STUDIA SOCJOLOGICZNE 1991. 3-4 (122-123) PL ISSN 0039-3371
K R O N I K A Ż Y C I A N A U K O W E G O
Ogólnopolska konferencja naukowa
pt. „Zmiany stosunków własnościowych w Polsce i ich konsekwencje społeczne”
Zmiany, które zachodzą w strukturze włas
ności współczesnego społeczeństwa polskiego, współwyslępują ze zmianami projektowanymi. Py
tanie o naukowe rozpoznanie zasadniczych kon
sekwencji społecznych tych zmian ma znaczenie nie tylko poznawcze. Praktyczną jego użyteczność potwierdza niemal każdy dzień swymi doniesie
niami o sprzecznościach, konfliktach społecznych powstających w związku z prywatyzacją, repry
watyzacją oraz przekształceniem własności ogólno
narodowej w formy własności grupowej.
Pytanie o konsekwencje społeczne zmian sto
sunków własnościowych w Polsce jest pytaniem 0 ich wpływ na warunki społeczne i sposoby życia w wymiarach opisywanych przez nauki społeczne.
Już charakter sześciu podstawowych sposobów ro
zumienia kategorii własności: prawnego, „ekono
micznego”, socjologicznego, prawno-moralnego
— wskazuje na interdyscyplinarność zagadnienia.
Zarówno ono samo, jak i sfera, do której się odnosi, przedstawiają się odmiennie w zależności także od przesłanek filozoficznych ogólnej teorii własności.
Próbę naukowego rozpoznania konsekwencji społecznych zmian w strukturze własności współ
czesnego społeczeństwa polskiego stanowiła zor
ganizowana przez Zakład Filozofii i Socjologii AR w Poznaniu (przy współudziale Poznańskiej Giełdy Kapitałowej „G. K .” — SA oraz. TNOIK OW w Poznaniu) ogólnopolska konferencja naukowa pt. Zmiany stosunków własnościowych w Polsce 1 ich konsekwencje społeczne — Poznań, 2 3 —24 listopada 1990.
Osiągnięciu założonego celu konferencji sprzyjał zamysł skonfrontowania wniosków pły
nących z rozstrzygnięć teoretycznych dotyczących zmian struktur własności z wynikami badań em
pirycznych nad stosunkami własnościowymi.
W czasie dwudniowych obrad większość przy
gotowanych referatów i komunikatów została wy
głoszona, część zgłoszona do protokołu. Obrady pierwszego dnia konferencji poświęcone były dwu grupom problemowym: I — kategoria własności
jako przedmiot refleksji teoretycznej; II — wy
brane typy i formy własności oraz ich zmiany.
W części pierwszej prowadzonej przez dr. Z.
Galora, referaty wygłosili: prof. P. Wójcik — Wła
sność — stosunek przedmiotowy czy społeczny?
prof. S. Kozyr-Kowalski — Ekonomiczna własność a klasy i warstwy współczesnej Polski i świata, ks.
dr P. Bortkiewicz — Własność w doktrynie Koś
cioła katolickiego, prof. L. Nowak — O współ
czesnym społeczeństwie polskim.
Najżywiej dyskutowano na temat referatów S.
Kozyra-Kowalskiego i L. Nowaka. Dyskusja nad referatem S. Kozyra-Kowalskiego skupiła się na trzech kwestiach: 1) periodyzacji historii krajów tzw.
„realnego socjalizmu” , 2) współczesnych humanita
rnych form walki klasowej, 3) stosunku kościoła katolickiego do klas i walki klasowej. W prezentacji L. Nowaka najwięcej kontrowersji wzbudził jego teoretyczny model „systemu trój-władzy” . Wskazy
wano na wiele uproszczeń, m.in.: 1) redukowanie stosunków klasowych do relacji wyzyskiwacz—wy
zyskiwany, 2) pominięcie w modelu, realnie przecież istniejących, klas społecznych (np. drobnomiesz
czaństwo), 3) pominięcie w prezentowanym modelu narodu i ruchów narodowowyzwoleńczych.
Uproszczenia te prowadzą, zdaniem oponen
tów (P. Wójcik), do błędnej interpretacji obiek
tywnych faktów i tendencji rozwoju społeczeństwa.
