540 RECEN ZJE I PRZEGLĄDY PIŚM IENNICTW A
J o l a n t a L a s k o w s k a : R uch w y d a w n ic zy w T rójm ieście p o I I wojnie św iato w ej (1 9 4 5 -1 9 8 9 ). Gdańsk: W ydaw. U niw ersytetu Gdańskiego, 2009.
276 s. IS B N 978-83-7326-626-1
N akładem W ydawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego ukazała się interesująca praca Jolanty Laskowskiej, omawiająca ruch wydawniczy G dańska, Gdyni i So
potu, od czasu zakończenia II wojny światowej do okresu transform acji 1989 r.
N a tle sytuacji społecznej, politycznej i ekonomicznej auto rk a om aw ia działal
ność kilkudziesięciu oficyn wydawniczych, m. in. wydawnictw uczelni wyższych, instytucji naukowo-kulturalnych, naukowo-badawczych, katolickich czy urzędo
wych. Analizie poddana została również produkcja w ydaw nicza tzw. drugiego obiegu oraz m echanizm y polityki wydawniczej PR L.
Książka adresow ana jest do osób zainteresowanych kulturą, nauką, przemia
nam i społecznymi i gospodarczymi T rójm iasta, w tym tak że rozwojem oficyn drukarskich i prob lem aty ką wydawniczą — zarówno studentów , jak i pracowni
ków naukowych oraz wszystkich, których fascynuje ten okres w historii Pomorza.
A utorka, na łam ach książki, stara się przedstaw ić działalność wszystkich ważniejszych wydawnictw oraz wskazać przyczyny ich rozwoju. Omawia również udział trójm iejskich edytorów w inicjatywach ogólnokrajowego oraz lokalnego ruchu wydawniczego. W większym stopniu skupia się na pracach zwartych, pre
zentując naw et niektóre ważniejsze tytuły, mniej miejsca poświęcając periody
kom. Szczególnie dużo uwagi poświęca działalności W ydaw nictw a Morskiego, które po II wojnie światowej przez dłuższy okres było jed y n ą w pełni autono
m iczną profesjonalną instytucją wydawniczą na terenie Pomorza.
Rozdział pierwszy dotyczy głównych kierunków oraz m echanizmów polityki wydawniczej PR L. W przejrzysty sposób zostają w nim przedstaw ione początki
„uspołecznionego ruchu wydawniczego” w 1. 1944-1950, a więc wpływ partii na kulturę i sztukę, który ujawnił się zaraz po zakończeniu wojny, następnie stop
niowy upadek i likwidacja pryw atnych oficyn wydawniczych (1. 1945-1950), po
w stanie scentralizow anego system u wydawniczego 1. 1950-1955 oraz proces tworzenia regularnych ośrodków wydawniczych w l. 1956-1970. A utorka om a
wia również organizację ruchu wydawniczego po 1970 r. oraz funkcjonowanie tzw.
drugiego obiegu 1. 1977-1989, który był wynikiem restrykcyjnej cenzury p re wencyjnej. Trójm iasto - obok W arszawy, W rocławia, K rakowa, Łodzi czy Byd
goszczy - było jednym z głównych ośrodków, w których skupiał się „alternatyw n y ” ruch wydawniczy.
W rozdziale drugim au to rk a charakteryzuje ruch wydawniczy T rójm iasta w 1. 1945-1989. .Opisuje działalność powojennych w ydaw nictw pryw atnych, m .in. F reg aty i Żeglarza oraz wydawnictw nieprofesjonalnych, wchodzących w skład większych tworów organizacyjnych, jak np. szkoły wyższe, towarzystwa naukow e i instytucje kultury. Przedstaw ia pow stanie tzw. oficyn uspołecznio
nych; był nią gdański oddział Krajowej Agencji W ydawniczej, stanowiący część Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa-K siążka-R uch”. Szczególnie cenna wydaje się próba ilościowej analizy publikowanych tytułów, która pozwala usy
tuować rolę Trójm iasta na m apie wydawniczej powojennej Polski. Województwo gdańskie, pomimo iż postrzegane jest jako jeden z ważniejszych ośrodków kultu
ralnych, w 1. 1958-1989 zajmowało dopiero siódme miejsce pod względem liczby wydanych tytułów i plasowało się za województwem warszawskim, krakowskim, wrocławskim, poznańskim , katow ickim i łódzkim. W edług szacunków autorki do 1990 r. w sam ym G dańsku funkcjonowały 3 profesjonalne sam odzielne wy
dawnictwa, 21 kom órek wydawniczych wyodrębnionych ze stru k tu r jednostek m acierzystych, 19 organizacji prowadzących działalność wydawniczą, lecz bez samodzielnego działu wydawniczego, 3 w ydaw nictwa pry w atne oraz około 20 instytucji wydających okazjonalnie jakieś tytuły.
