 0 14 . 0 18 0 18 0 1 8 . 0 2 3 , 0 4 8 . 0 5 1 . 0 3 9 . 0 4 4 . 0 4 4 . 0 2 1 , 0 23. 0 22 0 28 0 2 4 . 0 2 7. 0 3 8 . 0 3 1 : 8 4 4 . 0 4 2 . 0 3 5 . 0 * Skład mechaniczny próbki pobranej ze ś c ia n k i pionowej sz c z e lin y odgórnie ogl ej on ejMechanical composition of sampel taken from v e r t i c a l sid e of f i s s u r e gleyed on top
C za rn e i sz ar e zi em ie w y tw o r z o n e z u tw o ró w pyłow ych i pyla sty ch Ś lą sk a
T a b e l a 5 Właściwości chemiczne szarych ziem - Chemical p r o p e r t ie s of grey s o i l s
mg/100 g Y/łaściwości sorpcyjne - Sor ption p r o p e r t i e s Nr pro f i l u Pro- LJicjsocowoać Głębo kość PH СаС03 Próchn i c e С N ogó łem C:N gl e by wg Egnera mg/100 g s o i l a f t e r Kationy m e ta li cz ne mg-równ./lOO g gle by Lietal c a t io n s Całkowita kwasowość h y d r o l i tyczna T otal hydrol. a c i d i t y Pojemność h y d r o l i tyczna Hydrol. c ap ac ity Sh-3 y l* S St opięii na s y ce n ia gl e b kationami о c har akterze zasadowym Degree s o i l s a t u r . with b a s ic c a t . f i l e Nr. L o c a l i t y Depth w W in % Humus % % T o ta l Egner m e/1 00 £1 s o i l cm N h2o KCl % p 2°5 K20 Ca+LJg Na К S Hl " 3y l V = Î T - . 1 0 0 Eh
zora ziemia wytworzona z g l i n py la s ty c h f l u w i o g l a c j a l n y c h - Grey s o i l from f l u v i o g l a c i a l f i n e - s i z e loams
1 Borzęcin pow. d i s t r . M il ic z 10-16 24-30 44-50 64-70 125-135 i : § И 7 ,0 6,2 6 2 ! : * 6, 5 0 ,1 7 5 ,3 5 i , 96 1 ,3 2 0 , 6 2 1,14 üî 76 0 , 3 6 0, 14 0 , 1 0 0, 05 8 , 1 7 ,6 7 , 2 6,3 3 , 2 b 2 6 , 0 3 , 0 5 . 0 3 . 0 3 . 0 2 . 0 5 , 0 14,11 11,31 13,69 12,87 11,75 0 ,1 7 0, 2 1 0 , 1 7 0, 2 1 0, 17 0 , 1 2 0 , 1 0 0 , 1 0 0 ,0 5 0, 10 111 62 8 : 8 12, 02 1, 8 0 , 6 0 , 6 0 ,3 1, 2 16,20 12,22 14,56 13,43 13,22 89 95 96 98 91 Szare ziem Le wytworzone z u ■worow le sso w aty ch - Grey s o i l s from Loess f огшвt io n s
2 Baborów pow. d i s t r . Głubczyce 10-15 35-40 60-66 140-146 6 , 0 6 ,6 6,5 7 , 2 Ы Ы 0,0 7 7,83 2, 44 1, 28 0 ,7 41,41 0 ,1 6 0,07 8 ,8 1C,6 8 . 3 6, 5 1 .3 6 , 0 4 . 0 3 . 0 1. 0 11, 28 12,23 10,90 23,50 0 , 3 1 0 , 1 2 0 ,3 5 0 , 3 1 0 ,2 8 0 , 2 8 0 , 3 1 0 ,2 0 11,8 7 12,63 11,56 24,01 4 , 5 2, 7 2,4 1,2 16,37 15,33 13,9 6 2 5 ,2 1 73 82 83 95 3 Kw ie lic e pow. d i s t r . Głogów 10-20 35-45 60-70 95-105 130-140 175-185 6 ,2 И 5 , 2 $ ï i 0, 0 6 12,40 7,7 0 2 ,9 9 1,68 0 , 9 9 0 , 9 9 0 , 5 7 0 ,1 1 0 , 0 6 9 , 09 ,5 4 , 30 , 8 0 , 2 0 , 4 4 4 , 6 1 6 ,0 1 1 ,0 4 . 