Podczas gdy fakty wskazują na rozwój w kierunku
„jakiejś wersji kapitalizmu” (S. Kozyr-Kowalski), to z punktu widzenia „modelu trójpanów” we współczesnym społeczeństwie polskim istnieje nie
bezpieczeństwo odrodzenia starego systemu.
W toku dyskusji J. Tittenbrun przeciwstawił prawnej koncepcji własności (zakładanej w modelu L. Nowaka) jej ekonomiczno-socjologiczne rozu
mienie, z którego wynikało, że nie każdy urzędnik państwowy czy partyjny w systemie państwowego kierowania i zarządzania produkcją staje się auto
matycznie właścicielem środków panowania ideo
logicznego.
W drugiej części pierwszego dnia obrad dys
kutowano nad wybranymi typami i formami
172
K R O N IK A ŻY C IA N A U K O W E G Owłasności oraz ich zmianami. W części tej referaty wygłosili: prof. M. Borucka-Aretowa — Zmiany własności społecznej a problemy przekształceń świa
domości społecznej, prof. B. Wojciechowska-Rataj- czak — Monopol własności państwowej, doc. J, Szczepański — Własność spółdzielcza w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, doc. J.
Tittenbrun — Sektor prywatny w Polsce w latach 80., dr K. Żuk — Własność komunalna w lokalnym rozwoju społeczno gospodarczym.
Dyskusja dotyczyła: problemu własności w znaczeniu prawnym i ekonomicznym oraz spo
sobu uzasadniania sposobu sprawowania władzy politycznej (M. Borucka-Arctowa), efektywności ekonomicznej różnych form własności (B. Woj- ciechowska-Ratajczak). Zainteresowaniem cieszył się też referat K. Żuka o własności komunalnej, wnikliwie i ciekawie prezentujący słabo upowsze
chnioną u nas problematykę.
Po przerwie prowadzono obrady w 2 pane
lach: A) Zmiany własności państwowej i B) Sto
sunki własnościowe w społeczności wiejskiej i ich zmiany.
W grupie panelowej (pod przewodnictwem dr. H. Paszkę) dyskutowano nad referatami: prof.
M. Jarosz — D ylem aty pryw atyzacji w opiniach pracowników przedsiębiorstw, dr. W. Gumuły
— Demokratyzacja a prywatyzacja, dr. W. Luty
— Jaka własność? Jaki ustrój gospodarczy?, dr. P.
Romana — Prywatyzacja dogmatyczna czy prag
matyczna?, A. Makatrewicz de Ro'y — Jak p ry
watyzować?
W referatach tej grupy tematycznej podejmo
wano próby interpretacji zmian ustrojowych w la
tach 80. (W. Gumuła, W. Luty, P. Roman) oraz analizy kontekstu świadomościowego tych zmian (M. Jarosz). Padły też konkretne propozycje pro
cedur prywatyzacyjnych (P. Roman, A. Makat
rewicz de Roy).
Największe kontrowersje wywołało wystąpie
nie P. Romana, który zaryzykował pogląd, w któ
rym za jeden z czynników utrudniających prywa
tyzację sektora państwowego uznał charakter na
szego społeczeństwa (np. „przewaga uzdolnień hu
manistycznych” , „dominacja typu inteligencji biernej”, „brak instynktu zespołowego współdzia
łania” itp.). Stanowisko to zakwestionowano jako nieuzasadnione socjologicznie, stereotypowe uogó
lnienie stanu świadomości społeczeństwa polskie
go. Zawarta w tymże referacie propozycja proce
dury prywatyzacyjnej (przedsiębiorstwa, które nie znalazły nabywców, winny być nieodpłatnie prze
kazane załogom) również wywołała wiele wątp
liwości.
Z wielu zastrzeżeniami spotkała się kreślona przez W. Gumułę perspektywa analizy własności państwowej oraz kryteria jej odróżnienia od włas
ności prywatnej. Jego koncepcję własności jako
„wiązki uprawnień” uznano za mało przydatną w analizie własności jako stosunku ekonomicznego.