Równie ciekaw a w ydaje się analiza środowiska literackiego, naukowego i kulturalnego oraz charakterystyka problem atyki podejmowanej na łam ach trój
RUCH WYDAWNICZY W TRÓ JM IEŚCIE PO II W O JNIE ŚW IATOW EJ 5 4\
miejskich publikacji, w których niewątpliwie dominował tem at morza, G dańska i Kaszub. Poza działalnością ściśle wydaw niczą au to rk a om aw ia również bazę poligraficzną, wskazując na jej skromny charakter. Przemysł poligraficzny Pomo
rza był nieproporcjonalnie ubogi w stosunku do produkcji wydawniczej tego re gionu. Ze względu na brak sprzętu, częste awarie, problem y z dostaw am i papie
ru oraz ubogą bazę lokalową wiele w ydaw nictw zlecało druk swoich tytułów firmom, m ającym swoje siedziby poza granicami Gdańska. Najważniejsza insty
tucja zajmująca się w Trójmieście drukiem wydawnictw, czyli G dańskie Zakłady Graficzne, powołane do życia w 1951 r., nie mogły sprostać ta k wielkiej liczbie zleceń.
W kolejnych rozdziałach autorka stara się odtworzyć dzieje, strukturę, profil wydawniczy i sposób funkcjonowania wydawnictw trójmiejskich na tle uw arun
kowań polityczno-kulturalnych. Przedstaw ia m.in. historię W ydawnictwa M or
skiego, gdański oddział Ossolineum, wydawnictwo M arynarki W ojennej w Gdy
ni, C entrum D oskonalenia Nauczycieli w G dańsku, W ojewódzkiego U rzędu Statystycznego w G dańsku, Kurii Biskupiej w G dańsku oraz wydawnictwo Gdańskiego Oddziału Krajowej Agencji W ydawniczej. Ponadto prezentuje wy
dawnictwa wyższych uczelni: U niw ersytetu Gdańskiego, Politechniki G d ań
skiej, Akademii M edycznej w Gdańsku, Akademii M uzycznej w G dańsku, A ka
demii W ychowania Fizycznego w Gdańsku, Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku, Wyższej Szkoły M orskiej w Gdyni i Akadem ii M ary
narki Wojennej w Gdyni. Kolejną grupę przywoływanych instytucji stanowią wy
dawnictwa tow arzystw społecznych, naukowych i kulturalnych, takich jak:
Gdańskie Tow arzystw o N aukow e, Zrzeszenie K aszubsko-Pom orskie, In sty tu t Bałtycki, G dańskie Tow arzystw o Przyjaciół Sztuki czy m iejskie tow arzystw a przyjaciół G dańska, Gdyni i Sopotu. W iele uwagi poświęca również instytucjom naukow o-kulturalnym : M uzeum N arodowem u w G dańsku, C entralnem u M u zeum M orskiem u w G dańsku, M uzeum Archeologicznem u w G dańsku, M u zeum Historii M iasta G dańska, M uzeum M iasta Gdyni, Bibliotece Gdańskiej Polskiej A kadem ii N auk oraz Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Gdańsku.
Na koniec autorka omawia działalność wydawniczą instytucji, które obok uczel
ni wyższych, zajmowały się publikowaniem opracowań o charakterze naukowym
1 branżowym, do których należały in sty tu ty naukow o-badaw cze i resortow e, a w szczególności: In sty tu t Budow nictwa W odnego PA N w G dańsku, In sty tu t Maszyn Przepływowych PAN w Gdańsku, Kom itet B adań M orza PAN w G dań
sku, Instytut Oceanologii PAN w Sopocie, M orski Instytut Rybacki w Gdyni, In stytut M orski w G dańsku, Polski R ejestr Statków w G dańsku, In sty tu t M edy
cyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni, Centrum Techniki Okrętowej w Gdańsku, Oddział M orski In sty tu t M eteorologii i Gospodarki W odnej w Gdyni, a także Państwowy In sty tu t Geologiczny w G dańsku. Z aprezentow ana przez autorkę charakterystyka dorobku tak wielu instytucji pozwala na uporządkow anie infor
macji na tem at ruchu wydawniczego Trójm iasta. W przeciwieństwie do licznych prac omawiających działalność wybranych oficyn lub podejmujących tem at funk
cjonowania instytucji największych, takich jak politechniki czy uniw ersytety, książka J. Laskowskiej z w ielką dokładnością i starannością przedstaw ia życie wydawnicze G dańska, Gdyni i Sopotu na wszystkich polach aktywności, nieza
leżnie od rangi w ydaw nictw a, jego wielkości, profilu lub historii instytucji wy- d a w n i c z e j .