0 2 . 0 2 , 0 .2 ,0 6,09 8, 6 3 10 ,5 2 3 3 ,1 1 3 1 ,3 6 26,28 0 ,1 4 0 , 1 7 0 , 2 b 0 ,2 3 0,3 5 0 , 3 1 0, 20 0 ,1 5 0 ,1 0 0,10 0,0 5 0 ,0 5 6 ,4 3 8 , 9 5 10 ,8 8 3 3 ,4 4 3 1 , 7 6 26,64 2 .7 1.8 № 0 ,5 0 , 3 0 , 6 9,13 10,75 12,08 33, 74 32 ,0 6 27,24 70 83 90 99 99 98 4 Ciepłowody pow. d i s t r . Ząbkowice 10-15 30-35 55-60 110-115 6,6 6,0 И 5,5 5, 4 2. 24 1.24 0 , 7 21,30 0 , 1 6 0 ,0 9 8 , 1 8 , 0 8 , 2 4»? 0 , 6 0 , 9 5 . 0 1 . 0 2 , 0 0 , 5 11,70 10,23 11,20 11 ,81 0 , 5 2 0 ,4 7 0 ,5 0 0 , 5 2 0,2 8 0 ,1 0 0 , 1 2 0 , 1 7 12.50 10,80 11 ,8 2 12 .5 0 6, 3 3 , 9 1, 8 1,5 18 ,80 14,70 13 ,6 2 14,00 67 74 87 89 5 Niedz'wiednik pow. d i s t r . Ząbkowice 5-10 20-26 35-40 45-50 60-66 80-90 110-116 110-150 140-150 6,0 и f i :I 6 , 2 6,0 6,0 5, 6 5. 8 Ы 5 . 9 S: 5.5 5.5 2,3 7 2 ,1 8 0,7 4 0, 60 1,37 1,30 0 ,4 3 0 , 3 5 0 , 1 1 0, 1 1 12,511 ,8 5 , 88 ,3
?:i
4 4 , 7 2 , 0 5 . 0 6 . 0 2 , 0 1,0 6 , 0 5 . 0 7. 0 5 . 0 6, 3 4 . 5 1,8 1 , 2 2 ,11:2
4 , 2 3 . 6Szara ziemia wytworzona z g l i n e k i ß l i n p yl as ty c h deluwialn.ych - Grey s o i l s ; from d i l u v i a l loams and fi n e - s a n d loams 6 P io tr k o w ic zk i pow. d i s t r . Trzebnica 10-20 45-55 80-90 100-110 120-130 160-170 6,8 6,7 6, 6 6*, 5
Р
6,4 2 , 3 2 2, 1 0 1,6 0 J. B o r k o w sk iCzarne i szare ziem ie w ytw orzone z utw orów pyłow ych i pylastych Śląska 75
S zare ziem ie w y k azu ją zatem stosunkow o w ysoki stopień w ysycenia gleb k atio n am i o c h a ra k te rz e zasadow ym .
W ł a ś c i w o ś c i f i z y c z n e szary ch ziem c h a ra k te ry z u ją dane u ję te w tab. 3.
C i ę ż a r w ł a ś c i w y w poziom ach próchnicznych w aha się w g ra nicach 2,61— 2,69, p rzy czym w m iarę w zrostu zaw artości próchnicy cię żar w łaściw y nieznacznie m aleje. W poziom ach dolnych ciężar w łaściw y w ah a się w granicach 2,68— 2,73.
C i ę ż a r o b j ę t o ś c i o w y w poziom ie próchnicznym w aha się w granicach 1,25— 1,57, a w poziom ach dolnych w ynosi 1,55— 1,68.
P o r o w a t o ś ć ogólna w ah a się w g ranicach 39,1— 53,0%. G órne poziom y w y k azu ją na ogół w iększą porow atość. W n iek tó ry ch p rzy p a d k ach w całym p ro filu porow atość ogólna nie w y k azu je w iększych w ah ań i układ a się w g ranicach 40,2— 42,3%.
