Witold Bayer
Samorząd adwokacki w dobie walki z
okupacją hitlerowską : (przyczynki
do dziejów adwokatury polskiej w
okresie 1939-1945)
Palestra 12/11(131), 35-57
1968
WITOLD BAYER
Samorzqd adwokacki w dobie walki
z okupacjq hitlerowskq
'Przyczynki do dziejów adwokatury polskiej w okresie 1 9 39-194 5)
A rtykuł mój nie jest wspomnieniem i nie jest rozpraw ą naukową. Czytelni kom „P alestry” pragnę przedstaw ić przebieg bardzo już odległych w czasie w yda rzeń i odtworzyć fakty z dokładnością, na jak ą stać pam ięć ludzką po upływ ie
ćwierćwiecza: od 1939/45 do 1968 r.
Tem atem moich rozważań jest organizacja i działalność adw okatury polskiej jako grupy zawodowej w czasie II w ojny światowej na terenie tzw. G eneralnego G u b ern ato rstw a.1 A rtykuł niniejszy jest fragm entem większej pracy, jeszcze nie ukończonej. Dlatego też nie jest zachowany właściwy stosunek między jego czę ściami składowym i (rozdziałami). Najwięcej treści — o Izbie Adwokackiej w W ar szawie (w szczególności o tajnym kształceniu aplikantów adwokackich), znacznie m niej — o Izbie Adwokackiej w K rakow ie oraz o Śląsko-K rakow skiej Radzie Adwokackiej (konspiracyjnej). Dzieje adw okatury okresu 1939—1945 pow inny być uzupełnione opracowaniam i takich tem atów , jak: m artyrologia (więzienia, obozy zagłady, egzekucje, listy ofiar), kierunki ideowo-polityczne, udział adw o katów w II w ojnie światowej, w pow staniu warszaw skim , działalność w organi zacjach niepodległościowych itd. Bibliografia adw okatury polskiej ujaw nia zu pełny brak publikacji o działalności zawodowej i samorządowej w okresie oku pacji hitlerow skiej.
Kilka, zaledwie marginesowych wypowiedzi o skreśleniu z listy adwo katów Żydów i krótkie wspom nienie o tajnym ślubowaniu adw okackim w 1943 r. I to już wszystko.
Nie ocalały zapisy o działalności konspiracyjnej.
A rchiw um Rady Adwokackiej w W arszawie uległo całkowitem u zniszczeniu. Jedynym więc źródłem wiadomości stały się relacje uczestników opisywanych wydarzeń. Relacje, których uzyskałem 44 — jako odpowiedzi na rozpisaną przeze mnie ankietę lub jako wypowiedzi moich rozmówców.
Rozmawiałem z koleżankam i i kolegam i w Gdańsku, Katowicach, K rakowie,
i W D zienniku R ozporządzeń G en eraln eg o G u b e rn a to ra dla o k u p o w an y ch p olskich obszarów (V ero rd n u n g sb la tt des G en era lg o u vern eu rs fü r die b esetzten p o ln isch en G ebiete) Nr 1 z 1939 r. zostało ogłoszone pierw sze ro zporządzenie z d n ia 26 p a źd z ie rn ik a 1939 r. 0 odbudow ie a d m in istra c ji o k u p o w a n y ch polsk ich obszarów .
Na pod staw ie § 5 ust. 1 d e k re tu F ü h re ra i K an clerza Rzeszy N iem ieckiej z dnia 12 p aź d z ie rn ik a 1939 r. o a d m in istra c ji o k u p o w a n y ch polsk ich obszarów G e n era ln y G u b e rn a to r F ra n k rozporządził m .in., że G en eraln e G u b e rn a to rstw o dla o k u p o w an y ch obszarów polsk ich o b e jm u je o b szary o k u pow ane przez w ojsko niem iec k ie, k tó re nie zostały w łączone do Rzeszy N iem ieckiej (§ 1). G en eraln e G u b e rn a to rstw o sk ład a się z c zterech okręg ó w (d y stry k tó w ): K rak ó w (K rakau), L u b lin (Lublin), R adom (Radom) i W arszaw a (W arschau) (§ 4), Z dniem 1 sie rp n ia 1941 r. do G en era ln eg o G u b e rn ato rstw a został w łączony ok ręg (d y stry k t) p iąty , G a li cy jsk i (G alizien), o b e jm u jąc y m .in. część daw nego w ojew ództw a rzeszow skiego.