O statni rozdział opracow ania autorka poświęciła wydawnictwom z tzw. d ru giego obiegu, które swoją ofertą uzupełniały produkcję wydawniczą „oficjalnych wydawnictw”. Alternatyw ny ruch wydawniczy rozwijał się w Trójmieście przede wszystkim od połowy lat siedem dziesiątych XX w., kiedy to pow staw ały silne środowiska opozycyjne, a młodzież skupiała się w Studenckim Kom itecie „Soli
darność” oraz Ruchu Obrony Praw Człowieka i O byw atela. Szacuje się, iż w 1. 1978-1989 na terenie G dańska, Gdyni i Sopotu działało około dziewięćdzie
sięciu niezależnych wydawnictw, z czego jednak ponad połowa m iała charak ter
542 RECEN ZJE I PRZEGLĄDY PIŚM IENN ICTW A
efemeryczny i wydała zaledwie jed n ą publikację - książkę lub broszurę. Najważ
niejsze z nich to: W ydawnictwo M łoda Polska, W ydawnictwo G dańskie, Petit, Oficyna Kształt, Litery, Klin, Oficyna Wydawnicza „G dańsk” oraz wydawnictwa
„Solidarności”. Co ciekawe, 329 druków zwartych wydanych przez trójmiejskie wydawnictwa alternatyw ne to zaledwie 3,3% wszystkich książek wydawanych w Polsce w drugim obiegu.
A utorka książki wysuwa tezę, iż niebagatelny wpływ na rozwój oraz kształt oferty wydawniczej trójm iejskich wydawnictw m iała bliskość m orza. Było ono m otorem rozwoju i źródłem zamożności osób zamieszkujących tereny nadbrzeż
ne. To dzięki niem u powstało wiele wydawnictw będących organam i instytucji związanych z morzem, jak np.: Akademia M arynarki Wojennej w Gdyni, Wyższa Szkoła M orska w Gdyni, In sty tu t Bałtycki, C entralne M uzeum M orskie w G dańsku, K om itet B ad ań M orza oraz In sty tu t Oceanologii PAN, In stytut M orski w G dańsku, C en tru m T echniki Okrętow ej w G dańsku, Polski Rejestr Statków w Gdańsku, M orski In sty tu t Rybacki w Gdyni i wiele innych. Związki te wpływały zarówno na tem atykę publikowanych książek, gdyż często omawia
no w nich zagadnienia m arynistyczne, jak również na możliwość dotowania lite
ratury, również ze środków bogatych przedsiębiorstw. Styczność Gdańska, Gdy
ni i Sopotu z m iastam i basenu M orza Bałtyckiego była ponadto inspiracją dla wielu zmian kulturow ych i społecznych, zapew niała k ontakty z zagranicą i była źródłem wielu międzynarodowych inicjatyw wydawniczych.
Na kształt produkcji wydawniczej Trójm iasta miała również wpływ, zdaniem autorki, k u ltu ra ludowa Pom orza, a szczególnie Kaszub, Kociewia i Powiśla.
Ponadto nie bez znaczenia były liczne ruchy migracyjne, m.in. napływ ludności z W ileńszczyzny po II wojnie światowej, a także k ultu ra niem iecka i polityka antypolska, ograniczająca rozwój rodzimej produkcji wydawniczej, jak również polityka władz PR L, w znacznej mierze hamująca ruchy prawicowe oraz swobod
ny rozwój ruchu wydawniczego.
Prezentow ana publikacja stanowi niezwykle cenne źródło informacji o ruchu wydawniczym w Trójm ieście po II wojnie światowej. Zsyntetyzow any ładunek informacji, który został przedstawiony na jej łamach jest o tyle cenny, iż jak dotąd brak kom pleksowej monografii z tego zakresu. W iele danych m ożna uzyskać z bibliografii, takich jak: „Bibliografia Pom orza G dańskiego” , „Polska Biblio
grafia M orska” czy bibliografii prac tzw. drugiego obiegu. Nie są to jednak źródła w pełni ukazujące problem atykę ruchu wydawniczego. Również kilka publikacji poświęconych krajowej produkcji wydawniczej jedynie sygnalizuje zagadnienia morskie. Dlatego też autorka swoje dociekania poszerzyła o analizę archiwaliów z tego okresu, m .in. ak ta W ydaw nictw a M orskiego, Archiw um Państwowego w Gdańsku, Archiwum U niw ersytetu Gdańskiego oraz Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Gdańsku. Niezwykle wiele interesują
cych informacji uzyskała dzięki relacjom pracowników wydawnictw, zatrudnio
nych w tam tym okresie. Różnorodność źródeł informacji i ich „zgrabna” synteza sprawiły, że autorka przedstaw iając pokaźny m ateriał, zachowała przejrzystość wywodu i przystępną formę, istotną zwłaszcza dla osób dopiero rozpoczynających studia nad ruchem wydawniczym Pomorza.
M aja W ojciechowska A teneum - Szkoła W yższa Gdańsk
T e k s t w p ły n ą ł do R e d a k c ji 11 p a ź d z ie r n ik a 2 0 0 9 r.
