Gleby kopalne wydm w dolinie Narwi a fazy wydmotwórcze w świetle badań archeologicznych i datowań 14C

(1)

JERZY GRZYBOWSKI

GLEBY K O PA L N E WYDM W D O LIN IE NARW I A FA ZY WYDMOTW ÖRCZE W ŚW IETLE BADAŃ ARCH EOLO GICZN YCH

I DATOW AŃ 14C

Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie

B adania gleb kopalnych w dolinie N arw i koło Tykocina prow adzone by ły w zw iązku z analizą w p ły w u w aru n k ó w n a tu ra ln y c h i gospodarczej działalności człow ieka na rozw ój w ydm w południow o-w schodniej części K o tlin y B iebrzańskiej. Rozpoznanie gleb kop alnych w w y dm ach p ro w a dzono z p u n k tu w idzenia ich znaczenia dla badań straty g raficzn y ch , m a jących n a celu u stalen ie zw iązków m iędzy rozw ojem aktyw n ości eolicznej a gospodarczą działalnością człow ieka w holocenie. A nalizow ane pole w ydm ow e stanow i w K otlin ie B iebrzańskiej n a jb a rd zie j w y su n ię ty n a południow y w schód obszar ak tyw ności eolicznej. W ydm y w y stę p u ją na pow ierzchni te ra s y p rad o lin n ej ak u m u lo w anej najp raw dopodo b niej w okresie deg lacjacji od m oren pom orskich do fazy gardzieńskiej [15]; jest jed n a k praw dopodobne, że form ow anie jej przeciągnęło się aż do s ta r szego d ry asu [6].

G leby K o tlin y B iebrzańskiej b y ły p rzedm iotem b adań B a n a s z u k a [1], k tó ry określił rów nież przynależność typologiczną n ajstarszeg o ko palnego poziom u próchnicznego. Z daniem tego a u to ra w starszy m holo cenie n a polach w ydm ow ych badanego te re n u w y k ształciły się gleby rdzaw e bielicow ane i nie zostały zbytnio przekształcone w fazach póź niejszych. Pow yżej gleby staroholoceńskiej w p ro filach w ydm ow ych w y stę p u ją dość często m łodsze poziom y gleb kopalnych. O ich p o w szechnym w y stęp ow aniu w całej Polsce p isał m. in. P r u s i n k i e w i c z [14] stw ierdzając, że poziom y te są n iesynchroniczne i w y k ształciły się w różnych fazach holocenu. N a obszarze w ydm śródlądow ych nie zo sta ł jed n a k w sposób b ard ziej p re c y z y jn y o kreślony w iek m łodych po ziomów próchnicznych ani praw idłow ości, k tó re rządziły ich rozw ojem . P ró b a rozw iązania tego zagadnienia została p o d jęta n a podstaw ie a n a lizy stra ty g ra fic zn e j p o p a rte j d ato w an iam i znalezisk archelologicznych i w ieku bezw zględnego d rew n a m etodą radiow ęglow ą.

(2)

176 J. Grzybowski

ST R A T Y G R A F IA O SA D Û W EO LIC ZN Y CH

Szczególnie interesujący zapis rozwoju aktywności eolicznej zawierał zespół obiektów w pobliżu wsi Kiślaki. Do bardziej szczegółowej analizy w ybrano nieregularne pagórki eoliczne położone bezpośrednio na wschód od wsi oraz w ydmę znajdującą się na ostańcu erozyjnym terasy pradolinnej. W pobliżu wsi Piaski (4 km na ; wschód) analizowano eoliczne piaski pokrywowe (rys. 1).

Rys. 1. Położenie stanowisk badawczych

A — n i e r e g u la r n e p o g ó r k i e o lic z n e w p o b liż u w s i K iś la k i, В — w y d m a n a o s t a ń c u e r o 

z y j n y m , С — s t a n o w is k o N a r e ś l; o z n a c z e n ia k u lt u r a r c h e o l o g ic z n y c h i ic h s t a n o w is k : 1 — k u ltu r a ś w i d e r s k a (n a r z ę d z ia k r z e m ie n n e ) , 2 — m e z o lit i n e o l i t n ie r o z d z i e lo n y (n a r z ę d z ia k r z e m ie n n e ), 3 — n e o l i t n ie r o z d z i e lo n y (c e r a m ik a ), 4 — k u lt u r a c e r a m i k i s z n u r o w e j i k u lt u r a n i e m e ń s k a (c e r a m ik a ) , 5 — k u lt u r a t r z c i n ie c k a (c e r a m ik a ), 6 — X II I - X IV w ., 7 — X V - X V I

w ., 8 — X V II I - X X w . (w s z y s t k o c e r a m i k a w g le b ie k o p a ln e j ) S itu a tio n of th e in v e s tig a te d sites