P orow atość k a p ila rn a objętościow a we w szystkich p rzy p ad k ach w gó r n ych poziom ach jest w iększa, a w artości jej w a h a ją się w g ranicach 37,5— 44,68%. W artości te w y raźn ie m ale ją w raz z głębokością, sp ada jąc do 35,4'%.
Z a w a r t o ś ć w o d y h i g r o s k o p o w e j w poziom ach p ró ch nicznych w aha się w granicach 1,54— 3,11%, a w dolnych poziom ach 1,24— 3,69%. Z zam ieszczonych danych w ynika, że poziom y w yk azujące w iększe ilości próchn icy i iłu koloidalnego zaw ierają w ięcej w ody h ig ro skopow ej.
Przepuszczalność jest na ogół w g órnych poziom ach większa, co n a leży w iązać ze s tru k tu rą ty ch poziom ów oraz ich w iększą porow atością. W spółczynnik przepuszczalności w poziom ie p róchnicznym w ynosi 0,0001118 cm /sek, w poziom ach dolnych zaś 0,0000223— 0,0000786 cm /sek.
WARTOŚĆ UŻYTKOWO-ROLNICZA CZARNYCH I SZARYCH ZIEM POWSTAŁYCH Z UTWORÓW PYŁOWYCH I PYLASTYCH
W iększość czarnych i szarych ziem p o w stałych z u tw orów pyłow ych i p y lasty ch stanow ią gleby bardzo dobre i dobre, zaliczane do klas II i Ilia , a m iejscam i w y stę p u ją rów nież gleby k lasy I, zaliczane do gleb najlepszy ch .
N ajlepsze i bardzo dobre gleby klas I i II w y stę p u ją głów nie w o b rę bie ty p u czarnych ziem.
Do gleb bardzo d obrych zalicza się rów nież większość szarych ziem o poziom ie pró chnicznym ponad 40 cm, p o w stałych z utw orów lessow a- tych, całkow ite lub zalegające na glinach. G leby te w y stę p u ją w położe niach ró w n y ch lub na bardzo łagodnych stokach, gdzie procesy erozji
76 J. Borkowski
nie zachodzą. W dolnych częściach p ro fili ty ch gleb m ogą w ystępow ać ślady oglejenia, ale wówczas są one zm eliorow ane. W n iek tó ry ch p ro fi lach spo ty k a się w ęglan w apnia, przew ażnie jed n ak poniżej 80 cm.
Do klasy I lia zostały zaliczone czarne ziem ie nieco słabsze od o m a w ianych w klasie II. Są one najczęściej silniej zdegradow ane, o m niejszy m poziomie próchnicznym , w y kazu jące ślady oglejenia n a głębokości około 80 cm. Są to pod w zględem sk ład u m echanicznego gliny pylaste, całko w ite lub niecałkow ite, zalegające na glinach, rzadziej na iłach. Do klasy te j zaliczono także czarne ziem ie niecałkow ite na piaskach w y stę p u ją cych na głębokości około 100 cm.
Sporadycznie spoty k a się rów nież na m ałych pow ierzchniach czarne i szare ziem ie klasy Illb . Są to czarne i szare ziem ie w ytw orzone z g lin p y lasty ch niecałkow itych, zalegające na glinach lub iłach, położone w te ren a c h obniżonych, z oglejen iem w y stę p u ją c y m na głębokości około 60 cm. Na glebach ty ch u d aje się pszenica, b u ra k cukrow y, ale w latach ob fitu jący ch w n a d m ia r opadów plony są znacznie niższe. Po p rze p ro w adzeniu odpow iednich zabiegów m elio racy jn y ch w artość b on itacy jn a ty ch gleb w zrasta.
Do gleb klasy I llb zaliczono rów nież czarne i szare ziem ie z utw orów pyłow ych lub pylastych, niecałkow ite, zalegające na głębokości około 80 cm na piaskach lub żw irach.
