1 Szczególna treść Konstytucji
Szczególną treść Konstytucji polega na zakresie regulowanych przez nią materii i na sposobie regulowania tych materii.
Oznacza to zbudowanie treści konstytucji wokół trzech podstawowych zagadnień : 1 - określenia ogólnych zasad ustroju państwowego,
2 – określenia ustroju naczelnych organów państwa zakresu ich kompetencji i realizacji wzajemnych,
3 – określenia podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostek.
Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. składa się z wstępu ( preambuły ) oraz 243 artykułów ujętych w 13 rozdziałach. Najobszerniejsze są rozdziały poświęcone zasadom ustroju państwa oraz wonnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela .
Rozdział II dotyczy źródeł prawa i jest pierwszym tego typu ujęciem w historii polskiego konstytucjonizmu.
Kolejne rozdziały dotyczą poszczególnych organów i urządzeń konstytucyjnych państwa : Sejmu i Senatu, Prezydenta , Rady Ministrów i administracji rządowej, Samorządu Terytorialnego, sądów i trybunałów, organów kontroli państwowej i ochrony prawa – Najwyższa Izba Kontroli,, rzecznik Praw obywatelskich, Krajowa rada Radiofonii i Telewizji .
Rozdział X i XI dotyczą szczególnych dziedzin życia państwowego – finansów publicznych oraz stanów nadzwyczajnych zawiera przepisy przejściowe i końcowe, określające porządek wchodzenia Konstytucji w życie.
2 Szczególna forma Konstytucji
Szczególna forma Konstytucji polega m.in. na jej szczególnej nazwie – gdyż tylko ten akt określony jest mianem Konstytucji. Sprawą zasadniczą jest jednak specyficzny tryb powstawania i tryb zmiany.
Nowe Konstytucje powstają zazwyczaj w szczególnym trybie. Najczęściej Konstytucja przygotowywana jest w ramach parlamentu, natomiast historycznie znacznie posiada procedura oktrojowania Konstytucji – czyli nadania jej jednostronna decyzją władzy, choć i współcześnie zdarzają się przypadki pominięcia parlamentu ( np.: rosyjska Konstytucja z 1993r. – potwierdzona w referendum).
Projekt Konstytucji jest często przygotowywany przez specjalnie do tego powołane komisje. Może to być Komisja Konstytucyjna – jak w Polsce, może to być też gremium polityków i ekspertów powołanych spoza parlamentu.
Uchwalenie Konstytucji przez parlament wymaga zwykle uzyskania szczególnej większości i szczególnego kworum. Niekiedy też Konstytucja uchwalona już przez parlament musi zostać poddana referendum w celu jej ostatecznego zatwierdzenia. W taki sposób powstała polska Konstytucja z 1997 roku.
Konstytucja z 2 kwietnia 1997r. przyjmuje ( jako podstawową ) procedurę swej zmiany przez parlament. Zmiana ta dokonywana jest w formie ustawy – konstytucyjnej :
1. projekt ustawy o zmianie Konstytucji może przedłożyć Prezydent, Senat lub grupa posłów licząca co
najmniej 1/5 ustawowego składu sejmu ( 92 posłów )
2. ustawa o zmianie Konstytucji musi zostać uchwalona przez sejm ( większością 2/3 głosów w obecności co
najmniej połowy ustawowej liczby posłów ).
3 Szczególna moc prawa Konstytucji
Szczególną moc Konstytucji polega na przyznaniu jej najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego. System ten jest zbudowany na zasadzie hierarchiczności poszczególnych typów aktów normatywnych. Ma to doniosłe skutki dla realizacji miedzy Konstytucją a pozostałymi typami aktów normatywnych.
Skoro Konstytucja jest aktem najwyższym, to przedmiot jej normowania ma charakter pierwotny i nieograniczony, natomiast Konstytucja wyznacza nie tylko rodzaje innych aktów normatywnych ( źródeł prawa) ale też ich zakres przedmiotowy oraz samoistny bądź wykonawczy charakter.
Po drugie najwyższa moc prawna Konstytucji oznacza, że wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, a wiec nie mogą pozostawać z nią w sprzeczności.
Po trzecie najwyższa moc prawna Konstytucji oznacza , że wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią spójne.
Powyższa charakterystyka szczególnej mocy prawnej konstytucji odnosi się do wszystkich Konstytucji sztywnych, niezależnie od sposobu sformułowania jej w swych postanowieniach. Należy ona do istoty współczesnej Konstytucji, tak jak ukształtowała się w demokratycznym państwie prawnym.
4 Źródła prawa na podstawie konstytucji RP z 1997r
Zgodnie z postanowieniem źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są : - Konstytucja
- Ustawy
- Ratyfikowanie umowy międzynarodowe - Rozporządzenia
Konstytucja wyróżnia dwa rodzaje źródeł prawa :
1. źródła prawa ppo3rzechnie obowiązującego – obowiązują na całym terytorium Rzeczpospolitej, 2. źródła prawa miejscowego – na obszarze działania organu, który je ustanowił ( akty prawa
miejscowego ).
Ad. 1 są to akty prawne wiążące wszystkich, zarówno organy państwowe, jak też obywateli, ale również osoby i podmioty prawne znajdujące się pod jurysdykcją Rzeczpospolitej.
Z wyliczonych kategorii aktów prawnych określanych mianem źródeł prawa powszechnie obowiązującego wynika ich szczególny charakter. Sa to w zasadzie akty ustanowione przez parlament, dotyczy to Konstytucji jak i ustaw. Są także wliczone akty prawne, które wchodzą w życie za zgodą parlamentu. Dotyczy to umów międzynarodowych, które do ratyfikacji ( dokonywanej przez Prezydenta) wymagają zgody parlamentu.
Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego poza Konstytucją, ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi oraz rozporządzeniami należą :
- rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy, które może on wydawać w okresie stanu wojennego, jeżeli sejm nie może zebrać się na posiedzenie.
5. Struktura wewnętrzna Konstytucji i znaczenie wstępu do Konstytucji RP.
Każda Konstytucja ma wewnętrzną strukturę, która prowadzi do wewnętrznej hierarchii zasad i norm konstytucyjnych.
Konstytucja RP składa się z 13 rozdziałów i zawartych w nich 243 artykułów.
Najobszerniejsze są rozdziały poświęcone zasadom ustroju państwa (I rozdział art. 1-29), oraz wonnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela (II rozdział art. 30-86).
Rozdział III art. 87-94 – dotyczy źródeł prawa i jest pierwszym tego typu ujęciem w historii polskiego konstytucjonalizmu.
Kolejne rozdziały dotyczą poszczególnych organów i urządzeń konstytucyjnych Państwa: - Sejmu i Senatu,
- Prezydenta
- Rady Ministrów i adm. rządowej
- Samorządu terytorialnego (rozdz. VII art. 163-172), - Sądów i Trybunałów (rozdz. VIII art. 173-201),
- Organów kontroli państwowej i ochrony państwa (rozdz. IX art. 202-215), - Finansów publicznych (rozdz. X art. 228-234),
- Rozdz. XII art. 235 określa procedurę zmiany Konstytucji, - Rozdz. XIII art. 236-243 zawiera przepisy przejściowe i końcowe.
Konstytucja z 2.IV.1997 r – zawiera również wstęp, który określany jest niekiedy mianem preambuły.
Celem wstępu jest wskazanie historycznych i politycznych podstaw Konstytucji.
Wyraża on konstytucyjną tożsamość państwa, stanowiąc jedną z podstawowych wskazówek dla odnalezienia systemu wartości, na których ta tożsamość się opiera.
Konstytucja RP zawiera obszerny wstęp, który wyraźnie wskazuje na rolę Konstytucji jako najwyższej ustawy państwa. Powinien on być traktowany jako podstawowa wskazówka dla procesu stosowania dalszych postanowień konstytucyjnych i dla określenia systemu wartości.
6 Bezpośrednia stosowalność Konstytucji RP z 1997
Konstytucja z 2 kwietnia wprowadziła nakaz bezpośredniego stosowania Konstytucji.