A — ir r e g u la r e o lia n h il lo c k s in t h e v i c i n i t y o f t h e K iś la k i v i l l a g e , В — d u n e o n a n e r o s io n r e m n a n t, С — N a r e ś l s it e ; d e n o t a t io n o f a r c h e o l o g ie c u lt u r e s a n d th e ir s it e s : 1 — S w id e r s k a c u lt u r e ( f l i n t im p le m e n t s ) , 2 — m e z o lit e a n d n o n - s e p e r a t e d n e o l i t h ( f l i n t im p le m e n t s ) , 3 — n o n - s e p a r a t e d n e o l i t h (c e r a m ic s ) , 4 — c e r a m ic s o f t h e c o r d e d w a v e c u lt u r e a n d N ie m e n c u lt u r e ( c e r a m ic s ), 5 — T r z c in ie c c u lt u r e ( c e r a m ic s ), 6 — 13 - 14th c e n t u r y , 7 — 15 - 16th c e n t u r y , 8 — 18 - 20th c e n t u r y (a ll c e r a m i c s in th e f o s s i l s o il)

N ieregularne pagórki eoliczne rozmieszczone są w kształcie łuku ła godnie wygiętego w kierunku południowym (rys. 2). W wydmie n ajb ar dziej w ysuniętej na zachód stwierdzono występowanie czterech serii pia sków eolicznych rozdzielonych glebami kopalnym i (rys. 3). N ajstarsze piaski zalegające bezpośrednio na utw orach terasy pradolinnej m ają miąższość do 3 m i tw orzą pagórek p rzy k ry ty glebą kopalną, której pro fil jest w w ielu miejscach zaburzony antropogenicznie. W wykopie 3 (rys. 2) w ystępuje w arstew ka gliny pylastej miąższości 2 cm leżąca na

poziomie A \ kop. Została ona niew ątpliw ie przyniesiona przez człowieka

i służyła jako m ateriał do prac ceramicznych. Bezpośrednio powyżej zna leziono szczątki ceram iki prawdopodobnie neolitycznej. Około 10 cm po nad w arstew ką gliny w ystępują w szarym, bezstrukturalnym piasku eolicznym szczątki ceram iki k u ltu ry trzcinieckiej (młodsza epoka brązu: X V II-X V III w. p.n.e.) oraz współczesnej (X V III-X X w. n.e.). Te ostat nie związane są z szarym poziomem próchnicznym miąższości kilku

(3)

cen-Rys. 2. Nieregularne pagórki wydmowe

1 — w y k o p , 2 — w ie r c e n ia do g łę b o k o ś c i 4;5 m, 3 — lin ie p r z e k r o jó w (p o r. ry s . 3), a —7

c e r a m ik a n e o lity c z n a , b — c e r a m ik a k u l t u r y t r z c in ie c k ie j, с — w a r s tw a g lin y p o c h o d z e n ia a n tr o p o g e n ic z n e g o w g le b ie k o p a ln e j

Irregular dune hillocks

1 — d ig g in g , 2 — b o rin g s to th e d e p t h o f 4.5 m , 3 —. s e c tio n lin e s (co m p . F ig . 3), a —

n e o litic c e ra m ic s , b — c e r a m ic s of th e T rz c in ie c c u l t u r e , с — s m a ll a n tr o p h o g e n ic lo a m la y e r in t h e fo s s il so il

ty m e tró w w ystęp u jący m około 20 cm nad poziom em gleby kopalnej. W iek znalezisk archeologicznych w skazuje, że gleba pow stała w cześniej niż w pierw szej połow ie okresu subborealnego. J e s t to więc gleba staro- holoceńska. S tra ty g ra fic z n ie wiąże się ona w pow szechnie w yróżnianą w Polsce glebę kopalną, k tó re j k ształto w an ie przy p ad a zasadniczo na okres p reb o realn y , b o realn y i a tla n ty c k i [8, 10, 11, 12, 131. Cechą w szy stkich analizow anych p rofilów glebow ych jest ich silne zniekształcenie antropogeniczne. Jed n ak że rozw iązanie zagadnienia postaw ionego jako cel p racy w ym agało szukania profilów zaw ierających d o k u m en tację a r cheologiczną, a przez to w łaśnie najczęściej w tó rn ie zniekształconych. Ich przynależność typologiczna została określona na podstaw ie o d kry w ek są siednich. P o tw ierd ziły one w y n ik i w cześniejszych bad ań [1], iż w s ta r szym holocenie na w ydm ach K o tlin y B iebrzańskiej w yk ształciły się głów nie gleby rdzaw e bielicow ane. M ają one w y raźnie w ykształcony po ziom b e z stru k tu ra ln y , typ o w y dla stropow ych części w ydm i pow szech nie zn any z in n y ch stanow isk. Z anik lam in acji p rz y jm u je się jako r e z u lta t procesów p e ry g la cja ln y c h [10]. W to k u badań w K iślakach stw ie r dzono, że w p ływ n a jej p ow stanie w y w ie ra ją rów nież w spółczesne zm ia n y te m p e ra tu ry i w ilgotności g ru n tu . Pociągają one za sobą zm iany