Dyskusja w grupie panelowej B, prowadzona przez dr. J. Heymanna, toczyła się w okół refera
tów: doc. K. Duczkowskiej-rMałysz — Zmiany stosunków własnościowych wyzwania i szanse dla społeczn ości. wiejskiej, dr. A. Pilichowskiego
— Wieś i rolnictwo wobec wyzwań gospodarki ryn
kowej (perspektywa socjologiczna), dr. M. Trzę- sowskiego — Ekonomiczne aspekty zmian własnoś
ciowych iv rolnictwie, dr. K. Gorlacha i Z. Seręgi
— Rodzinne gospodarstwo rolne z perspektywy wła
ściciela (próba analizy socjologicznej), doc. T. K oś
ciańskiego — Zmiana tytułu własności ziemi oraz stan cywilny członków rodzin rolniczych w czasie i przestrzeni, dr. S. Paszkowskiego — Obraz sto
sunków własnościowych w świadomości pracowni
ków PGR, dr. B. Sałudy — Uwagi o państwowym funduszu ziemi ( województwo elbląskie, olsztyńskie, suwalskie), dr. K. Daniel — O postawach rolników wobec prawa własności ziemi.
W tej grupie tematycznej uwagę zwrócił re
ferat B. Sałudy, będący rzetelną, udokumentowaną informacją naukową. Autor, poprzez zarysowanie przygnębiającego stanu rzeczy, pragnął prawdo
podobnie pobudzić do dalszych badań w sferze polityki gospodarczej państwa i regionu. W świetle przytoczonych faktów, zrozumiała jest teza refe
renta głosząca konieczność likwidacji PFZ i po
wołania stowarzyszeń zbliżonych do wzorów fran
cuskich. K. Gorlach i Z. Seręga starali się wyjaśnić paradoks, sprowadzający się w ich referacie do pytania, dlaczego prywatni właściciele ziemi mają najwięcej kłopotów z przystosowaniem się do sys
temu gospodarczego, w którym z racji formy włas
ności winni się czuć naturalnie dobrze?
J. Heymann (występujący w. roli prowadzą
cego i sprawozdawcy tego panelu) uznał za słaby punkt referatów tej grupy brak rzetelnej diagnozy aktualnego stanu stosunków własnościowych. D o
piero wiedza o bogactwie istniejących stosunków własności i wiedza o tym, jak te stosunki prze
kształcają się w warunkach polityki zorientowanej na odradzanie kapitalistycznego ładu gospodarcze
go, mogłoby stanowić punkt wyjścia do tworzenia modelu normatywnych, tyczących pożądanych zmian tych stosunków z punktu widzenia inte
resów poszczególnych podmiotów prowadzących działalność zarobkową na wsi i z punktu widzenia interesów i potrzeb społeczeństwa jako całości.
W drugim dniu obrady toczyły się na temat społecznych, ekonomicznych i politycznych kon
sekwencji zmian stosunków własnościowych. Re
feraty wygłosili: doc. J. Hryniewicz — Przewidy
wana ewolucja stosunków własności w polskiej gos
podarce państwow ej a m otywacje pracownicze,
K R O N IK A ŻY C IA N A U K O W E G O
173
dr P. Tobera — K ryzys gospodarki a reformy makroekonomiczne (wstępne wyniki badań socjo
logicznych), doc. T. Borkowski, I. Uhl i B. Ohe- row-Urbaniec — Społeczne konsekwencje pryw a
tyzacji, dr L. Ratajczak — Zmiany stosunków własności a powstanie i funkcjonowanie giełd kapi
tałowych, dr Z. Galor i dr J. Stępień — Bezrobocie w Polsce jako wyraz zmian stosunków własnościo
wych, dr K. Jankowski — Warunki i skutki dzia
łania inicjatywy prywatnej w sferze kultury fizycz
nej, dr T. Protas — Zmiany stosunków własnoś
ciowych w Jugosławii. Wnioski do polskiej praktyki.
Dyskusja nad referatem T. Borkowskiego i ze
społu dotyczyła przede wszystkim metodologii ba
dań. Wiele kontrowersji wywołała teza autorów, że dla badanych robotników funkcjonowanie przedsiębiorstwa prywatnego jest bliższe temu, co uważają za „normalne funkcjonowanie gospoda
rki” . Zwracano autorom uwagę na ideologiczny charakter pojęcia normalności oraz na jego nie
określoność. Za pozytywny efekt, badań uznano (W. Gumuła) rozpoznanie różnych pozytywnych i negatywnych zjawisk związanych z prywatyzacją, która jest procesem złożonym i wielokierunko
wym. Z. Galor podzielił się swymi wątpliwościami w odniesieniu do obiektywnych przekonań o mo
tywacyjnym znaczeniu bezrobocia. Dyskusję wy
wołała teza autorów (Z. Galor, J. Stępień), że bezrobocie jest nie tylko skutkiem prywatyzacji, ale i warunkiem jej sprzyjającym.