Art. 8 ust. 2 stanowi, że przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio chyba, że Konstytucja stanowi inaczej. Bezpośrednia stosowalność konstytucji może odbywać się w sytuacji, gdy postawienia Konstytucji są sformułowane w sposób na tyle precyzyjny i jednoznaczny by możliwe było ich odniesienie do Konkretnych sytuacji zachodzących w rzeczywistości prawnej, podmiot stosujący prawo powinien oprzeć swe działania ( rozstrzygnięcia) bezpośrednio na takim postanowieniu konstytucyjnym, a dopiero w drugiej kolejności powinien powołać odpowiednie postanowienia ustaw zwykłych. Przy takiej koncepcji Konstytucja znajdować może ciągłe zastosowanie w działalności wszystkich organów władzy publicznej, a podstawowa rola w tym musi przypaść sądom. Bezpośrednie stosowanie Konstytucji sprawdza się do przyjęcia normy konstytucyjnej jako zasadniczej podstawy orzeczenia.
Konstytucja jest prawem najwyższym. Jest to prawo bezpośrednio stosowane. Nad Konstytucją nie może stać żadne inne prawo i nie może być sytuacji, aby nad Konstytucją stawiać jakiekolwiek inne prawa i zasady.
W Konstytucji z 1997r. sa takie przepisy, które przewidują konieczność wydawania ustawy.
Przykładem przepisów Konstytucji bezpośrednio działających czyli bezpośrednio obowiązujących sa np.;
- dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.
7 Ustawa o systemie źródeł prawa i warunki jej wejścia w życie
Ustawa – jest normatywnym aktem prawnym, wydawanym przez organ władzy zwierzchniej w państwie. W hierarchii aktów prawnych zajmuje ona miejsce o jeden stopień niższe niż konstytucja.
Zgodnie a art. ust. 1 źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczpospolitej Polskiej są : Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
Ustawa jest to : 1 - akt parlamentu
2 - o charakterze normatywnym
3 - zajmujący najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa krajowego ( podporządkowany konstytucji)
4 – o nieograniczonym zakresie przedmiotowym, przy czym niektóre materie mogą być uregulowane tylko w drodze ustawy lub z jej wyraźnego upoważnienia
5 – dochodzący do skutku w szczególnej procedurze, która w swych zasadniczych zrębach znajduje unormowanie konstytucyjne.
W świetle art. 88 wszystkie akty prawne stanowione w Polsce muszą być ogłaszane, a zasady i tryb ich ogłaszania określa ustawa. Akty prawne powszechnie obowiązującego prawa ogłaszane są Dz.
Ustaw. Zarządzenie o ich ogłoszeniu wydaje odpowiedni organ, są w nim określone terminy w jakich czynność ta powinna się dokonać i w jakim dniu akt prawny wchodzi w życie.
Miedzy ogłoszeniem aktu prawnego w Dz. U, a dniem jego wejścia w życie upływa pewien okres czas, zwany vacatio legis, niezbędny do upowszechnienia się znajomości organów państwa do jego stosowania.
8 Umowy międzynarodowe w systemie źródeł prawa
Źródłami powszechnie obowiązującego prawa są zgodnie z art. 87 Konstytucji obok Konstytucji : ustawy i rozporządzenia ratyfikowane umowy międzynarodowe.
Wchodzą one w życie za zgodą parlamentu. Powstają w wyniku rokowań prowadzonych przez rząd z przedstawicielami obcych państw, ale które do ratyfikacji ( dokonywanej przez Prezydenta ) wymagają zgody parlamentu wyrażonej w ustawie.
Ratyfikowana umowa międzynarodowa po jej ogłoszeniu w Dz. U. RP stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stanowienie jest uzależnione od wydawania ustawy.
Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
Dotyczy określenia miejsca umowy międzynarodowej w systemie źródeł prawa obowiązującego w Polsce. Ratyfikowana umowa międzynarodowa jako źródło powszechnie obowiązujące prawa, podlega ogłoszeniu w Dz. U. stając się przez to częścią krajowego porządku prawnego. Tym samym podlega bezpośredniemu stosowaniu ( jednak od zasady tej mogą być wyjątki).
Dotychczasowe przepisy prawne nie regulowały jednoznacznie stosunku wzajemnego ustawa – umowa międzynarodowa ratyfikowana przez głowę państwa.
Kwestie tę obecnie rozstrzyga Konstytucja art. 91 stanowiąc iż ratyfikowana, za uprzednia zgodą wyrażoną w ustawie umowa międzynarodowa ma pierwszeństwo przed ustawą jeśli tej ustawy nie da się pogodzić z umową.
9 Bezpośrednia stosowalność umów międzynarodowych
Stanowi, że Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ja prawa międzynarodowego.
Stanowi, że ratyfikowana umowa międzynarodowa po jej ogłoszeniu w DZ. U. RP stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba, że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.
Jeżeli więc występuje rozbieżność miedzy treścią umowy międzynarodowej ratyfikowanej a ustawy, to wówczas przepis umowy międzynarodowej ratyfikowanej jest stosowany bezpośrednio. Czyli umowy międzynarodowe ratyfikowane maja pierwszeństwo przed ustawami.
Pozostałe umowy międzynarodowe ( nieratyfikowane) są zatwierdzane przez Radę Ministrów i są aktami niższej hierarchii niż ustawa, nie wchodzą w skład porządku prawnego kraju, nie przysługuje im charakter przepisu powszechnie obowiązującego.
10 Rozporządzenia w systemie źródeł praw, warunki ich wydawania i wejścia w życie Zgodnie z źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są : konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.
Rozporządzenia Rady Ministrów powszechnie obowiązującego prawa :
1. rozporządzenie może być wydane tylko na podstawie ustawy co oznacza, że punktem wyjścia dla jego wydania musi być przepis zamieszczony w ustawie ustalający kompetencje do wydania rozporządzenia. Taki przepis ustawy określa się mianem upoważnienia Może mieć charakter fakultatywny ( przyzwalać na wydanie rozporządzenia ) lub obligatoryjny ( nakazywać wydanie rozporządzenia)
2. upoważnienie do wydawania rozporządzenia musi wskazywać organ uprawniony lub zobowiązany do wydania rozporządzenia .
3. upoważnienie do wydawania rozporządzenia musi wskazywać zakres spraw przekazanych do uregulowania.
4. Upoważnienie do wydawania rozporządzenia musi określać wytyczne dotyczące treści rozporządzenia.
5. Rozporządzenie jest aktem podstawowym, a więc musi ono być zgodne z przepisami zawartymi w ustawie oraz wszystkimi obowiązującymi przepisami o randze ustawy.
6. Rozporządzenie musi zostać opublikowane w Dz. U. jest to warunek konieczny jego wejścia w życie.
Zgodnie z zawartymi w konstytucji postanowieniami rozporządzenia ustanawiają : Prezydent oraz naczelne organy administracji państwowej – Rada Ministrów i Ministrowie.
11 Rozporządzenia i zarządzenia prezydenta RP w systemie źródeł prawa
Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego poza ; Konstytucją, ustawami, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i rozporządzeniami – należą również :
- rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy , które może on wydać w okresie stanu wojennego jeżeli Sejm nie może zebrać się na posiedzenie.
Określa pewien tryb postępowania w takich przypadkach, a więc możliwe jest wydanie takiego rozporządzenia z mocą ustawy w okresie stanu wojennego, jedynie na wniosek RM, tylko wtedy , gdy sejm nie może się zebrać na posiedzenie. Rozporządzenia takie podlegają zatwierdzeniu przez sejm na najbliższym posiedzeniu.
We wszystkich innych sytuacjach Prezydent może wydawać tylko akty podstawowe :
1. rozporządzenia – na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawy i w celu jej wykonania.
Rozporządzenia takie stanowią źródła powszechnie obowiązującego prawa, muszą być zgodne z ustawą.
2. Zarządzenia – mają one charakter wewnętrzny i mogą wskazać jedynie jednostki organizacyjne podległe prezydentowi, a więc przede wszystkim jego Kancelarię.
12 Uchwały rady Ministrów w systemie źródeł prawa
Konstytucji - uchwały Rady Ministrów oraz Zarządzenia prezesa RM mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty.
Zarządzenia i uchwały obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe wspomnianym organom państwa. Mogą być wydawane wyłącznie na podstawie ustawy i nie mogą stanowić podstawy decyzji jednostkowych wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.
Uchwały normatywne RM podlegają kontroli sądowej, która dotyczy zgodności ( materialnej i kompetencyjnej) przyjmowanych unormowań z ustawami i innymi aktami powszechnie obowiązującego prawa.