(4)

178 J- Grzybowski

Rys. 3. Stratygrafia nieregularnych pagórków eolicznych

1 — w z d łu ż p r z e k r o ju A - В n a ry s . 2, I I — w z d łu ż p r z e k r o ju С - D n a ry s . 2; s t r a t y g r a f i a :

s ta rs z y d r y a s , A lle ro d : 1 — p ia s k i t e r a s y p r a d o lin n e j; m ło d sz y d r y a s , o k r e s p r e b o r e a ln y : 2 — p ia s k i e o lic z n e ; o k r e s b o r e a ln y , a tl a n t y c k i , s u b b o r e a ln y : з — g le b a k o p a ln a ; o k re s s u b a tla n ty c k i: 4 — u tw o r y o rg a n ic z n e t e r a s y z a le w o w e j; o k re s s u b a t la n ty c k i od o k . 4000 la t

p .n .e . do o k . 1700 l a t p .n .e .: 5 — p ia s k i e o lic z n e ; о к . X V III w . p .n .e . — X II w . n .e . 6 — g le b a k o p a ln a ; X II - X V I w .: 7 — p ia s k i e o lic z n e ; X V II - X IX w .: 8 — g le b a k o p a ln a ; X X w .:

9 __ p ia s k i e o lic z n e , 10 — p ia s k i e o lic z n e n a w ie w a n e w s p ó łc z e śn ie ; a — z n a le z is k a k r z e m ie n n e z m e z o litu i n e o litu , b — c e r a m ik a n e o lity c z n a , с — c e r a m ik a k u l t u r y t r z c in ie c k ie j, d —

c e r a m ik a z X III - X IV w ., e — c e r a m ik a z X V III - X X w . w g le b ie k o p a ln e j Stratigraphy of irregular eolian hillocks

7 — a lo n g th e A - В s e c tio n in F ig . 2, II — a lo n g th e C - D s e c tio n in F ig . 2; s tr a t i g r a p h y : O ld e r D ry a s : 1 — p r a d o lin a s a n d s; Y o u n g e r D ry a s, p r e - B o r e a l p e r io d : 2 — e o lia n s a n d s; B o re a l, A tla n tic , S u b b o re a l p e rio d s : з — fo ssil so il; S u b a tla n tic p e r io d : 4 — o r g a n ic f o r  m a tio n s of th e flo o d e d t e r r a c e ; S u b a tla n tic p e rio d f ro m a b o u t 4000 y e a r s to a b o u t 1700 y e a r s B .C .: 5 — e o lia n s a n d s; f ro m a b o u t 18th c e n t u r y B .C . to 12 th c e n tu r y : 6 — fo ssil so il; 12 - 16th c e n t u r y : 7 — e o lia n sa n d s ; 17 - 19th c e n tu r y : 8 — fo ss il so il; 20th c e n tu r y : У — e o lia n sa n d s, 10 — e o lia n c o n te m p o r a r y w in d - b lo w n s a n d s ; a — f l in t im p le m e n ts f ro m m e z o lite a n d n e o lith , b — n e o litic c e ra m ic s , с — T rz c in ie c c u l t u r e c e ra m ic s , d — c e ra m ic s

f ro m th e 13 - 14th c e n t u r y , e — c e r a m ic s fro m th e 19 - 20th c c n lu r y in th e fo ss il so il

jętości g ru n tu , co p rzy w ieloletnim procesie może prow adzić do zatarcia p ierw o tn ej lam inacji. W profilach glebow ych w yd m K o tliny B iebrzań skiej nie stw ierdzono nigdzie procesów w ietrzen ia peryglacjalnego.

S taroholoceńską glebę kopalną w k u lm in acji om aw ianego pagórka p rzy k ry w a seria piasków eolicznych o zachow anej lam inacji. M aksym alna ich miąższość w ynosi 1 m; tw orzą one in ic ja ln y p agórek p rz y k ry ty r a n kerem zaw ierającym p rzedm io ty z X V III-X X w. Nie jest to jed n a k os ta tn i zapis aktyw ności eolicznej. Z arów no kopaln ą w ydm ę, ja k i w y stę p u jąc y n a n iej in ic ja ln y pag órek p o k ry w a ją najm łodsze piaski eoliczne m iąższości 40-100 cm i z nich w ykształcony jest w spółczesny poziom gle bowy.