O pisane czarne i szare ziem ie klas I, II i I lia w chodzą w k om pleks gleb pszenno-buraczanych, do którego m ożna też w łączyć pew ne nieduże obszary gleb k lasy Illb . W kom pleksie tym , o b e jm u jący m duże o bszary gleb pyłow ych i p ylasty ch, czarne i szare ziem ie zaliczają się do n a jle p szych gleb Śląska, na k tó ry c h p rzy odpow iedniej ag rotechnice u d ają się niem al w szystkie roślin y u p raw ian e w naszych w a ru n k a ch k lim aty cz nych. L I T E R A T U R A [1] B o r k o w s k i J .: S t u d i a n a d g l e b a m i p y ł o w y m i i p y l a s t y m i Ś l ą s k a (w d r u k u ) . [2] D o b r z a ń s к i B .: R e g r a d a c j a b ie lic o w y c h g le b le s s o w y c h . A n n a l e s U M C S , v . I I , s e c . B , t. 2, L u b l i n 1947. [3] D o k u c z a j e w W . W .: R u s s k ij c z a r n o z io m . Iz d . A N S S S R , M o s k w a - L e n i n g r a d 1949. [4] I w a n o w a E. N. , N o g i n a N . A .: O p o c z w a c h P o ls z i i ic h k ł a s s i f i k a c j i . P o c z w o w ie d ie n . n r 3, M o s k w a 1959. [5] K o w a l i ń s k i S .: C z a r n e z ie m ie w r o c ł a w s k ie . R o c z n . G le b o z n ., t. 2, W a r s z a w a 1952. [6] M i e c z y ń s k i T .: G le b y Z ie m O d z y s k a n y c h . Ś lą s k , G o s p o d a r s tw a w i e js k ie n a Z ie m ia c h O d z y s k a n y c h , n r 6, W a r s z a w a 1947. [7] M i e c z y ń s k i T .: G l e b o z n a w s t w o te r e n o w e . P I N G , P u ł a w y 1938. [8] M u s i e r o w i c z A .: G le b o z n a w s t w o s z c z e g ó ło w e . W y d . I I , P W R iL , W a r s z a w a 1958.
Czarne i szare ziem ie w ytw orzone z utw orów pyłow ych i pylastych Śląska 77
[9] Praca zbiorowa. Genetyczna k lasyfikacja gleb Polski. Roczn. Glebozn. t. 7, z. 2, PWN, W arszawa 1959.
[10] Praca zbiorowa. Mapa gleb Polski 1 : 1 000 000, pod redakcją J. Tom aszewskiego. [11] P u l W.: Gleby Zakładu D oświadczalnego IHAR Oleśnica Mała. Zeszyty N au
kow e WSR w e W rocławiu, nr 18, 1958.
[12] S i b i r c e w M. M.: Gleboznawstwo, t. 2, L w ów 1907.
[13] S t r z e m s k i M.: Geografia typologiczna gleb Polski. Przegląd Geograficzny, t. 26, z. 1, W arszawa.
[14] T o m a s z e w s k i J.: Tendencje życiow e i w łaściw ości różnych kategorii gleb. Roczn. Glebozn., z. 1, W arszawa 1950.
[15] T o m a s z e w s k i J.: Studia rozw ojow e niektórych rodzajów gleb (typów). Roczn. Glebozn., t. 2, W arszawa 1952.
[16] Z a c h a r ó w S. A.: Kurs poczw ow iedienija. Gos. Izd., M oskwa-Leningrad 1927. [17] Z i e m n i c k i S., D o b r z a ń s k i В.: Metoda oznaczania w spółczynnika prze
puszczalności gleb. Annales UMCS, v. III, sec. E, Lublin 1953.