Uchwały normatywne RM nie stanowią źródła powszechnie obowiązującego prawa i wobec tego :
1. musza pozostawać, a tym samym muszą szanować ustawowo wyznaczony zakres zadań i kompetencji poszczególnych organów wchodzących w skład administracji rządowej,
2. nie mogą być adresowane do organów pozostających poza systemem administracji rządowej ( organ samorządu terytorialnego) – nie mogą rodzić po ich stronie obowiązku wykonania.
3. Nie mogą one samoistnie tworzyć obowiązków czy uprawnień obywateli, a w szczególności nie mogą stanowić podstawy decyzji wydawanych w postępowaniu administracyjnym.
13 Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i Ministrów w systemie źródeł prawa
Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty.
Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.
Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem .
Konstytucja wyraźnie oddziela rozporządzenia jako akty powszechnie obowiązującego prawa, od katów prawa wewnętrznego. Tego rodzaju charakter posiadają w świetle uchwały RM i zarządzenia Ministrów.
Konstytucja podkreśla jednocześnie, że są to akty prawne mające wewnętrzny charakter, a ich obowiązywanie jest wysoce ograniczone, gdyż obowiązują one wyłącznie jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty.
Nie będąc źródłem powszechnie obowiązującego prawa uchwały i zarządzenia poddane zostały kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.
Kontroli tej dokonuje Trybunał Konstytucyjny.
Zarządzenie publikowane jest w Monitorze Polskim.
14 Zasada państwa republikańskiego
Zasadę republikańską można rozumieć w aspekcie formalnym i w aspekcie materialnym.
W aspekcie formalnym – oznacza ona rezultat pewnego procesu historycznego, kiedy przeciwstawiano rzecz publiczną republikę – monarchii, jako pewnemu dobru rodów arystokratycznych, arystokratycznych, a monarchię przeciwstawiono republice – jako doboru publicznemu.
Materiale - pojęcie republiki utożsamiane jest z pojęciem dobra wspólnego tzn., że państwo jest dobrem wspólnym, jeżeli jest republiką i dba o interes każdej jednostki wspólnoty.
W Konstytucji jest stwierdzenie art. 1, że RP jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli, czyli jest republiką w sensie materialnym ( zaakceptowano tu materialny sens pojęcia republiki).
Rzeczpospolita troszczy się o dobro każdego obywatela.
Zasada państwa republikańskiego – oznacza wykluczenie władzy dziedziczenia monarchii.
17 Zasada państwa demokratycznego
Zasada państwa demokratycznego ma tradycje starożytne : demo = władza ludzi. Demokracja polega na tym, że suwerenem jest naród, czyli zbiorowość wszystkich obywateli.
Stanowi, że RP jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Idea demokratycznego państwa prawa spełnia się przez połączenie elementów formalnych z elementami materialnymi, do których współczesna doktryna zalicza przede wszystkim : zagwarantowanie i poszanowanie praw i wolności człowieka i obywatela zasadę suwerenności, zasadę pluralizmu politycznego, demokratyzm oparty na kierowaniu władz poprzez okresowo odbywane wolne wybory powszechne, zapewnienie udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji państwowych: ideą państwa socjalnego, opartą na realizacji zasad sprawiedliwości społecznej, niezależny i niezawisły sądowy wymiar sprawiedliwości, kontrolujący zarówno władzę ustawodawczą jak i wykonawczą.
Formalnymi gwarancjami przestrzegania prawa przez organy państwowe są wyspecjalizowane instytucje tj. Trybunał Konstytucyjny, rzecznik Praw Obywatelskich, NSA, Sądy Powszechne, NIK.
Demokratyczne państwo prawne to takie, w którym prawo odzwierciedla akceptowany społecznie system wartości, oparty na prawie naturalnym i standardach prawa międzynarodowego.
19 Aspekt formalny państwa prawnego Istnieją trzy zasady państwa prawnego:
- aspekt formalny - instytucjonalny - materialny
Na aspekt formalny państwa składa się kilka elementów i zasad:
- musi istnieć system prawny uporządkowany hierarchicznie, dobry jakościowo, jednakowo spójny, publicznie opublikowany z objaśnieniami
- zasada legalności - organy władzy działają na podstawie prawa i w granicach prawa. Obywatel może więcej i wolno mu wszystko to, co nie jest prawem zakazane, organ natomiast może tyle i tylko tyle co zostało przez prawo przewidziane jako ich zadanie kompetencyjne.
20 Aspekt materialny państwa prawnego
Składa się z podstawowych wartości na których opiera się Konstytucja czyli na podstawowych wartościach godności człowieka i wynikającej z niej podstawowych praw: wolności, sprawiedliwości, pokoju społecznego. Zasada ta stanowi określone wymogi zgodnie z którymi zasada państwa prawnego to tylko takie prawo, które nie pozostaje w sprzeczności z tymi podstawowymi prawami człowieka.
21. Aspekt instytucjonalny państwa prawnego.
Chodzi tutaj o zasadę podziału władzy gwarancję praw i wolności. Zasada podziału władz była traktowana jako podstawowy akt funkcjonowania państwa. Do instytucjonalnych gwarancji praw należy:
Trybunał Konstytucyjny Trybunał Stanu
Rzecznik Praw Obywatelskich Prezydent RP
Różne organy kontroli np. policja
których podstawową zasadą jest zasada legalności czyli zgodności z prawem.
( sądownictwo, policja, prokuratura, PIP itp.)
Gwarancjami przestrzegania prawa są wyspecjalizowane instytucje , których zadanie polega na zapewnieniu działalności zgodnie z Konstytucją (szczególnie między organami władz publicznych a obywatelami)
22 Zasada państwa prawnego
Zasada państwa prawnego – odpowiednik anglosaskiej zasady rządów prawa : Rule of Law tj. rządy prawa, panowanie prawa a nie ludzi, nikt nie może stać ponad prawem, ponad tym co zostało określone jako norma prawna. Ponad prawem nie może stać ani monarcha ani Kościół.
Zasada państwa prawnego - to zespół zasad prawnych, które rządzą instytucjami wyposażonymi przez prawo w odpowiednią władzę oraz procedurami poprzez które zasady te mogą być zastosowane w tych instytucjach, a które łącznie służyć mają ochronie podstawowych interesów indywidualnych gwarantowanych przez społeczeństwo poprzez ograniczenie władzy państwowej.
Zasady te wyrażone w prawie są wskutek tego uznane za prawa podstawowe, fundamentalne i w konsekwencji za prawa podmiotowe.
Wyodrębnia się 3 aspekty zasady państwa prawnego :
1. aspekt formalny – który oznacza, że musi istnieć system prawny uporządkowany hierarchicznie, dobry jakościowo, spójny, przejrzysty, publicznie opublikowany, z określeniem co jest obowiązującym prawem.
2. materialny – na który składają się podstawowe wartości na których opiera się Konstytucja:
godność człowieka, podstawowe prawa i wolności człowieka a także sprawiedliwość i pokój społeczny.
3. Instytucjonalny
Należy tu wymienić zasadę zaufania obywatela do państwa, zasadę lojalności państwa wobec obywatela. W ramach tej zasady zaufania .... wymienić należy :
- zakaż działania prawa wstecz - zasadę podziału władzy
- zasadę ochrony praw nabytych - zasadę niezawisłości sędziowskiej
- zasadę sprawiedliwości społecznej - okres dostosowawczy przy wprowadzaniu nowych norm
- zasadę respektowania dobra ogółu - zasadę określoności prawa - zasadę proporcjonalności
23 Zasada legalizmu działania organów władzy publicznej Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa
Działalność samorządu terytorialnego podlega nadzorowi z punktu widzenia legalności.
Działalność tę nadzorują Prezes RM i wojewodowie.
Konstytucja wyraża zasadę legalności – organy władzy publicznej działają na podstawie prawa i w granicach prawa.
Obywatel może więc, więcej aniżeli organ administracyjny i wolno mu wszystko, to ci nie jest prawem zakazane.
Natomiast organ może działać tylko na podstawie prawa nie może natomiast podejmować działań, do których nie jest upoważniony .
