"Zjawiska przyrodnicze w relacjach dziejopisarzy polskiego średniowiecza", Małgorzata Hanna Malewicz, Wrocław 1980 : [recenzja]

Łojko, Jerzy

"Zjawiska przyrodnicze w relacjach

dziejopisarzy polskiego średniowiecza",

Małgorzata Hanna Malewicz, Wrocław

1980 : [recenzja]

Przegląd Historyczny 72/4, 754-755

1981

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

754

M ałgorzata H anna M a le w ic z , Zjaw iska przyrodnicze w relacjach dziejopisarzy

polskiego średniowiecza. M onografie z dziejów nauki i techniki t. C X X III.

Zakład N arodow y im. Ossolińskich·— W ydawnictwo. W rocław — W arszaw a— K ra­ ków — G dańsk 1980, s. 185.

Praca M . H. M a l e w i c z związanej z C entre d 'É tu d es Supérieures de Civilisation M édiévale w Poitiers jest pewnym novum na gruncie źródłoznaw stw a polskiego. W praw dzie zaintere­ sowanie zjawiskami przyrodniczym i dziejopisarzy polskiego średniowiecza stanow iło przem iot

badań kilku autorów , a w tym i A. W a l a w e n d e r a (1932), lo jednakże dotychczas nie otrzymaliśm y pracy tak wyczerpującej i kom pletnej. A uto rk a w ykorzystała praw ie całko­ wicie dorobek badawczy nauki polskiej oraz wiele prac zagranicznych uczonych tej m iary jak P. A l e k s a n d r e , U . D a l l ’O lm o , E. L e R o y L a d u r i e , R. R. N e w to n .

K siążka w zasadzie realizuje program badawczy zakreślony w 1906 r. w W iedniu pod­ czas dorocznego spotkania przedstawicieli towarzystw krajoznaw czych i historycznych. 'Program ten sprow adzał się do grom adzenia wiadomości o zjawiskach kosmicznych, tellurycznych, meteorologicznych, hydrologicznych, florystycznych i zoologicznych oraz antropogeograficznych. „Powyższy p ro g ra m — ja k stw ierdza H. M alew icz— nakreślony został bardzo szeroko i zreali­ zowanie go w pełni przekracza znacznie m oje kom petencje i możliwości, stąd też wynika ko­ nieczność pewnych ograniczeń, z których pierwszym jest zakres chronologiczny badanego m ateriału: od XI d o XV wieku (i tylko źródła proweniencji polskiej). D rugie z kolei ogra­

niczenie dotyczy tem atyki wzmianek stanowiących przedm iot bad ań : o ile pierwsze cztery punkty podanego wyżej program u zostały opracow ane w sposób na tyle dokładny, na ile

to było możliwe, o tyle dwa ostatnie potraktow ano nieco bardziej dow olnie, wybierając z nich niektóre tylko zagadnienia” .

Obszerny wstęp (s. 5— 17) w prow adza w problem atykę pracy, a p o nim następują rozdziały szczegółowe pośw ięcone wiedzy o ziemi (s. 18—26), astronom ii (s. 27— 48), meteorologii (s. 49—56), medycynie (s. 57— 68), biologii (s. 69— 77) oraz kształtow aniu się wiedzy przy­ rodniczej dziejopisarzy polskiego średniowiecza (s. 78—92). Całość zam ykają aneksy źródłowe zestawiające w iadom ości o zjawiskach przyrodniczych, takich jak trzęsienia ziemi, zaćmienia słońca i księżyca, pojaw ienie się kom et, m eteorytów , zorzy polarnej, pow odzie, uderzenia piorunów , epidemie i indyw idualne przypadki śmierci w wyniku choroby zakaźnej, opisy chorób i środki zapobiegające epidem iom , a następnie zjawiska botanicze i inform acje zoolo­ giczne. K ażdy z aneksów uzupełniają tzw. mirabilia. D opełnieniem pracy są bibliografie źródeł polskich i obcych, opracow ań, streszczenie w języku francuskim oraz indeks nazwisk i spis treści. ‘

W ykorzystane przez autorkę źródła polskie (blisko 80 pozycji) i zagraniczne dostarczyły cennego m ateriału, a jego interpretacja niejednokrotnie przekracza dotychczasowy stan wiedzy i rzuca nowe św iatło na erudycję kronikarzy polskich wieków średnich, w tym M istrza W incentego, Jan k a z C zarnkow a i Jan a Długosza. U stalenia autorki m ogą dostarczyć cen­ nych m ateriałów d o krytycznego w ydania kolejnych ksiąg „A nnalium ” Jana D ługosza i „K ro n ik i” Jan k a z C zarnkow a. N ie zawsze jednak m ożna w całości zgodzić się z H. Malewicz, jak chociażby z tak sugestywnym stwierdzeniem, że Jan k o z C zarnkow a był z wykształcenia lekarzem.