W sąsiednim p ag ó rk u nie stw ierdzono gleby staroholoceńskiej. S ta r sze piaski eoliczne są w arstw ow ane, m ają barw ę jasnożółtą, w przeęi*

(5)

w ieństw ie do ciem nożółtej b arw y piasków w y stęp u jący ch poniżej staro- holoceńskiej gleby kopalnej n a in n y ch stanow iskach oraz, rów nież w p rzeciw ieństw ie do in nych stanow isk, zaw ierają liczne rozproszone w ę gielki drzew ne. Z piasków ty ch była w ykształcona gleba zachow ana w p o staci antropogenicznie zniszczonego d e stru k tu . Z aw iera ona w spągu ce ram ik ę z X III-X IV w ieku, a w stro pie z X V III-X X w ieku. M iędzy X I I I- X IV a X V III-X X w iekiem była więc n a om aw ianym p ag ó rk u p rze rw a w aktyw ności eolicznej, n ato m iast m iał m iejsce proces glebotw órczy. Został on jed n a k ponow nie zaham ow any działalnością człow ieka (w ylesianie, drobn a działalność gospodarcza) niszczącą p o kryw ę roślinną.

W ydm a n a ostańcu ero zy jn y m te ra sy p rad o lin n ej jest częściowo zni szczona przez eksploatację piasku, a także erozy jną działalność N arw i. Spoczyw ająca n a p iaskach te ra sy p rad o lin n ej seria eoliczną m a m ak sy m alnie 3 m miąższości. Z gleby kopalnej zachow ał się poziom В — ilu- w ialny. W yższe poziom y zostały zniszczone przez deflację. W stropie za chow anego poziom u В stw ierdzono ceram ik ę z X V III w., a w spągu — znaleziska m ezolityczne i neolityczne. N a stanow isku pow ierzchniow ym w obrębie te j w yd m y stw ierdzono ponadto o tw a rte stanow isko p aleo li tyczne. Liczne narzędzia re p re z e n tu ją m ezolit i neolit, nato m iast ceram i ka odpow iada k u ltu rz e n iem eńskiej ze sch y łku IV tysiąclecia p.n.e. oraz k u ltu rz e sznurow ej. Pojedyncze sk o ru py należą do k u ltu ry trzcinieckiej. Na podstaw ie analizy znalezisk stw ierdzić m ożna, że om aw iana w ydm a pow stała w m łodszym dryasie, jednakże aktyw ność eoliczną m o gła przeciągnąć się jeszcze na początek okresu preborealnego. P ow szech nie p rz y jm u je się, że człow iek osiedlał się n a w ydm ach już u trw alony ch . Z naleziska k u ltu ry św iderskiej św iadczyłyby więc o zaniku aktyw ności eolicznej, a ty m sam ym o początku procesu glebotw órczego już u schyłku młodszego dryasu. N ależy jed n a k uw zględnić opóźnienie rozw oju k u ltu r Polski północno-w schodniej oraz fakt, że znaleziska paleolityczne są n a om aw ianym stanow isku pojedyncze i nie m uszą św iadczyć o stały m osad nictw ie. M ożna więc jedynie ogólnie stw ierdzić, że w ydm a została u n ie ruchom iona przez roślinność najpraw d o p o do bniej w okresie preb o realnym i w stan ie nie przekształco n ym p rz e trw a ła do czasów ostatnich, o czym św iadczy w ystępow anie ceram ik i z X V III-X X w ieku w stropie gleby staroholoceńskiej.

N a obszarze o bjętym badan iam i nigdzie nie stw ierdzono śladów gle by allerodzkiej. Nie stw ierdzono rów nież w p ro filach w y dm pow ierzchni deflacy jn y eh (kopalnych) su g eru jący ch m ożliwość istn ien ia i pó źn iej szego rozw iania te j gleby. Je d y n ie w p iaskach te ra sy p rad o lin n ej pod w ydm am i w K iślakach stw ierdzono kopalne zagłębienia w ypełnione szczątkam i organicznym i, w śród k tó ry c h rozpoznano korę S a lix , B etu la , P inus oràz pojedyncze znaleziska k o ry A lnu s, a także nieoznaczone ro ś liny zielne. W iek ich został określony na A llerod [6].