36 W i t o l d B a y e r N r 11 (131)
Poznaniu, W arszawie i Wrocławiu. Ich życzliwości zawdzięczam zebranie m ateria łów do niniejszego opracowania.
Okupacja w latach 1939—1945 przeszła do historii jako okres fizycznego i k u l turalnego ludobójstw a dokonanego przez hitlerow skich zbrodniarzy na narodzie polskim. W iary w zwycięstwo i w wyzwolenie nie odebrały długie la ta terro ru i prześladow ań.
Polska żyła. Pow stały i rozw ijający się w podziemiu ruch oporu jednoczył społeczeństwo w czynie zbrojnym i w walce cywilnej z hitlerow skim okupantem .
W ruchu oporu wzięła też udział adw okatura oraz jej samorząd.
R o z d z i a ł I
NACZELNA RADA ADW OKACKA2
Po zakończeniu kam panii wrześniowej 1939 r. wznowiła w W arszawie swe czynności Naczelna R ada Adwokacka w składzie w arszaw skich członków W ydzia łu Wykonawczego:
Prezes — Ludwik Domański
W iceprezes — Bolesław Bielawski
Skarbnik — Jan Gadomski
Sekretarz — Jan Podkom orski
I Rzecznik dyscypl. — M ichał Skoczyński
Członek NRA — Ja n Nowodworski
Na skutek zarządzenia W ydziału Sprawiedliwości Urzędu G ubernatora O krę gu W arszawskiego, w styczniu 1940 r. Naczelna Rada Adwokacka uległa rozw ią zaniu. W przew idyw aniu tego, w listopadzie 1939 r. zawiązał się w W arszawie T a j n y Ko m i t e t A d w o k a c k i w składzie:
Bolesław Bielawski Leon Nowodworski Bohdan Suligowski
do którego w krótce powołane zostały jeszcze trzy osoby: Stanisław Peszyński
Feliks Zadrow ski Leopold Żaryn
W lutym 1940 r. K om itet przyjął jako siódmego uczestnika adw. W itolda Bayera. W dniu 26 grudnia 1940 roku zm arł Leon Nowodworski.
W styczniu 1941 r. T ajny Kom itet Adwokacki został przekształcony w T a j n ą N a c z e l n ą R a d ę A d w o k a c k ą , którą tworzyli:
Bolesław Bielaw ski — Przewodniczący
Feliks Zadrow ski — Zastępca Przewodniczącego
W itold Bayer Ja n Gadomski
Ja n Nowodworski — członkowie
Stanisław Peszyński Bohdan Suligowski
N r 11 (131) S am orząd adtuokacki tu o kresie o k u p a cji h itle ro w sk ie j 37
W tym składzie T ajna NRA działała nieprzerw anie aż do zakończenia oku pacji hitlerow skiej.3
Zebrania konspiracyjne odbywały się w W arszawie w m ieszkaniach przy ul. M okotowskiej nr 39 (u I?. Bielawskiego), przy ul. W spólnej n r 35 (u W. Bayera), przy ul. W aszyngtona n r 4 (u J. Nowodworskiego) i przy ul. Nowy Św iat 7 (u L. Nowodworskiego i B. Suligowskiego).
T ajna Naczelna Rada Adwokacka kierow ała ruchem oporu polskiej adw oka tu ry przeciwko hitlerow skiem u okupantowi. P rzejaw am i tej podziemnej dzia łalności było m.in.: utworzenie tajnych rad adwokackich w W arszawie i K rak o -' wie, podejm ow anie decyzji w zasadniczych spraw ach adw okatury w okresie oku pacji, a w szczególności rozszerzenie i pogłębianie zadań w alki cywilnej adw oka tu ry z adm inistracją niemiecką.