Organ administracji ma obowiązek : 1. nakaz równego traktowania obywateli
2. nakaz rozważenia i wyważenia interesów publicznych i prywatnych 3. dobór środków do wydawanych rozstrzygnięć
4. wymóg celowości i proporcjonalności , gospodarności ( odnosi się to do strat czy obciążeń).
Kontrolę dotyczą decyzji podejmowanych przez organy administracji publicznej przeprowadzonej przez NSA.
24 Elementy zasady państwa prawnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego
Zasada państwa prawnego – to zespół zasad prawnych które rządzą instytucjami, wyposażonymi przez prawo w odpowiednią władzę oraz procedurami poprzez, które zasady te mogą być zastosowane w tych instytucjach, a które łącznie służyć mają ochronie podstawowych interesów indywidualnych gwarantowanych przez społeczeństwo poprzez ograniczenie władzy państwowej.
Zasady te wyrażone w prawie, są wskutek tego uznane za prawa podstawowe, fundamentalne i w konsekwencji za prawa podmiotowe.
W orzecznictwie TK zwrócono uwagę na : - zasadę zaufania obywatela do państwa - zasadę nie działania prawa wstecz - zasadę pewności prawa
- zasadę przestrzegania „ vacatio legis”
Ma to chronić jednostkę przed nadużywaniem ze strony władzy.
Zasada państwa prawnego zmierza do utrzymania równowagi społecznej.
26 Zasada sprawiedliwości społecznej
.Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.
To zasada państwa socjalnego , które ma pewne zobowiązania opiekuńcze do obywateli. Jest to kategoria ogólna , która tworzy wiele zasad. Sprawiedliwość społeczna rozróżniona jest wieloznacznie.
Konstytucja opiera się poszanowaniu wolności – to jest sprawiedliwym – co jest prawem.
Sprawiedliwość pojmowano jako sprawę tożsamą indywidualną, grupową, sądową.
Podstawą do rozróżnienia sprawiedliwości jest koncepcja Arystotelesa, który dzieli sprawiedliwość na : rozdzielczą i wykonawczą.
Sprawiedliwość rozdzielcza poszukiwała odpowiedzi; jak odróżnić dobra materialne i idealne np.;
nauka, wolność, miłość.
Dobra dzielono wg. różnych kryteriów ( każdemu, to co mu się należy = stosowanie do tego, czy był obywatelem, niewolnikiem, obcokrajowcem).
Sprawiedliwość rozdzielcza może być stosowana przez :
- przyjęcie kryterium urodzenia, co tez traktuje się jako sprawiedliwe ( status) lub każdemu wg.
jego zasług.
- Inna zasada sprawiedliwości mówiła: Każdemu wg. jego potrzeb i możliwości. ( potrzeby są zmienne i rosną ).
Sprawiedliwość rozdzielcza zmieniała się historycznie, a dziś opiera się o zasadę subsydiarności i nowoczesnej gospodarki rynkowej – jest rozumiana jako minimum nie zbędne dla godnego istnienia człowieka.
Zasada sprawiedliwości wyrównawczej – przebiega w płaszczyźnie pomiędzy jednostkami i polega na zasadzie „ oko za oko – ząb za ząb „ – wyrównanie krzywd. Państwo wkracza, gdy następuje konflikt.
27 Zasada pomocniczości
Zasada ta powstała podczas panowania Piusa XIX. Założenia : to, co jednostka z własnej inicjatywy świadczyć może, nie może być jej zabronione i społeczeństwu przykazane.
Naruszyłoby to bowiem sprawiedliwość( to co mała wspólnota świadczyć może i prowadzić, przejęłaby nadrzędna społeczność). Takie przyjęcie byłoby niekorzystne i burzące cały porządek społeczny. Każda działalność społeczna jest w swej istocie subsydiarne - pomocnicza .
Powinna ona członków wspólnot społecznych popierać, w żadnym razie nie prowadzić do rozbicia wspólnego rzędu przez wspólnoty wyższego rzędu.
Oznacza to, że zadania do realizacji mogą być realizowane przez jednostkę lub grupy najbliższe ( rodzina).
Zasada ta jest przyjęta w trakcie umów Wspólnoty Europejskiej - jak nowy etap między narodami Europy.
Cele Unii będą osiągane w oparciu o traktat: Traktat o Unii Europejskiej , Traktat o Wspólnocie Europy.
Zgodnie z zasadą sybstydialności, cele działań nie mogą być realizowane przez państwa członkowskie ze względu na stan i skutki działań. Mogą być lepiej realizowane przez wspólnotę.
Żadne działanie UE nie wykroczy poza to, co jest konieczne w granicach niezbędności do osiągnięcia celów określonych w traktacie.
Zasada subsydiarności ma na celu wzmocnić wolność i prawa obywateli i wspólnot w których obowiązuje.
29 Zasada społeczeństwa obywatelskiego
Konstytucja z 1997r. nigdzie nie używa pojęcia- społeczeństwo obywatelskie- ale w swych sformułowaniach daje wyraz podstawowym elementom tej idei.
Idea ta zakłada:
1/ każdy obywatel funkcjonuje równocześnie w kilku podstawowych układach społecznych;
politycznym, pracowniczym, terytorialnym. W każdym z nich ma określone interesy oraz dążenia 2/ te interesy i dążenia maja z natury charakter zróżnicowany, a często przeciwstawny. Stad proces ich wyrażania musi mieć pluralistyczny charakter.
Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo pluralistyczne w którym każdy ma możliwość działania w wybranych przez siebie organizacjach i strukturach, służących realizacji jego podmiotowości jako obywatela, pracownika czy mieszkańca.
Znaczenie podstawowe odgrywa tu ( w społeczeństwie obywatelskim):
- Swoboda tworzenia i oddziaływania partii politycznych co stanowi jedną z wolności politycznych obywateli
- zasada społeczeństwa obywatelskiego wymaga też, by oprócz tworzenia i działania partii politycznych działać mogły też inne organizacje zrzeszając obywateli w celu realizacji najróżniejszych interesów i dążeń.
- Ważną rolę odgrywają też związki zawodowe jako organizacje zrzeszające pracowników i reprezentujące ich interesy wobec pracodawców jak i władz publicznych
- Tworzone są również samorządy zawodowe - Istnienie samorządu terytorialnego
Istnieje wiele dalszych instytucji i urządzeń, bez których nie jest możliwe rzeczywiste funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego.
30 Zasada społecznej gospodarki rynkowej
Zasada ta dokonuje najbardziej ogólnej charakterystyki ustroju gospodarczego Rzeczpospolitej.
Art. 20 wskazuje fakt, że ;
Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, wolności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego RP.
A więc społeczna gospodarka rynkowa stanowi podstawę ustroju gospodarczego oraz określa podstawę komponenty tej gospodarki : wolność działalności gospodarczej, własność prywatną oraz solidarność, dialog i współpracę partnerów społecznych.
Samo pojecie społeczna gospodarka rynkowa zostało przyjęte z doktryny niemieckiej. Istotą tej koncepcji jest powiązanie dwóch podstawowych idei: gospodarki rynkowej i państwa socjalnego.
Koncepcja państwa socjalnego – to aktywny sposób oddziaływania państwa na likwidowanie kryzysów i napięć społecznych. Dokonuje się to poprzez politykę interwencjonizmu państwowego, a z drugiej strony przez rozbudowę sieci świadczeń socjalnych.
Sformułowanie art. 20 należy rozumieć jako ogólne zobowiązanie państwa do podejmowania działań łagodzących społeczne skutki funkcjonowania praw rynku, ale jednocześnie dokonywanych przy poszanowaniu tych praw.
Ogólna zasada społeczna gospodarki rynkowej odnosi się do wszystkich sektorów i branż gospodarki, a więc także do ustroju rolnictwa ( istotne modyfikacje wnosi art. 23, który określa gospodarki rodzinne podstawą ustroju rolnego państwa).
31. Zasada suwerenności narodu
Każda Konstytucja określa pewne zasady podstawowe, które rozstrzygają o charakterze ustrojowym danego państwa i systemie władz. Istnieje szereg zasad stanowiących standard demokratycznego państwa i wymagających uwzględnienia w każdej nowoczesnej Konstytucji, nie zawsze muszą być wprost zapisywane w odrębnych aktach konstytucyjnych.
Konkretyzacja ich może dokonywać się dopiero w orzecznictwie sądowym.