(6)

żu w si piaski na kon takcie piasków eolicznych i piasków podłoża w y stę p u ją korzenie drzew w raz z fra g m en ta m i p n i (rys. 4). K orzenie tk w ią

Rys. 4. Stratygrafia eolicznych piasków pokrywowych na stanowisku Nareśl s ta rs z y d r y a s (?): 1 — p ia s k i t e r a s y p r a d o lin n e j; o k r e s s u b a t la n ty c k i о к . X II - X IV w .: 2 — p ia s k i e o lic z n e , 3 — u tw o r y o rg a n o g e n ic z n e ; od X V I w .: 4 — g le b y k o p a ln e (sm u g i h u m u s u ),

5 — p ia s k i e o lic z n e ; 6 — m ie js c e p o b r a n ia p r ó b e k do a n a liz y 14C Stratigraphy of eolian cover sands in the Nareśl site

O ld e r D ry a s (?): 2 — s a n d s o f t h e u r t a l t e r r a c e ; S u b a t l a n t i c p e rio d a b o u t 12 - 14th c e n tu r y :

2 — e o lia n s a n d s, 3 — o rg a n o g e n ic f o r m a tio n s ; s in c e th e 16th c e n t u r y : 4 — fo s s il so ils

( h u m u s s tr e a k s ), 5 — e o lia n s a n d s ; 6 — p la c e s o f ta k in g sa m p le s f o r th e 14C a n a ly s is

w piaskach p y lasty ch pochodzenia w odnego. Części nadziem ne drzew z n a jd u ją się 1,5 m poniżej pow ierzchni w spółczesnej, tk w ią n ie w ą t pliw ie in situ i nie m ają zw iązku z w spółczesną w egetacją. Nie s tw ie r dzono też śladów spalania, an i śladów g leby kopalnej, k tó ra zosta ła całkow icie rozw iana. P n ie trzech drzew zostały oznaczone jako Pi- n u s silvestris. Dw a z nich poddano analizie w L ab o rato riu m C-14 U n i w e rsy te tu w H elsinkach. O trzym ano n astę p u jąc e daty: 1200 ±139 lat B.P. (Hel-970) oraz 830 ±150 la t B.P. (Hel-969), co odpow iada około V III i X II w iekow i n.e. W stępnie wolno więc sądzić, że na om aw ianym stano w isku ak tyw ność eoliczna jest m łodsza od co n a jm n ie j V III w. Na sąsiednich w ydm ach, w spągu gleby .w spółczesnej, a także n a stan o w i skach pow ierzchniow ych stw ierdzono licznie w y stęp u jącą ceram ikę z X V -X V I w. Znaleziska te św iadczą o osadnictw ie n a w ydm ach n a j praw dopodobniej już u trw alo ny ch . M ożna więc przyjąć, że około w ieku X V -X V I zakończyła się aktyw ność eoliczna i rozpoczął się proces glebotw órczy.

FAZY ROZWOJU GLEB A FAZY ROZWOJU GOSPODARCZEGO

P rzerw an ie procesu glebotw órczego w m łodszym dryasie w iązało się z pogorszeniem w aru n k ó w k lim atycznych. N atom iast zaham ow anie roz w oju gleby staroholoceńskiej w iązało się z jej niszczeniem w to k u p r y m ity w n y ch prac polow ych już od początku holocenu. K arczow anie i w y p alanie lasów, a także drobna działalność gospodarcza (rąbanie i

(7)

składo-w anie dreskłado-w na, przepędzanie byd ła n a p astskłado-w isk a itp.) poskłado-w odoskłado-w ały nisz czenie p o k ry w y ro ślin n ej i glebow ej oraz n arażan ie jej na deflację [6, 7, 11, 12, 13]. D ziałalność ta w rejo n ie w si K iślaki m iała m iejsce po raz pierw szy najpraw dopo d obn iej w okresie 4000-1600 la t p.n.e. Ten p rz e dział czasow y w yznaczają w p rzy b liżen iu znaleziska od m ezolitycznych do k u ltu ry trzcinieckiej. P rz y jm u ją c , że aktyw ność eoliczną spow odow ana przez człow ieka m a m iejsce na p ag ó rk u sąsiednim w stosunku do m ie j sca osiedlenia [6], efek tem procesów w ydm otw órczych w podan ym w yżej okresie jest n iew ielka w ydm a w obrębie n iere g u la rn y ch pagórków , p rz y k ry ta glebą zaw ierającą w spągu a rte fa k ty z X III-X IV w ieku.

P ierw sze stulecia naszej e ry są na całym b adanym obszarze okresem p rze rw y w aktyw ności eolicznej, a ty m sam ym fazą rozw oju gleb. W iąże się to z opóźnieniem gospodarczym tego te re n u w poró w n an iu z resztą k ra ju . We w czesnym średniow ieczu był to te re n pograniczny m iędzy ob szaram i zam ieszkałym i przez Polaków , R usinów i Jaćw ingów i był n ie zam ieszkały. W okresie rzym sk im leżał n a p ery fe ria ch dróg handlow ych, stąd też zaham ow any b y ł rozw ój gospodarczy. P o n ad to w lesistych te ren a c h K o tlin y B iebrzańskiej aż do średniow iecza dom inow ały leśnictw o, b a rtn ictw o i zbieractw o, gdy tym czasem rolnictw o odgryw ało nieznacz n ą ro lę i ograniczało się jed y nie do w ąskich obszarów n a k raw ęd zi t e rasy p rad o lin n ej i zalew ow ej [6]. W ty m okresie k o n ty n u o w an y był p ro ces glebotw órczy n a w ydm ach nie przekształconych aktyw nością eolicz ną w okresie a tla n ty c k im i początku okresu subborealnego, n ato m ia st n a now ych pagó rk ach zaczęły tw orzyć się gleby in icjalne. W rejo n ie w si K iślaki re p re z e n tu je je gleba zaw ierająca w spągu ceram ikę z X III w ie ku. Z okresem średniow iecza w iąże się chronologicznie trzecia, a dru g a