T ajna R ada Naczelna w program ie prac długofalowych przygotowała projekty nowego praw a o ustroju adw okatury, dekretu o wznowieniu działalności sam o rządu adwokackiego po wyzwoleniu, w eryfikacji adwokatów oraz ubezpieczeń społecznych adwokatów.
R o z d z i a ł II
IZBA ADWOKACKA W K RA K O W IE4
A. D z i a ł a l n o ś ć j a w n a
Po zajęciu K rakow a przez w ojska niemieckie podjęła działania Okręgowa Rada A dw okacka w składzie:
Dziekan — dr S tanisław Rowiński
I Wicedziekan — dr W ładysław M arekowski
II W icedziekan — M arian Grzegorzewski
Skarbnik — d r J a n Bardel
Zast. skarbnika — dr Tadeusz Bierczyński
S ekretarz —« d r Zygm unt W usatowski
Zast. sekretarza i
Bibliotekarz — d r S tefan Grzybowski
I Rzecznik dyscypl. — dr L udw ik Wasilkowski
Okręgowa Rada Adwokacka została rozw iązana przez Wydział Spraw iedliw ości (Abteilung Ju stiz) Urzędu G ubernatora Okręgu Krakowskiego w końcu 1939 r.
Z ram ienia W ydziału Sprawiedliwości nadzór nad adw okaturą polską spraw o w ał wyższy sędzia (Oberrichter) Thising. Dotychczasowy dziekan R ady Adwokac kiej d r Stanisław Rowiński został wyznaczony Komisarycznym Kierow nikiem i Zarządcą Izby Adwokackiej w K rakow ie (kommisarischer Leiter und Verwalter). Przydano mu Radę przyboczną (tzw. Beirat), w skład której wchodzili m.in.: jako przewodniczący — dotychczasowy I w icedziekan dr W ładysław M arekowski
з W czasie p o w stan ia w arszaw skiego zginął S ta n isła w P eszyński. Po w yzw oleniu z m a rli: J a n N ow odw orski, F elik s Z ad ro w sk i i B olesław B ielaw ski.
* K a le n d a rz -In fo rm a to r S ądow y n a 1939 г. (орг.: J . K i r k i c z e n k o , M. K r a c z - k i e w i с z i K. R u d z i s z ) , str. 274 o ra z in fo rm a c je ad w o k ató w : W ładysław a B abla, Leo n a rd a O lejn ik a, K arola S tach a, S tan isław a Synow ca i Ju liu sza W isłockiego.
38 W i t o l d . B a y e r N r 11 (131)
i jako rzecznik dyscyplinarny — pełniący przedtem te obowiązki dr Ludw ik W a silkow ski. Beirat przejął faktycznie czynności Rady Adwokackiej.
A bteilung Ju stiz zabronił Żydom w ykonyw ania zawodu adw okata. A dw oka ci Żydzi zostali skreśleni z listy. Wpisano potem w ielu adwokatów uchodźców lu b wysiedlonych z innych terenów Polski.
W okresie okupacji odbyła się tylko jedna sesja egzam inacyjna na wiosnę 1943 r.
B. D z i a ł a l n o ś ć k o n s p i r a c y j n a
W styczniu 1941 roku T ajna Naczelna R ada Adwokacka uchw aliła utworzyć T ajną Śląsko-K rakow ską Radę Adwokacką z siedzibą w Krakowie.
W celu w ykonania te j uchwały został delegowany do K rakow a adw. W. Bayer, członek T ajnej NRA.
T a j n a Ś l ą s k o- K r a k o w s k a R a d a A d w o k a c k a ukonstytuow ała się w lutym 1941 r. w składzie następującym (uzgodnionym z Tajną NRA):
Dziekan — dr K arol Stach, ostatnio dziekan Okręgowej Rady
Adwokackiej w Katowicach,
Wicedziekan — dr Ludw ik W asilkowski, ostatnio I rzecznik dyscyp
linarny Okręgowej Rady Adwokackiej w K ra kowie, członek Beiratu
Członkowie
dr W ładysław Babel d r M arian U jejski d r Juliusz Wisłocki
Wojciech Żytom ierski
T ajna R ada działała do czasu wyzwolenia K rakow a przez arm ię radziecką, tzn. do 18 stycznia 1945 r.