Historycy polscy, a przede wszystkim najwybitniejsi znawcy „K roniki” Jan k a z C zarnkow a J. D ą b r o w s k i i J. S i e r a d z k i , a za nimi i inni, przyjm ow ali że był on najpraw dopodobniej studentem (nie absolwentem ) praw a, o czym zdaje się świadczyć wiadomość źródłow a mówiąca, że był iure peritus. Z tych więc względów należy odrzucić dom ysł autorki, poparty jedynie analizą jego „K ro n ik i” (zob. s. 63). W ydaje się, że Jan k o z C zarnkow a korzystał z innych źródeł, których wiadomości w prowadził d o swojego dzieła. D okładny opis choroby K a­ zimierza Wielkiego i jego zgonu jest wynikiem bezpośredniej i wnikliwej obserwacji Janka, który towarzyszył królow i ja k o podkanclerzy K rólestw a Polskiego (s. 65 n.). W iadom ość o epidemii w Rzymie w 1384 r. oraz na terenie Czech, Śląska i Polski (s. 145) mogła pochodzić od inform atorów Jan k a, który przecież obracał się w kręgu kapituły gnieźnieńskiej

R EC E N Z JE

755

i poznańskiej, a przez nią m iał kon tak t i z innym i. A uto rk a nie w ykorzystała w pełni utw oru Janka, dlatego za celowe uznać należy wprowadzenie kilku uzupełnień. Opisy epidemii w Polsce w 1360 r. (zob. s. 143) znajdują potw ierdzenie także w „K ronice” Jan k a (roz­ dział 29), który wspom inał o śmierci Wojciecha plebana w Bochnii, zmarłego w K rakow ie w czasie pom oru w tym roku (s. 154, gdzie nie uw zględniono tego przykładu). Podob­ nie pom inięto wiadom ość o zgonie Jana syna Paska z Benic i Wolicy wojewody p oznań­ skiego, który nastąpił w A winionie w czasie epidemii tyfusu w 1372 lub 1373 г., o czym pisał Jan k o (rozdział 18).

Ograniczenie się wyłącznie d o źródeł publikow anych w ram ach starej i nowej serii „Pom ników Dziejowych Polski” nie pozwoliło autorce wyczerpać całego zasaobu przekazów źródłowych dotyczących tem atu zakreślonego w tytule recenzowanej publikacji. Interesujący m a­ teriał przynoszą „Zapiski historyczne z la t 1410— 1530” (z ksiąg Archiwum Diecezjalnego w Poznaniu) w ydane przez ks. Józefa N o w a c k i e g o w „Studiach Źródłoznaw czych” (1958). Część z nich potw ierdza inform acje zaw arte w „A nnales” Jan a Długosza, ja k chociażby o pow odzi w Poznaniu w 1437 r. (aż trzy zapiski), czy epidemii w 1464 r. O publikowany przez J. N ow ackiego „Rocznik “bernardyna Celestyna” z Poznania wspomina o dw óch epi­ dem iach w Poznaniu w latach 1451— 1452 (zob. s. 148 n.) i 1483 (zob. s. 152). W pracy H. Malewicz nie natrafiam y na przekaz o epidemii w 1495 г., o której u Nowackiego m am y dwie wzmianki. Idąc dalej za wynikami archiwalnej kwerendy cytow anego tutaj autora należy dorzucić jeszcze inform acje o zaćm ieniach księżyca 7 lutego 1487 i słońca 16 m arca 1485, któ re skom entow ała Z. К o z ło w s k a - B u d k o w a .

K olejne problem atyczne zagadnienia to spraw a wiadomości o dżum ie w latach 1347— 1349 odnotow anej w „K ronice oliwskiej” . O statnie ustalenia Jarosław a W e n ty , wydane ju ż po ukończeniu pracy H. Malewicz, dow odzą, że pierwowzorem „K roniki oliwskiej” byl za­ giniony „R ocznik oliwski", w którym znalazła się także i ta wiadomość. Być m oże, że inform atorem rocznikarza ołiwskiego był któryś z podróżników d o Państwa Zakonnego. N ie wykluczone także, że i rycerze spieszący do K rzyżaków na wielkie wielkanocne rejzy przywieźli wraz z sobą epidemię dżumy. N ie wykluczałbym także — również przekonyw ającego — poglądu autorki, któ ra przypuszcza, że dżum a na Pom orze przyszła drogą m orską zaś do Polski południowej handlow ą drogą z Węgier (s. 61 n.).

W sum ie praca H. Malewicz jest wysoce w artościow ą pozycją, któ ra niejednokrotnie będzie pom ocna w rozstrzyganiu skom plikow anych zagadnień z zakresu źródłoznawstw a a przede wszystkim historii nauki. Sądzę jednocześnie, że jej wyniki badaw cze na pew no zachęcą historyków d o prow adzenia dalszych kw erend archiwalnych i przyniosą now e wiadomości o zjawiskach przyrodniczych, które skrywają średniowieczne rękopisy, księgi sądow e i koś­ cielne. U stalenia autorki, co należy podkreślić szczególnie, w sposób istotny wzbogaciły naszą wiedzę o erudycji kronikarzy polskich X II— XV stulecia, a przede wszystkim uwidocz­ niły wiele źródeł inform acji. Jan a D ługosza, zaw artych w „R ocznikach sławnego K rólestw a Polskiego” .

Jerzy Łojko

Francis William K e n t, Household and Lineage in Renaissance Florence.

The Family Life o f the Capponi, Ginori and Rucellai, Princeton University

Press, Princeton 1978, s. 325. ■ N iniejsza książka, autorstw a australijskiego historyka z U niw ersytetu M elbourne, jest nową p ró b ą spojrzenia na miejsce i rolę rozbudow anej rodziny, stanowiącej grupę społeczną i jednostkę gospodarczą (household), oraz rodu w społeczeństwie miejskim doby Odrodzenia^ F . W. K e n t , idąc w ślady licznych badaczy, zarów no dawniejszych ja k i nowszych (m.in. N icholas R u b i n s t e i n . Philip J o n e s , G ene B r ü c k e r , D avid H e r li h y , L auro M a r t i n e s