w holocenie, faza aktyw ności eolicznej. _

J a k już w spom niano, w to ku analizy stra ty g ra fic zn e j w odsłonięciu N areśl datow ane m etodą radiow ęglow ą pnie P inus sïlvestris w yznaczają początek aktyw ności eolicznej w średniow ieczu. Istn ieje dość duża ró żn i ca w o trzy m an ych w y nik ach w ieku obydw óch pni, co może w ynikać z błędu d ato w ania ta k m łodych utw orów . Jed n akże p rzesłan k i h isto ry cz ne w skazują, że oznaczony w iek 830 ±130 lat B.P. (Hel-970), odpow iada jący X II w. n.e., m ożna uznać za praw dopodobny okres zasypania sosen przez w ęd ru jące piaski. W iek ten zbliżony jest do w ieku ceram iki znale zionej na w ydm ach koło w si K iślaki datow anych n a X III-X IV w. Do wodów na możliwość aktyw ności eolicznej około X II-X IV w. d ostarczają p rzesłan ki historyczne. Na ten p rzedział czasow y p rzy p ad a znan y z h i storii okres ro zp rzestrzen ian ia się osadnictw a oraz początek rozw oju ro l n ictw a w tej części Polski [2, 3, 9]. Pod u p raw ę w yb ieran o obszary o sto sunkow o p ły tk im zw ierciadle wód grun to w y ch. W ypalano, a n astęp nie zaoryw ano głów nie obszary położone n a kraw ędzi te ra sy prad o lin n ej i zalew ow ej. Na badan y m obszarze w a ru n k i tak ie spełniał obszar w do linie rzeki N areśli i tu lokalnie m iała n ajpraw dopodobniej m iejsce faza

(8)

aktyw ności eolicznej. N ajp raw dopodobniej z ty m okresem n ależy rów nież w iązać p ow stanie pagórków eolicznych n a p rz e k ro ju koło w si K iślaki (rys. 3), k tó re położone są pom iędzy pagórkiem w części zachodniej, po w stały m w m łodszym dryasie, a w ydm ą, k tó re j w iek ustalono na 4000- -1600 la t p.n.e.

W olno sądzić, że koniec fazy średniow iecznej aktyw ności eolicznej m iał m iejsce około w ieku XVI. Z tego okresu znaleziono bow iem ce ra m i kę na północ od w si Piaski. J e j w iek zbiega się z końcem okresu roz k w itu gospodarczego na obszarze całej Polski, k tó ry m iał m iejsce ró w nież w Polsce północno-w schodniej [3, 4, 5, 9]. Z kolei n a stą p ił okres ogólnego u pad k u gospodarczego, k tó ry rozpoczął się jeszcze przed w o j nam i szw edzkim i i najpraw d o po d o b niej był spow odow any d egradacją gleby n ad m iern ie eksploatow anej i n ieu m iejętn ie w y k o rzy styw anej. Z n i szczenia w ojenne X V II w ieku pogłębiły ten k ry zy s prow adząc do w y lu d nien ia sięgającego 75e/o w p o ró w n aniu ze stan em z końca w ieku XV

[3]. W yludnienie to m usiało sprzy jać stabilizow aniu się czynnych pól deflacyjnych. S tan ta k i trw a ł do końca w ieku X V III. Szybki upadek m łynów w odnych bu dow anych licznie w X V i XVI w ieku oraz u padek znaczenia N arw i jako drogi spław nej sp rz y ja ł procesow i powolnego p rz e chodzenia rozw inięcia k o ry ta rzeki z m ean dru jącego do roztokowego. Pow odow ało to ogólne podnoszenie się te ra sy zalew ow ej i w zrost zabag- n ienia doliny [4, 5]. Pogłębiło to stabilizację w ydm położonych n a o stań cach ero zyjnych te ra sy p rad o lin n ej. Z tą fazą stabilizacji w ydm w iąże się najpraw do po do bn iej najm łodszy ko palny poziom próchniczny s tw ie r dzony w obrębie n iere g u la rn y ch pagórków w pobliżu wsi K iślaki. L o kalnie jest on u d ok um ento w any ceram iką z X V III-X X w ieku. N ajm łod sza faza aktyw ności eolicznej rozpoczęła się najpraw dopodobniej u sch y ł k u w ieku X V III i w iązała się z ponow nym rozw ojem gospodarczym . W iek X IX b ył okresem intensyw n ego w ylesiania [9], a przem ian y w ro l nictw ie (uw łaszczenia, refo rm y rolne) w w ieku X IX i X X sp rz y ja ły n i szczeniu p o k ry w y roślin nej i glebow ej oraz zapoczątkow aniu deflacji. Ta ostatn ia faza aktyw ności eolicznej lokalnie trw a do dziś.