Najbardziej podstawowe zasady konstytucyjne Konstytucji 2.04.97:
1. Suwerenności narodu
2. Niepodległości i suwerenności państwa
3. Demokratycznego państwa prawnego 4. Hierarchicznego systemu źródeł prawa 5. Społeczeństwa obywatelskiego
6. Podziału władz
7. Społecznej gospodarki rynkowej 8. Przyrodzonej godności człowieka.
Zasada suwerenności narodu:
- wskazuje tego, do którego należy władza w państwie(„Władza zwierzchnia w RP należy do Narodu”) Pojęcie narodu ze wszystkimi obywatelami RP posiadającymi prawa wyborcze, a nie tylko z obywatelami na rodowości polskiej.
- Określa formy wykonywania władz przez Naród.
1. Referendum jako forma demokracji bezpośredniej – decyzje podejmowane przez ogół
wyborców bez pośrednictwa jakichkolwiek (nawet demokratycznie wyłonionych) organów państwowych. Technicznie niemożliwa do zastosowania na szczeblu państwowym.
Rodzaje referendum (4):
- ogólnokrajowe w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa
- w sprawie ratyfikacji umowy międzynarodowej przewidującej przekazanie w niektórych sprawach kompetencji organów władzy państwowej jakiejś organizacji międzynarodowej,
- zatwierdzenie zmiany konstytucji w rozdz I,II,XII, - lokalne.
2. Demokracja pośrednia – podstawowy sposób rządzenia państwem (decyzje podejmowane w imieniu suwerena przez organ przedstawicielski) parlament (pochodzący z wyborów).
Wybory opierają się na:
A. Demokratycznej procedurze wyborczej uwzględniającej zasady:
- powszechności - bezpośredniości - równości - tajności
B. Zasadzie pluralizmu politycznego
C. Parlamentowi musi przysługiwać silna pozycja w systemie organów państwowych.
Suwerenność – oznacza zdolność państwa do samodzielnego decydowania o wszystkich dotyczących go sprawach i podejmowania decyzji dotyczących (ograniczenie suwerenności może nastąpić tylko na podstawie wyraźnej i szczegółowej regulacji Konstytucji.
32. Zasada reprezentacji – rodzaje mandatu.
W okresie Konstytucji z 52 roku obowiązywała zasada, że Sejm jest reprezentantem Narodu, natomiast posłowie reprezentują okręg wyborczy, w którym zostali wybrani i jego mieszkańców.
Wynikało z tego, że poseł miał obowiązek utrzymywać więź z wyborcami, mógł być przez nich odwołany.
Mała Konstytucja zerwała z tą zasadą , stanowiąc iż posłowie i senatorowie są przedstawicielami Narodu. Zasadę tę przyjęła także Konstytucja z 1997 r.
Przyjęcie tej zasady oznacza odejście od tzw mandatu imperatywnego , który wiązał prawnie przedstawiciela z wyborcami okręgu, a przyjęcie w to miejsce mandatu wolnego zwanego też mandatem przedstawicielskim. Oznacza to, że poseł i senator są przedstawicielami całego narodu, stąd w wykonywaniu mandatu winni się kierować interesami ogółu, a nie tylko części społeczeństwa (wyborców okręgu, partii politycznych).
Tak więc poseł i senator nie są prawnie związani żadnymi prawnymi zaleceniami, instrukcjami. Nie mogą ich zobowiązywać do niczego żadne zalecenia. W konsekwencji ani poseł, ani senator nie mogą
być odwołani w toku kadencji przez nikogo, także przez wyborców okręgu, w którym otrzymali mandat.
Zasada reprezentacji jest w Konstytucji wyrażona: ”Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli”.
33 Zasada podziału i równowagi władz
Art. 10 ust. 1 – ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.
Ust. 2 – Władzę ustawodawczą sprawują sejm i senat, władzę wykonawczą prezydent RP i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.
Art. 10 – podkreśla więc, że ustrój państwa został oparty na podziale i zrównoważeniu władz. W tym zakresie ustawa zasadnicza wymienia władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Zgodnie z koncepcją twórców tej doktryny, władze te powinny być rozdzielone , a więc wykonywanie każdej z nich powinno być powierzone odrębnym organom, ale także zrównoważone.
O podziale władz można mówić mając na względzie znaczenie przedmiotowe i podmiotowe. W sensie przedmiotowym ( funkcjonalnym) podział władz oznacza wydzielenie pewnych rodzajowo odmiennych kierunków ( sfer ) działania państwa takich jak ; stanowienie prawa, wykonywanie prawa, sądzenie.
Zasada podziału władz wymaga zatem odrębnego istnienia organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej – powoływanych do wykonywania swojego odcinka władzy państwowej.
Drugim klasycznym elementem zasady podziału władzy jest tzw. system hamulców i równowagi lub też system wzajemnego hamowania się równoważenia władz.
Podstawową zasadą rządzącą stosunkami pomiędzy tymi trzema władzami jest zasada równości poszczególnych władz.
34 Zasada państwa unitarnego
Państwo unitarne – państwo w którym nie istnieje podział na samodzielne człony-jedynie zwykły podział administracyjny, istnieje jedynie centralna władza wykonawcza
Zasady unitaryzmu- w konstytucji została sformułowana następująco (art. 3) RP jest państwem jednolitym)
Z tego sformułowania wynika szereg konsekwencji
- oznacza to bowiem, że Polska nie jest państwem federalnym (czyli nie jest państwem związkowym )
- oznacza to także, że nie jest państwem regionalnym
Państwo unitarne to takie państwo, gdzie struktura władzy publicznej jest jednolita. Oznacza to, że władze lokalna nie są skonstruowane na zasadzie i opozycji, czy rywalizacji wobec władzy centralnej.
Państwo unitarne (jednolite) charakteryzuje się:
- jednolitym obywatelstwem (jednym) - jednolitym systemem prawnym
- jednolitym zasadami aparatu państwowego 35 Zasada państwa regionalnego
Państwo regionalne- to państwo w których istnieje podział na regiony uzasadniony często historia (włochy, Francja)
Regiony posiadają często odrębny-lokalny system władzy wykonawczej.
Obecnie w Europejskiej wspólnocie istnieją regiony, które wykraczają poza granice państwowe, są to tzw. Euroregiony.
Państwo regionalne jest jakby formą przejściową między państwem federalnym a unitarnym . Oznacza to przyznanie autonomii jednostkom terytorialnym poprzez samodzielność ustawodawczą.
Przykładem państwa regionalnego są dzisiaj np. Włochy , które posiadają najsilniej zaawansowany regionalizm. Status poszczególnych regionów jest tam zróżnicowany, czyli każdy region ma odrębne uprawnienia. Drugim przykładem p. regionalnego jest Hiszpania, z tym, że proces regionalizacji założony został na lata- jest również dość zaawansowany.
Poszczególne regiony są mniej lub bardziej samodzielne, mają zróżnicowany zakres autonomii.
Rozróżnia się 3 rodzaje regionów:
- o charakterze czysto administracyjnym - samorządowe
- funkcjonalne
Polska na dzień dzisiejszy nie jest p. regionalnym. W Polsce województwa nie mogą mieć kompetencji ustawodawczej- mogą stanowić akty prawa miejscowego, ale nie ustawy.
36 Zasady państwa federalnego
Państwa federacyjne-państwa składające się z członów (stanów, landów, kantonów) np. USA.
Australia, RFN, Szwajcaria, które posiadają swoją władzę wykonawczą, odrębnie prawa.
W sprawach nadrzędnych (np. polityka zagraniczna) podlegają władzy Federalnej.
Kraje federacyjne, czyli wieloczłonowe, takie jak np. Szwajcaria, gdzie istnieją 3 obywatelstwa poszczególnych członów składowych, najpierw trzeba mieć tam obywatelstwo gminy, bo to jest podstawa do otrzymania obywatelstwa kantonu, a dopiero wówczas, gdy posiada się obywatelstwo gminy i kantonu można otrzymać obywatelstwo federacji Szwajcarii.
Dzisiaj także UE jest już prawie federacją, czyli „ państwem związkowym-wieloczłonowym”
Jest przygotowywana konstytucja dla całej UE jedyna dla wszystkich jej członów- z tym że każde państwo będzie miało swoją konstytucje, ale nadrzędna będzie Konstytucja UE
W p. federalnym (wieloczłonowym) każdy człon ma taka sama pozycję, jest jednakowo traktowany.