Wiele pytań sprowokował referat L. Rataj
czaka, dotyczący giełdy kapitałowej i jej znaczenia dla przemian własnościowych w Polsce. Dysku-
Konferencja poświęcona Dziedzictwo Stefana Nowaka - tak nazywała się uroczysta konferencja naukowa (Warszawa, 27-28 maja 1991), którą Polskie Towarzystwo So
cjologiczne i Uniwersytet Warszawski uczciły pa
mięć zmarłego w 1989 r. Stefana Nowaka.
W prologu konferencji przewodnicząca PTS Antonina Kloskowska w bardzo osobistym wy
stąpieniu przedstawiła „wejście Stefana Nowaka w socjologię na tle momentu historycznego i na tle jego pokolenia” .
Konferencję podzielono na dwie części: „O społeczeństwie polskim” i „O naukach i badaniach społecznych” . Otwierały je referaty poświęcone wkładowi N owaka do odpowiednich sfer, po czym
•następowały referaty traktujące o różnych zjawis
kach, które kiedyś Nowak badał, lub tylko nale
żące do dziedzin, które go szczególnie zajmowały.
Tak więc wygłoszono najpierw przeglądowy referat o Stefanie Nowaku jako badaczu społe-
tanci (M. Borucka-Arctowa, T. Protas, T. Bor
kowski) chcieli uzyskać dodatkowe informacje o nowym — w warunkach polskich — zjawisku.
Pytania związane z referatem T. Protas dotyczyły szczegółów przemian własnościowych w Jugosła
wii. W toku dyskusji okazało się, że procesy pry
watyzacyjne w Jugosławii są o wiele mniej zaawan
sowane niż w Polsce. Referatu wysłuchano z za
interesowaniem, próbując bliżej sprecyzować wnio
ski dla polskiej praktyki.
Referat T. Protas był ostatnim wygłoszonym na tej konferencji. N a jej zakończenie sekretarz naukowy konferencji — K. Niedźwiadek, oraz prowadzący obrady i panele: Z. Galor, H. Paszkę, W. Luty, W. Gumuła i J. Heymann — dokonali prezentacji przebiegu dyskusji w panelach i pod
sumowania obrad konferencji.
N ie wszystkie referaty — ze względu na bo
gaty program — zostały wygłoszone, przyjęto je do protokołu.
Wspólne uczestnikom konferencji było prze
konanie, że tempo i kierunek zmian ustrojowych w Polsce jest uwarunkowany przez zmiany w sto
sunkach własnościowych. Różnice W'y stąpiły w określeniu charakteru tych zmian, które byłyby możliwe do przeprowadzenia w niedługim czasie, dotyczących relacji własność—efektywność oraz skali kosztów społecznych.
Owocem konferencji są przygotowane do dru
ku „Materiały” , na które złożą się referaty, głosy w dyskusji — zarówno wygłoszone, jak i złożone do protokołu.
Barbara Bittner, Zbigniew Galor
pamięci Stefana Nowaka
czeństwa polskiego (Mirosława Grabowska i An
toni Sułek), a następnie referaty o postawach politycznych studentów Warszawy (Henryk Ba
naszak, Dlaczego studenci Warszawy byli barome
trem zmian politycznych w PRL? Z badań nad świadomością społeczeństwa polskiego późnych lat 80.), o świadomościowych aspektach struktury społecznej (Wojciech Zaborowski, Czy zmierzch egalitaryzmu?), o psychospołecznych konsekwen
cjach doświadczeń pokoleniowych (Krystyna Sza- franiec, O d indoktrynacji przez kryzys tożsamości do zaniku zaangażowania. Drogi polityczne poko
lenia popaździernikowego), wreszcie referat zawie
rający próbę całościowej analizy stanu społeczeń
stwa polskiego (Ireneusz Krzemiński, Latentne wzory kultury a dynamika postaw społeczeństwa polskiego), albowiem Nowak w ciągu swego życia zajmował się kolejno tymi czterema dziedzinami.
Ostatni referat odnosił się również do Nowakowej