WNIOSKI

W om aw ianych p ro filach stw ierdzono trz y różnow iekow e poziom y gleb kopalnych: n a jsta rsz y pochodzi ze starszych faz holocenu, n ato m iast dw a m łodsze — z okresu subborealnego i su batlantyckiego; starszy z nich tw o rzył się w okresie około X V II w7, p.n.e., a około X II w. n.e., m łodszy zaś w okresie około XVI-^XVIII w. N iesynchroniczność holoceńskich po ziomów glebow ych w różnych częściach Polski wiąże się ze zróżnicow a niem okresów w kraczania osadnictw a w poszczególne regiony k ra ju , a także zróżnicow aniem lokalnych w aru n k ów przyrodniczych. Ta o s ta t nia zależność jest rów nież w idoczna w obrębie om aw ianych stanow isk

(9)

w ko tlin ie B iebrzańskiej. Na n iere g u la rn y ch p agórkach w ydm ow ych o stosunkow o głębokim zw ierciadle w ód g ru n to w y ch okres form ow ania się gleby staroholoceńskiej, w zw iązku z in g eren cją człow ieka, zakończył się najpraw d op od obn iej w okresie su b b o realnym (k u ltu ra trzeciniecka). N atom iast na ostańcu erozy jn y m p ły tk i poziom zw ierciadła w ód g ru n tow ych, a także być może in n y sposób gospodarow ania n a ty m teren ie (większe znaczenie ryb actw a) spowodow ał, że m im o intensyw nego osad n ictw a (7 znalezionych poziom ów k u ltu row y ch) gleba staroholoceńska p rz e trw a ła jako jed y n y ko paln y poziom glebow y. Na w ydm ach położo n y ch w pobliżu k raw ędzi tera sy p rad o lin n ej i zalew ow ej m iały m iejsce k ró tk ie fazy aktyw ności eolicznej rozdzielone p róbam i opanow ania w ydm przez roślinność. Stw ierdzono, że fazy p rze rw y w aktyw ności eolicznej w holocenie, a ty m sam ym fazy rozw oju poziom ów próchnicznych, w ią żą się z okresam i up ad k u gospodarki, szczególnie rolnej, w y lu d n ien iam i spow odow anym i w ojnam i itp.

LITERATURA

[1] B a n a s z u k H.: Geneza i ewolucja pokrywy glebowej na wydmach Kotliny Biebrzańskiej. Rocz. glebozn. 30, 1979,, 2.

[2] B o r o w i к - D ą b r o w s k a М., D ą b r o w s k i M. J.: Historia roślinności Białowieskiego Parku Narodowego w późnym glacjale i holocenie. Przewod nik wycieczek Sympozjum Komisji Badań Holocenu INQUA: Paleogeograficz ne zmiany den dolinnych dorzecza Wisły w holocenie, cz. 2: Niż Polski, 1972. [3J D e m b i ń s k a М.: Próba periodyzacji dziejów rolnictwa między VII a po łową XIX w.: Przewodnik wycieczek Sympozjum Komisji Badań Holocenu INQUA: Paleogeograficzne zmiany den dolinnych dorzecza Wisły w holoce nie, cz. 2,; Niż Polski, 1972.

[4] F a l k o w s k i E.: Historia i prognoza rozwoju układu k o r y t a wybranych odcinków rzek nizinnych Polski. Biul. geolog, t. 12, Warszawa 1971.

[5] F a l k o w s k i E.: Wpływ wydm i budowli inżynierskich na rozwinięcie układu koryta.: Przewodnik wycieczek Sympozjum Komisji Badań Holocenu INQUA: Paleogeograficzne zmiany den dolinnych dorzecza Wisły w holoce nie, cz. 2: Niż Polski, 1972.

[6'] G r z y b o w s k i J.: Wpływ warunków naturalnych i gospodarczej działal ności człowieka na rozwój wydm w południowo-wschodniej części Kotliny Biebrzańskiej. Maszynopis pracy doktorskiej. Instytut Geografii A. Mickie wicza, Poznań 1978.

[7] G r z y b o w s k i J.: Wpływ gospodarczej działalności człowieka na rozwój wybranych wydm w Kiślakach około Tykocina. Przeg. geogr. 50, 1978, 4. [8] K o n e c k a - B e t l e y K.: Późnoplejstoceńskie i holoceńskie gleby kopalne

i reliktowe okolic Otwocka. Rocz. glebozn. 25, 1974, 3.