37. Konstytucyjna regulacja samorządu terytorialnego.
Kwestię samorządu terytorialnego reguluje Konstytucja z 02.IV.1997 r w rozdziale VII. W myśl Konstytucji podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest Gmina, na czele z Radą Gminy i Zarządem.
I jak określa to ustawa samorząd terytorialny stanowi:
1). Powiat – z radą Powiatu; Zarząd z przewodniczącym Starostą;
2). Województwo – Z Sejmikiem Wojewódzkim; Zarząd z Marszałkiem Sejmiku.
Samorząd terytorialny stanowi wyodrębniony w strukturze państwa, powstały z mocy prawa, związek lokalnego społeczeństwa, powołany do samodzielnego wykonywania administracji publicznej.
Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne (jako zadania własne) służące zaspakajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej.
Ustawa może zlecić jednostkom samorządu terytorialnego wykonywanie innych zadań publicznych.
Jednostki samorządu terytorialnego maja osobowość prawną, przysługuje im: prawo własności i inne prawa majątkowe.
Samodzielność jednostki samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej.
Jednostki samorządu terytorialnego mają prawo ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych w zakresie określonym w ustawie.
38 Stosunek prawa naturalnego do prawa stanowionego na gruncie Konstytucji RP z 1997 roku Spór o istnienie i charakter prawa naturalnego toczy się już od czasów Afrodyty. W czasach nowożytnych przybrał on na znaczeniu w okresie Oświecenia, gdy zaczęto przestrzegać prawa i wolności jednostki ludzkiej. Powstała wtedy koncepcja, że życie, wolność i własność przysługują każdemu, z racji tego , że jest człowiekiem. Rolą prawa stanowionego może być jedynie potwierdzenie zasad naturalnego porządku rzeczy.
Konstytucja pisana i zasady prawa natury stanowią byty o zupełnie odrębnym charakterze nawet jeśli treści z nich wynikające w pewnym stopniu się pokrywają. Choć nie ulega wątpliwości, że zasady prawa natury mają charakter nadrzędny nad decyzjami ustawodawcy, to nie ma potrzeby zapisywania tej nadrzędności w samej Konstytucji, bo sama Konstytucja stanowi element odrębnego systemu normatywnego.
Konstytucja pisana może odwoływać się do owych zasad , wystarczy wskazać rozdział II art. 30 i kolejne wskazujące na przyrodzona i niezbywalną godność człowieka – nienaruszalną oraz inne prawa i wolności .
W ten sposób akcjologia prawa natury współokreśla system wartości wynikający z Konstytucji.
39 Konstytucyjne pojecie godności człowieka i jej ochrona
Art. 30 Konstytucji mówi: przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie o ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.
Sformułowania art. 30 mogą się wydawać na pierwszy rzut oka ogólnikowe i niewiele mówiące, tym bardzie, że zasada godności człowieka nie znajdowała dotąd wyrazu w tekstach polskich konstytucjach i tylko w ograniczonym zakresie pojawiła się w orzecznictwie konstytucyjnym.
Nie da się sformułować żadnej precyzyjnej definicji godności człowieka, można wskazać kilka elementów tej zasady :
- źródłem godności człowieka jest prawo naturalne, a nie prawo stanowione
- zasada godności jest nienaruszalna, nie może się jej zrzec sam zainteresowany, czy ustawodawca - godność przysługuje każdemu człowiekowi i to w jednakowym stopniu niezależnie od rasy,
narodowości, obywatelstwa, płci,
- godności człowieka nie można traktować jako jednego z wielu praw czy wolności jednostki, - istotą godności człowieka jest jego autonomia – swoboda postępowania zgodnie z własna wolą,
oczywiście ta autonomia musi uwzględniać godność innych ludzi,
- godność człowieka oznacza także zakaz poddawania człowieka takim sytuacjom czy traktowaniu, które mogą te godność przekreślić ( a więc zakaz prześladowań, dyskryminacji, zakaz naruszania integralności cielesnej, zakaz ingerowania w swobodę myśli i przekonań itp. ).
40 Konstytucyjne pojecie wolności człowieka
Zasada wolności człowieka została wymieniona we wstępie do Konstytucji ( który nakazuje wszystkim by w procesie stanowienia Konstytucji dbali o zachowanie ...prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi ), a szerzej, ujęta została w art. 31 ust. 1 i 2.
1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej.
2. Każdy jest obowiązany szanować wolność i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.
Zasadę wolności należy rozpatrywać w 2 aspektach :
- w znaczeniu pozytywnym – oznacza ona swobodę czynienia wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane. Człowiek, nie musi wskazywać podstawy prawnej swych działań.
- W znaczeniu negatywnym – zasada wolności oznacza, że nałożenie na jednostkę, nakazu podjęcia określonego działania może nastąpić jedynie wtedy kiedy prawo przewiduje.
Oba te aspekty składają się na formalne pojmowanie zasady wolności.
W aspekcie materialnym – ograniczenia te mogą być ustanawiane tylko dla ochrony jednej z 6 wartości :
1 - bezpieczeństwa państwa 4 - zdrowia publicznego 2 – porządku publicznego 5 - moralności publicznej 41Zasada równości wobec prawa
Art. 32 Konstytucji :
Ust. 1 wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy maja prawo do równego traktowania przez władze publiczne.
Ust. 2 Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Obok wolności także równość znalazła wyraz w postanowieniach konstytucyjnych. Najbardziej generalne sformułowanie tej zasady znalazło wyraz w stwierdzeniu, iż wszyscy sa wobec prawa równi. Oznacza to, prawo do równego traktowania przez władze publiczne, której to zasady władze muszą przestrzegać. Jednakże z tej generalnej zasady wynika także zakaz stosowania dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym. Dyskryminacji tego rodzaju nie mogą
usprawiedliwiać żadne przepisy i żadne przyczyny. Od zasady równości Konstytucji nie zna żadnych odstępstw i wyjątków.
Sama idea równości wywodzi się z antycznych demokracji. Współczesna treść zyskała dopiero w okresie Rewolucji Francuskiej – jej główne hasło to: „ wolność, równość i braterstwo.
Od tego czasu zarysowały się 3 podstawowe wymiary równości : 1. w sytuacji prawnej obywateli
2. w możliwościach wpływania obywateli na proces sprawowania władzy politycznej 3. w sytuacji ekonomicznej i szansach jej poprawienia.
Zasada równości znajduje ( choć w różnych formach ) ujecie we wszystkich chyba współczesnych konstytucjach. Na szczeblu ponad narodowym wyraża ją min. art. 14 EKPCz.
Konstytucja z 19997 r. dodatkowo zaznacza kilka aspektów szczególnych, zasady równości : 1 - oddzielnie formułuje zasadę równości dla kobiet i mężczyzn,
3 - wprowadza zasadę równouprawnienia Kościołów i innych związków wyznaniowych art. 25,
3 – oddzielnie formułuje zasadę równości prawa wyborczego.
42 Przesłanki Konstytucyjne dopuszczalnych ograniczeń korzystania z Konstytucyjnych wolności i praw.
Art. 31 konstytucji ust. 3 Ograniczenia w zakresie korzystania z Konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanowione tylko w ustawie i tylko wtedy gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
We współczesnym świecie nie mogą istnieć prawa i wolności jednostki o charakterze absolutnym, bo konieczności życia publicznego i wzgląd na prawa i wolności innych osób wymagają od każdego poddania się określonym ograniczeniom.
Konstytucja z 1997 r. formułuje w tych kwestiach kilka ogólnych zasad. Art. 31 ust. 3 – dopuszcza co do zasady - ustanawianie ograniczeń w zakresie korzystania z Konstytucyjnych praw i wolności ale : - w aspekcie formalnym ograniczenia te mogą być ustanawiane tylko w ustawie, oznacza to, że tylko w drodze ustawy ( lub jej upoważnienia ) można ustanawiać przepisy prawa powszechnie obowiązującego,
- w aspekcie materialnym ograniczenia te mogą być ustanowione tylko dla ochrony jednej z 6 wartości wyliczonych w art. 31 ust. 3 :
1. bezpieczeństwa państwa 4. zdrowia publicznego 2. porządku publicznego 5. moralności publicznej
3. środowiska 6. Wolności i praw innych osób
generalna zasadę w tej dziedzinie, wyraźnie przez konstytucje podkreślaną jest to, że wymienione ograniczenia nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Każda ustawa wprowadzająca ograniczenia praw wolności jednostki musi służyć ochronie interesu publicznego.