Posiedzenia Rady odbywały się w K rakow ie w lokalach konspiracyjnych przy ul. Szewskiej n r 9 (kancelaria adwokatów K arola Stacha i Leonarda Olejnika) i na Rynku n r 38 (mieszkanie adw. L udw ika Wasilkowskiego).
Czynności R ady ulegały okresowemu zaham ow aniu na skutek dw ukrotnego aresztow ania przez gestapo dziekana Stacha pod zarzutem udzielania pomocy Żydom.
Z działalności swej R ada składała spraw ozdania T ajnej NRA. Ze względów zasadniczych T ajna R ada uznała za niepożądane naw iązanie poufnej łączności z Komisarycznym K ierow nikiem i jego Radą przyboczną. N atom iast do dra K a rola Stacha osobiście zw racali się przedstaw iciele w ładz kom isarycznych Izby krakow skiej z propozycją rozszerzenia składu Rady przybocznej przez koopto w anie kilku adw okatów z Izby katow ickiej. Do propozycji tej dr K. Stach się nie przychylił, ale żeby odmową nie wywołać niepożądanych następstw , zgłosił kandydaturę d ra W łodzimierza Kowala, ostatnio członka Okręgowej Rady Adwo kackiej w Katowicach, do składu kom isji dyscyplinarnej. Zgodnie z tym w nios kiem d r Włodzimierz K ow al otrzym ał odpowiednią nominację.
W icedziekan T ajnej Rady dr Ludw ik W asilkowski pełnił obowiązki kom isa rycznego rzecznika dyscyplinarnego Izby krakow skiej. Dzięki tem u powiązaniu T ajna R ada m iała w pływ na bieg spraw urzędowych adw okatury krakow skiej.
Ni 11 (131) Sam orząd a d w o k a c k i w o kresie o k u p a cji h itle r o w s k ie j 39
T a jn a R ada utrzym yw ała poufne kontakty z adw. dr Brunonem Pokornym , b. dziekanem Okręgowej Rady Adwokackiej we Lwowie, w spraw ach dotyczą cych członków Izby lwowskiej, aktualnie przebyw ających w K rakowie.
Przedstaw iciel T ajnej Rady odbywał rozmowy z adw. drem Józefem S tein bergiem , prezesem „Centosu” (Organizacja C harytatyw na Żydów) w spraw ie położenia adw okatów Żydów w okręgu krakow skim . T ajna R ada Sląsko-K ra- kowska zajm ow ała zdecydowane stanowisko w kw estii zachowania przedw o jennego status quo, tj. dalszego udziału adw okatów Żydów w pracy zawodowej. Nie było jednak możliwe przeciw staw ić się wykluczeniu z Izby krakow skiej adw okatów Żydów. W ydział Spraw iedliw ości Urzędu G ubernatora Okręgu K ra kowskiego ani przed, ani po ogłoszeniu zarządzenia nie zwracał się do przed staw icieli polskiej adw okatury o w yrażenie opinii. W m iarę swych możliwości T ajna Rada udzielała pomocy kolegom Żydom w drodze bezpłatnego prow adzenia spraw przez nich przyjętych oraz przez przechow yw anie należących do nich księ gozbiorów, m ebli i przedm iotów wartościowych.
*
Tajna Rada spraw ow ała kontrolę zachowania się adw okatów w okręgu k ra kowskim oraz adwokatów, którzy pozostali na Górnym Śląsku. Nie ujaw niono jednak w ystąpień nie licujących z godnością Polaka.
* Podjęto tajn ą pracę szkoleniową.
Na tajnych sem inariach kształcili się aplikanci adwokaccy podzieleni na m ałe zespoły. A kcja ta, prowadzona przez adw. dra Juliusza Wisłockiego, ob ję ła 11 aplikantów .
Aplikanci, którzy z wynikiem pom yślnym złożyli jaw ny egzamin adwokacki, zebrali się w czerwcu 1943 r. w dwu grupach (6 i 5 osób) w m ieszkaniu Ludw i k a W asilkowskiego na Rynku n r 38, aby uczestniczyć w podniosłym akcie ta j nego ślubowania. Od młodych adw okatów pierw szej grupy ślubowanie (wyma gane w polskim praw ie o ustroju adw okatury z 1938 r.) przyjął dziekan T ajnej R ady d r K arol Stach, a od drugiej grupy — wicedziekan dr Ludw ik W asilkow ski. Przem ów ienia wygłosili K. Stach i L. Wasilkowski.