[9] K o s t r o w i e k i J.: Województwo białostockie. Monografia geograficzno-go^ spodarcza. Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1968.

[10] K o w a l k o w s k i A.: Dynamika rozwoju póżnoplejstoceńskich i holoceń skich gleb wydmowych w Pomorsku. Rocz. glebozn. 28, 1977, 3-4.

(10)

concerning the eolian phenomena in Middle^West Poland with special to the chronology of phases of eolian activity. Geographia Polonica 17, 1969. [12] K o z a r s k i S., T o b o l s k i K.: Holoceńskie przeobrażenia wydm śródlądo

wych w Wielkopolsce w świetle badań geomorfologicznych i palinologicznych. Folia Quatern. 1968, z. 25.

[13] N o w a c z y k B.: Geneza i rozwój wydm śródlądowych w zachodniej części Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej w świetle badań struktury, uziarnienia i stratygrafii budujących je osadów. Prace Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Prace Kom. Geogr. Geol., t. 16, 1976.

[ 14] P r u s i n k i e w i c z Z.: Gleby wydm śródlądowych Polski. Prace geogr. nr 75, Instytut Geografii PAN, Warszawa 1970.

[15] Ż u r e k S.: Geneza zabagnienia pradoliny Biebrzy. Prace geogr. IG i PZ PAN, nr 110, 1975. E. Г Ж И Б О В С К И ИСКОПАЕМЫЕ ПОЧВЫ ДЮН В ДОЛИНЕ Р. НАРЕВ И ДЮНООБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ФАЗЫ В СВЕТЛЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ ОБСЛЕДОВАНИЙ И ДАТИРОВОК 14С Институт географии и территориальной ограпизации Польская академия наук в Варшаве Р е з ю м е В ходе обследований влияния естественных условий и хозяйственной дея тельности человека па развитие дюн в южно-восточной части Бебжанской Котловины обноружены в изучаемых пунктах три разновозрастных горизонта ископаемых почв. Это было документировано археологическими открытиями (11 испытательных пунктов, 7 культурных горизонтов), а также двумя дати ровками 14С. Начало формирования самой древней погребенной ископаемой почвы приходится па пребореальпый период. Интенсивные почвообразователь ные процессы имели место в бореалыюм и атлантическом периодах. Одновре менные антропогенные процессы (обезлесение, небольшая хозяйственная дея тельность) приводили к локальному выдуванию почвы, а в других местах к прикрытию почвы золовыми песками младдшего возраста. В этих песках во время ранних фаз голоцена сформировались два почвенных горизонта, один по всей вероятности между 17-тым веком пашей эры и 12-тым веком пашей эры, второй между 13 и 18 веком пашей эры. Установлено, что фазы развития почв в голоцепе па дюппых площадях оказывают связь с периодами хозяй ственного упадка, особенно сельского хозяйства, вследствие обезлюдения вы званного войной и т.п. Такая зависимость была доказана данными стратигра фического аналдиза и сведениями из истории экономического развития испы танной территории.

(11)

J . G R Z Y B O W S K I

FOSSIL SOILS OF DUNES IN THE NAREW VALLEY AND DUNE-FORMING PHASES IN THE LIGHT OF ARCHEOLOGICAL INVESTIGATIONS

AND DETERMINATIONS BY 14C

Institute of Geography and Spatial Organization Polish Academy of Sciences in Warsaw

S u m m a r y

Three levels of fossil soils of different age were found on analyzed sites in the course of investigations concerning the effect of natural conditions and econo mic activity of man on the development of dunes in the south-eastern part of the Biebrza Basin. These findings were documented by archeologie investigations (11 sites, 7 culture levels) and by two dates established by means iof 14C. The for mation of .the oldest fossil soil began in the pre-boreal period. Intensive soil-for ming processes occurred in boreal and atlantic period. Simultaneous anthropoge nic processes (deforestation, small-scale economic activity) caused local deflations of soil or its coverning in other places with younger series of eolian sands. In the se sands two soil horizons were formed in Younger Holocene phases: one — pro bably between about 17th century B.C. and about 12th century A.C., another — between the 13th and 18th century. It has been proved that soil development pha ses in Holocene are connected on dune areas with the economic ruin, particularly of agriculture, and the depopulation caused by wars, etc. This dependence was documented in the course of stratigraphie analysis and the historical literature concerning the economic development of the investigated area.

Dr J e r z y G r z y b o w s k i I n s t y t u t G e o g r a f i i г

P r z e s t r z e n n e g o Z a g o s p o d a r o w a n i a P A N W a r s z a w a , ul. K r a k o w s k i e P r z e d m i e ś c i e 30

(12)