43 . Ewolucja praw człowieka i ich podział
Przy formułowaniu konstytucyjnych przepisów o prawach i wolnościach w konstytucji z 2 kwietnia 1997r.
nawiązano do zachodniej tradycji w tym zakresie, gdyż ma ona b. głęboko sięgające korzenie.
Niektórzy poszukują ich już w świecie antycznym.
Poczynając od XVII w. Podstawową rolę odgrywają koncepcje szkoły prawa natury. Podstawa tych koncepcji była myśl, że życie, wolność i własność przysługują każdemu, z racji tego , że jest człowiekiem.
Pierwsze dokumenty konstytucyjne odnoszące się do praw jednostki pojawiły się w średniowiecznej Anglii. Całościowe ujęcia pojawić się mogły dopiero w końcu XVIII w.
Wiek XIX i początek XX były przede wszystkim okresem kształtowania się społeczeństwa kapitalistycznego, pojawiły się nowe problemy, narzucające konieczność odmiennego spojrzenia na problem praw i wolności jednostki. (Państwo zaczęło się troszczyć i powszechność szkolnictwa, pojawiać się zaczęły regulacje ubezpieczeń społecznych, warunków pracy, interwencjonizm państw.)
1/ W nowych warunkach okazało się, że tradycyjna koncepcja praw naturalnych, już nie wystarcza, bo pomija problem sytuacji jednostki w społeczeństwie zwłaszcza w sferze socjalnej.
2/ w nowych warunkach zaczęły się kształtować nowe prawa i wolności np. prawo do ubezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia, do nauki czy najbardziej kontrowersyjne- do pracy)
Wiek XX przyniósł jednak nie tylko rozwój dotychczasowej koncepcji praw jednostki, przyniósł on tez nawrót do kolektywistycznej koncepcji porządku społecznego opartej na założeniu podporządkowania jednostki potrzebom i celom społeczeństwa jako całości.
44 Konstytucyjne wolności i prawa osobiste.
Prawa i wolności osobiste ujęte są w zasadzie jako prawa człowieka- podmiotem ich jest każdy znajdujący się pod władzą państwa polskiego.
Oto katalog tych praw i wolności :
1. - prawo do życia- art. 38 RP zapewnia każdemu człowiekowi prawna ochronę życia ( od chwili poczęcia do naturalnej śmierci).
2. - nietykalność osobistą
art. 39 - zakaz poddania eksperymentom naukowym , w tym medycznym , bez dobrowolnie wyrażonej zgody
art. 40 – zakaz poddawania i okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu , zakaz stosowania kar cielesnych,
art. 41 zakaz pozbawiania wolności z wyjątkiem przypadków określonych ustawo, art. 50 nienaruszalności mieszkania
3. prawo do rzetelnej procedury sadowej – a w szczególności prawo do sądu i prawo do obrony.
4. prawo do prywatności 5. wolność poruszania się 6. wolność sumienia i religii
7. wolność wyrażania poglądów i opinii
8. prawo uzyskania w RP azylu lub statusu uchodźcy.
45 Konstytucyjna ochrona życia nietykalności osobistej
Art. 38 – rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawna ochronę życia.
To prawo jest ujęte bardzo ogólnie, jego podmiotem jest każdy człowiek ( tym samym ani nie rozstrzygnięto wyraźnie problemu, czy i w jakim zakresie prawo to odnosi się do nasciturusa, ani też nie wprowadzono wyraźnego zakazu ustanawiania kary śmierci, były to kwestie sporne i stad zdecydowano się na kompromisową formułę) a obowiązkiem państwa jest zapewnienie prawnej ochrony życia.
Art. 39 – Nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyraźnej zgody.
( Nietykalność osobista art. 39 i art. 40 ).
Art. 40 – Nikt nie może być poddany torturom, ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowanie kar cielesnych.
Art. 41 – każdemu zapienia się nietykalność osobistą i wolność osobistą( z wyjątkiem przypadków określonych ustawowo).
Art. 50 – Zapewnia nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie w sposób w niej określony.
46 Konstytucyjne przesłanki dopuszczalności pozbawienia lub ograniczenia wolności oraz przepadku rzeczy.
Art. 41 – stanowi, ze każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą, a pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonym w ustawie.
Ust. 2
Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.
Ust. 3
Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sadu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.
Ust.4
Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.
Ust. 5 każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania.
Przepadek rzeczy ( co łączy się z procedura karną ) może nastąpić tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie ( art. 46).
47 Konstytucyjne prawa osoby zatrzymanej lub pozbawionej wolności nie na podstawie wyroku
sądowego.
Art. 41 ust. 2 konstytucja mówi, że każdy pozbawiony wolności nie podstawie wyroku sadowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia.
O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.
Ust. 3
Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania . Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.
Ust. 4
Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.
Ust. 5
Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania.
Nikt nie może być pozbawiony wolności, ani też ograniczony w jej korzystaniu inaczej, niż na warunkach określonych w ustawie. To właśnie ustawa winna określać kto, kiedy i z jakich powodów oraz na jakiej podstawie ma działać z naruszeniem wolności osobistej jednostki.
Pozbawienie wolności może być dokonane w różnych sposób ( zatrzymanie, aresztowanie, skazanie) z tym, że daje prawo w przypadku pozbawienia nie na podstawie wyroku sądu, do odwołania się pozbawionego wolności, do niezawisłego sądu w celu ustalenia legalności tego pozbawienia.
48 Konstytucyjne przesłanki pociągnięcia sprawcy czynu do odpowiedzialności karnej
art. 42 ust. 1 - mówi, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.
Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukarania za czyn który w czasie jego pełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.
Ust. 2
Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania.
Ust. 3
Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
Jest to powszechnie uznawana w demokratycznych systemach ustrojowych zasada domniemania niewinności zatrzymanego ( art. 42 ust. 3 ).
Zasada NULLUM GRIMEN SINE LEGE – nie ma przestępstwa bez prawa, czyli tylko prawo może określić przestępstwo.
NULLA POENA SINE LEGE – tylko prawo może określić karę, czyli nie ma kary bez prawa.
49 Konstytucyjna regulacja przedawnienia przestępstw Art. 44
Bieg przedawnienia w stosunku do przestępstw, nie ściąganych z przyczyn politycznych, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie, ulega zawieszeniu do czasu ustania tych przyczyn.
Artykuł ten posiada istotne znaczenie w naszych stosunkach wewnętrznych. W okresie PRL, szczególnie w latach stalinowskiego terroru, popełniono wiele przestępstw o charakterze politycznym, a także sfingowanych procesów zakończonych m.in. wyrokiem śmierci. Sprawcy tych czynów nie mogli być ścigani w odpowiednim czasie .
Przestępstwa te obciążają przede wszystkim funkcjonariuszy służb specjalnych ( UB ) ale także niektórych pracowników organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.
W tej sytuacji stosowanie przepisów o przedawnieniu ściągania wobec sprawców tych przestępstw nie znajduje żadnego uzasadnienia.
Konstytucja stanowi też, iż przestępstwo tego rodzaju ulega zawieszeniu aż do momentu ustania tych przyczyn.
Postanowienie to odnosi się także do przestępstw popełnionych w przeszłości jak i mogących zaistnieć w przyszłości.
50. Konstytucyjna regulacja prawa do obrony w postępowaniu karnym.
Jest to jedno z najbardziej doniosłych praw jednostki i należy je rozumieć w 2 aspektach:
1) w znaczeniu formalnym – oznacza prawo do posiadania obrońcy z wyboru, a jeśli to nie jest możliwe to obrońcy z urzędu
2) w znaczeniu materialnym – ozn takie ukształtowanie procedury karnej, która stwarza oskarżonemu możliwość występowania jako pełnoprawnego uczestnika procesu.
Oznacza to też obowiązek zagwarantowania niezależności adwokatury i jej wysokiego poziomu fachowego.