Po wyzwoleniu w aktach personalnych tych 11 adwokatów dokonano w biu rze Izbj Adwokackiej w Krakow ie i w K atowicach odpowiednich wpisów o zło żeniu tajnego ślubowania.
*
Po porozum ieniu z T ajną NRA R ada Sląsko-K rakow ska w ydała opinię, że nie m a zastrzeżeń, aby członkowie Izby krakow skiej, którzy w ład ają biegle ję zykiem niemieckim, w ystępow ali przed sądam i niem ieckim i w obronie interesów obyw ateli polskich, z obowiązkiem jednak zachowania zawsze postaw y god nej adw okata polskiego.
*
Dnia 18 stycznia 1945 r. Niemcy opuścili K raków i tegoż dnia T ajna Sląsko- -K rakow ska R ada Adwokacka uchw aliła podporządkować adw okaturę krakow
40 W i t o l d B a y e r N r 11 (131>
ską zarządzeniom PKWN w Lublinie. Dziekan dr K arol Stach ujaw nił istnienie i skład T ajnej Rady wobec pełnomocnika PKWN w Krakowie.
Z chwilą wznowienia działalności przez Okręgową Radę Adwokacką w K ra kowie T ajna Śląsko-K rakow ska Rada Adwokacka powzięła uchw ałę o sw ym rozwiązaniu.
*
W ostatniej dekadzie stycznia 1945 r. ekipa rządow a w K rakow ie pod prze w odnictwem Ja n a K arola Wendego pow ierzyła adw. drowi Karolowi Stachowi organizację adw okatury na terenach śląskich, zarówno na tych, które przed 1 września 1939 r. należały do Polski, jak i na tych, które weszły w skład w o jewództwa katowickiego (Bytom, Gliwice, a później Zagłębie Dąbrowskie), oraz na obszarze części obecnego województwa opolskiego.
W dniu 10 lutego 1945 r. odbyło się w K rakow ie pierwsze posiedzenie odro dzonej Rady Adwokackiej pod przewodnictwem dziekana dra Stanisław a Ro wińskiego.
R o z d z i a ł III
IZBA ADWOKACKA W WARSZAWIE
A. D z i a ł a l n o ś ć j a w n a
1. OKRĘGOWA RADA ADWOKACKA
Na początku października 1939 r. wznowiła swą działalność Okręgowa R ada Adwokacka w W arszawie. Prezydium sta n o w ili:5
Dziekan — Leon Nowodworski
W icedziekan — W ładysław M iedzianowski
W icedziekan — Zygm unt Blenau
I Rzecznik dyscypl. — Feliks Zadrow ski Zastępca I rzecznika
dyscyplinarnego — Mieczysław Rudziński
J— Jerzy Czerwiński
ekretarze ^ Bohdan Suligowski
S karbnik — Leopold Ż aryn
Zastępca skarbnika — Stanisław Peszyński
W końcu października 1939 r. Rada w ybrała Feliksa Zadrowskiego na stano wisko wicedziekana wobec wyjazdu z Polski Zygm unta Blenaua.
Pod względem terenow ym Izba objęła okręg tzw. dystryktu warszawskiego. Członkami Izby zostali adwokaci z siedzibą w następujących miejscowościach: •
5 K a le n d a rz -In fo rm a to r S ądow y na 1939 r. (opr.: J e rz y K i r k i c z e n k o , M arian K r a - c z k i e w i c z , K azim ierz R u d z i s z), str. 364.
« A m tliche L iste -tler im D is trik te W arschau zu g elassen en reic h sd e u tsch e n R e ch tsan w älte, V olksdeutschen R e ch tsa n w ä lte u n d p o ln isch en A d v o k a ten (U rzędow a lista dopuszczonych w o k ręg u w arszaw sk im n ie m iec k ic h ad w o k ató w , ad w o k ató w p rz y n ależ n y c h do n a ro d u niem iec k ieg o i p o lsk ich ad w o k ató w ) w yd. 1941 r., str. 13—51.