Я . Б О Р К О В С К И ТЕМНОЦВЕТНЫЕ (ЧЕРНЫЕ) И СЕРЫЕ ПОЧВЫ ОБРАЗОВАВШ ИЕСЯ ИЗ ПЫЛИСТЫХ и ПЫЛЕВАТЫХ ОТЛОЖЕНИЙ НА ТЕРРИТОРИИ СИЛЕЗИИ К а ф е д р а П о ч в о в е д е н и я В р о ц л а в с к о й С е л ь с к о х о з я й с т в е н н о й А к а д е м и и Р е з ю м е Автором представлены результаты изучения темноцветных и серых почв сформировавшихся из пылистых и пылеватых отложений на территории Си лезии. На основе данных, полученных в полевых и лабораторных исследованиях, автором описан генезис этих почв, их распространение, морфология почвенного профиля, механический состав, наиболее важны е химические и ф изические свойства и такж е их агропроизводственное качество. Темноцветные почвы генетически связаны с луговоболотными почвами, из которых они образовались вследствие осушения территории. Темноцветные почвы расположены на равнинах, залегая плоскости ли локальные понижения в рельефе. Участки эти преимущественно нуждаю тся в дренаже. Профиль темноцветных почв составляют горизонты A i—A \ j C—С. Горизонт A i имеет обыч но темносерую или черную окраску и его мощность равна 40—70 см. Материнская порода (горизонт С) содержит СаСОз и на различны х ее глубинах часто заметны признаки оглеения. Почвы эти морфологически дифференцированы и отличают ся различными химическими свойствами. В зависимости от этого выделены: обыкновенные темноцветные почвы и выщелоченные темноцветные почвы. Ме ханический состав темноцветных почв и их химические и ф изические свойства показаны в табелях 1, 2 и 3. Обособленные на исследуемой территории серые почвы по происхождению различны. Часть этих почв составляет переходную форму в темноцветные почвы. Это или темноцветные почвы начальной стадии развития или сильно выщело ченные темноцветные почвы; некоторые из серых почв образовались из бурых или оподзоленных почв вследствие агротехнических мероприятий. Характерной чертой серых почв является их почвенный профиль со значительной мощностью
78 J. Borkowski гумусного горизонта, превышающей 40 см, серой или темно-серой окраски, по степенно переходящ ий в горизонт А ^ С—С. М еханический состав серых почв, их физические и химические свойства показаны в табелях 3, 4 и 5. Темноцветные и серые почвы образовавшиеся из пылистых и пылеватых от лож ений зачисляют преимущественно к хорошим или очень хорошим почвам, пригодным для возделывания пшеницы и сахарной свеклы. J . B O R K O W S K I
GREY AND BLACK SOILS FROM FINE-SA N D FORMATION ON SILESIAN TERRITORY
C h a i r o f S o il S c i e n c e , C o lle g e o f A g r i c u l t u r e W r o c ł a w
S u m m a r y
Author presents the findings of his studies on Silesian grey and black soils from fine-sand form ations. On basis of m aterial collected in field and laboratory research he discusses the genesis of the soils, form ation conditions, m orphology of soil pro files, m echanical com position, major chem ical and physical properties, also their agricultural utility.
The genesis of black soils is correlated w ith m arshy m eadow soils from w hich they w ere formed by terrain drying. Black soils occur in the plain region, occu pying flat areas or local depressions. The areas covered by black soils m ostly re
quire draining. Their profile comprises horizons A 1—A^/C—C. Horizon A± has dark-
-grey or black colour, its depth is in most cases 40—70 cm. The parent rock (hori zon C) contains C aC 03 and shows as a rule traces of gleying at various depths. Those soils are differentiated in respect to morphology and have d ifferen t chem ical properties. In consequence w e distinguish here black soils proper and degraded black soils. The m echanical com position of the black soils and their chem ical and physical properties are given in tabs. 1, 2, 3.
The grey soils of ithe investigated region are of various origin. Part of them are interm ediate to black soils; they are either im m ature or heavily degraded black soils, w hile som e of them originate from brown soils or soils podsolized through cu lti vation. A characteristic feature of the grey soils is their profile, showing a grey
or dark-brown humus horizon A t of considerable depth (exceeding 40 cm) w hich
gradually goes over in horizon С or the horizons A^ fC—C. M echanical com position
of the grey soils and their physical and chem ical properties are given in tabs. 3, 4, 5. The m ajority of the black and grey soils formed from fine sands are graded as good or very good soils, specially suitable for w heat and sugar beet cropping.