Prawo do obrony nie dotyczy innych dziedzin postępowania sądowego, ale z innych przepisów konstytucyjnych można wydobywać ogólne prawo każdego do pomocy prawnej w postępowaniu sądowym.
51 Prawo do sądu
Do katalogu praw i wolności osobistych zaliczone jest także prawo do rzetelnej procedury sadowej a w szczególności :
Art. 54 ust. 1
Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
Ust. 2
Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłoszony jest publicznie.
W analizowanym artykule została wyrażona bardzo ważna zasada, która określa się mianem prawa do sądu. Jest to bardzo ważne prawo jednostki, która może dochodzić swych praw przed : „ właściwym niezależnym, bezstronnym i niezawisłym sądem”.
Organ sądowy winien zatem wypełniać wszystkie te wymienione wyżej cechy.
Prawo do sądu nakazuje ustawodawcy takie ukształtowanie właściwości sądów, by w każdej sprawie jednostka czy inne podmioty praw konstytucyjnych miały możliwość uzyskania orzeczenia sądowego.
Korelatem tego nakazu jest obowiązek zapewnienia jednostce rzeczywistego dostępu, a więc np.;
utrzymania wysokości kosztów sądowych na poziomie umożliwiającym ten dostęp.
52 Zasada jawności rozprawy i konstytucyjna dopuszczalność jej wyłączenia Art. 45 ust. 2
Zasada jawności rozprawy odnosi się do wszystkich postępowań sądowych, a raczej do rozpraw prowadzonych w ramach tych postępowań.
Zasada jawności oznacza stworzenie publiczności, a więc także prasie dostępu do sali sądowej i spokojnego obserwowania przebiegu rozprawy. Jednak ustawa może wprowadzić ograniczenia ze
względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny , ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny ( art. 359 i 360 KPK i art. 153 KPC).
Zawsze jednak w rozprawie mogą uczestniczyć strony ich przedstawiciele oraz po dwie osoby przez nich wskazane.
Zawsze też ogłoszenie wyroku musi nastąpić publicznie.
53 Konstytucyjne prawo do prywatności.
Art. 47 - każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.
Konstytucyjne prawo do prywatności obejmuje prawo do ochrony życia prywatnego.
W szczególności nikt nie może być przez organy władzy publicznej zobowiązany do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.
Odrębną dziedzinę stanowi autonomia stosunków rodzinnych, a zwłaszcza prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami i dopuszczenie ograniczenia lub pozbawienia praw rodzicielskich tylko na mocy wyroku sądu.
Istotnym elementem prawa do prywatności są konstytucyjne ustanowione ograniczenia dotyczące ujawniania, pozyskiwania i dostępności informacji o osobach prywatnych, czyli prawo do ochrony danych osobowych.
Prawo do prywatności to prawo do intymności ( w domu i w zakładach opieki zdrowotnej), prawa które mogą wynikać z postępu inżynierii genetycznej np.; w zakresie prawa do własnego DNA.
54 Prawo do ochrony danych osobowych
Art. 51 ust. 1 – nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby.
Ust. 2
Władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym.
Ust. 3
Każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych.
Ograniczenie tego prawa może określać ustawa.
Ust. 4
Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą.
Ust. 5
Zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania informacji określa ustawa.
Konstytucja zapewnia w art. 47 prawo do prywatności. Jego konsekwencje sa widoczne w art. 51, który wprawdzie może zobowiązać jednostek do ujawnienia informacji dotyczących jej osoby, ale obowiązek taki może nałożyć tylko ustawa.
Tak więc tylko ustawodawca został uprawniony do nakładania obowiązku ujawniania przez obywatela tego rodzaju informacji.
Musi to być jednak uzasadnione interesem publicznym dla celów statystycznych, gospodarczych.
Ten sam przepis ogranicza pozyskanie informacji o obywatelach do przypadków niezbędnych i uznawanych w demokratycznym państwie.
Tak więc władze nie mogą sobie ustalić dowolnie zasobu informacji, jakie pragną uzyskać od obywatela, jest to ograniczone postanowieniem ustawy.
55 Wolność poruszania się, przenoszenia i osiedlania
Każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium RP oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu .
Każdy może swobodnie opisać terytorium RP
Wolność o których mowa w ust. 1 i 2 mogą podlegać ograniczeniom określonym w ustawie.
Obywatela polskiego nie można wydalić z kraju ani zakazać mu powrotu do kraju.
Osoba , której pochodzenie polskie zostało stwierdzane zgodnie z ustawą , może osiedlić się na terytorium RP na stałe.
Wszystkie te wolności mogą podlegać ograniczeniom określonym w ustawie . natomiast charakter bezwzględny ma zakaz ( wydalenia z kraju , bądź zakazania powrotu do kraju) oraz zakaz ekstradycji art. 55, odnoszące się tylko do obywateli RP przez osoby, których pochodzenie polskie zostanie stwierdzone zgodnie z ustawą.
Katalog wolności przysługujących jednostce obejmuje swobodę poruszania się po terytorium państwa i pełnego wyboru miejsca zamieszkania oraz pobytu.
Przepis ten wyklucza zatem tworzenie obszarów zamkniętych, jak też przymusowego przemeldowania jednostek czy grup na inne tereny.
Swobodnie opuszczać kraj nie może osoba przeciwko której toczy się dochodzenie czy skierowany został akt. oskarżenia.
To samo dotyczy osób odbywających karę pozbawienia wolności, a przebywających na przepustce.
56 Konstytucyjne gwarancje praw rodzicielskich, ich granice i dopuszczalność ograniczeń lub pozbawiania praw rodzicielskich
Art. 48 ust. 1 – rodzice maja prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami.
Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego przeczenia sądu.
W Konstytucji rodzice maja zagwarantowane prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Tak więc dom rodzinny, obok szkoły i innych instytucji, zajmujących się wychowaniem, winien w tym procesie odgrywać ważną i bardzo istotną rolę. Jednocześnie artykuł ten gwarantuje rodzicom posiadanie własnych przekonań i kierowanie się nimi w życiu a także w toku realizacji funkcji wychowawczej rodziny.
W przypadku zaniedbań rodziców w dziedzinie wychowania dzieci albo niewłaściwego wykonania przez nich obowiązków rodzicielskich, czyli też wywierania złego wpływu na proces wychowania dziecka, sąd i tylko sąd może ograniczyć lub całkowicie pozbawić ich praw rodzicielskich. Jest to podyktowane względem o dobro dziecka.
Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami nie pozbawia dzieci, przy uwzględnieniu stopnia ich dojrzałości, ich prawa do korzystania z wolności sumienia i wyznania, a także przekonań w tym także politycznych i światopoglądowych. To prawo dzieci stanowi jednocześnie granice uprawnień wychowawczych rodziców, którzy te przekonania maja obowiązek uwzględnić.
57.Konstytucyjna regulacja praw dziecka.
Konstytucja przyznaje szczególny status prawny dzieciom – a więc osobom fizycznym, które nie uzyskały jeszcze pełnoletności.
Konstytucja określa - jako zasadę polityki państwa – obowiązek zapewnienia ochrony praw dziecka (art. 72).
Polega to w szczególności na ochronie dziecka przed przemocą, okrucieństwem, demoralizacją i wyzyskiem, z czym łączy się m.in. ustanowienie obowiązku szkolnego do ukończenia 18 roku życia oraz zakaz stałego zatrudniania dzieci poniżej 16 lat.
Dziecko, tak jak każda osoba fizyczna , jest podmiotem wszystkich praw i wolności konstytucyjnych (z wyjątkiem przepisów konstytucyjnych wymagających osiągnięcia określonego wieku np. w odniesieniu do czynnego i biernego prawa wyborczego).
Nie oznacza to, by dziecko mogło wszystkie te prawa i wolności wykonywać samodzielnie, nawet przepisy konstytucyjne stanowią, że dziecko funkcjonować powinno w ramach rodziny, a podstawowe decyzje dotyczące wychowania i wykształcenia dziecka muszą należeć do rodziców.
- Konstytucja ustanawia też obowiązek władz publicznych do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględniania zdania dziecka.
- Oraz obowiązek rodziców do uwzględniania stopnia dojrzałości dziecka, jego przekonań oraz wolności jego sumienia i wyznania w procesie wychowania dziecka (w szczególności w sprawach wychowania religijnego i moralnego),