N r 11 (131) Sa m orząd adtuołcacfci tu o kresie o k u p a cji h itle ro w sk ie ) 41
W arszawa, G arwolin, Góra K alw aria, Grodzisk Mazowiecki, Grójec, Jabłonna—Le gionowo, Jadów , Łosice, Łowicz, M ilanówek, M ińsk Mazowiecki, Mogielnica, Os trów Maz., Otwock, Piaseczno, Pruszków, Radzym in, Siedlce, Skierniewice, Socha czew, Sokołów Podlaski, Stoczek W ęgrowski, Sulejów ek, Węgrów, Wołomin, W ysz
ków, Żelechów i Żyrardów.
Pierw szym zadaniem Rady była re je stra c ja adw okatów przebyw ających w okręgu Izby. Dla adwokatów nieobecnych zostali wyznaczeni zastępcy upoważ nieni do prow adzenia opuszczonych kancelarii.
P alącą potrzebą stało się niesienie pomocy rodzinom adw okatów w ysiedlo nych, przybyw ających z terenów przyłączonych do Rzeszy (z Łodzi, Poznania i innych ośrodków).
Działalności Rady Okręgowej położyło kres, już w pierwszej dekadzie stycz nia 1940 r., zarządzenie Wydziału Spraw iedliw ości (Abteilung Justiz) w spraw ie zniesienia organów polskiego sam orządu adwokackiego.
2. NIEM IECKI KOMISARZ DLA REO RG A N IZA CJI ADWOKATURY
Nadzór nad adw okaturą polską spraw ow ał W ydział Spraw iedliw ości (A btei lung Justiz) Urzędu G ubernatora Okręgu Warszawskiego. Odpowiedzialnym za w ykonyw anie czynności nadzoru był d r Gollert.
W ydział Spraw iedliwości ustanow ił Kom isarza dla reorganizacji adw okatury. N ominację na to stanowisko otrzym ał w grudniu 1939 roku dr E duard W ilhelm von W endorff.
Przed 1 w rześnia 1939 r. Edw ard W endorff był w pisany na listę adw okatów w Izbie Adwokackiej w W arszawie z siedzibą w W arszawie przy ul. Mokotow skiej n r 41.7 Jak o radca praw ny am basady niem ieckiej w W arszawie nie u k ry w ał on swej przynależności do narodu niemieckiego. W okresie okupacji W en dorff łączył czynności Kom isarza z zajęciam i zawodowymi adw okata, został bo wiem w pisany na listę „niemieckich adw okatów (obywateli Rzeszy) dopuszczo nych w Okręgu W arszawskim z siedzibą w W arszawie.” (przy al. U jazdow skich n r 41). 8
W korespondencji urzędowej W endorff używał okrągłej pieczęci z napisem: Der K om m issar fü r die Reorganisation der A nw altschaft im Bereiche der E hem a ligen A nw altskam m er Warschau.
Po ukończeniu tzw. „reorganizacji” W endorff pozostał na swym stanow isku kom isarza jako organ bezpośredniego niemieckiego nadzoru nad polską adw oka tu rą okręgu warszawskiego.
3. RADA PRZYBOCZNA, TZW . B E IR A T
W styczniu 1940 r. W endorff powołał Radę, tzw. Beirat, złożony ze w szyst kich obecnych w W arszawie członków rozwiązanych już: Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej i Okręgowej Rady Adwokackiej w W arszawie. W skład B ei- ratu weszli:
Bolesław Bielawski Jerzy Czerwiński
J- K a len d a rz-In fo rm a to r Sądow y na 1939 r. (op. cit.), str. 415. 8 A m tliche L iste z 1941 r., s tr. 9.
•42 W i t o l d B a y e r N r U (131) - 0 Ludw ik Domański J a n Gadomski W ładysław M iedzianowski Ja n Nowodworski Leon Nowodworski Stanisław Peszyński J a n Podkom orski Mieczysław Rudziński M ichał Skoczyński Bohdan Suligowski Feliks Zadrowski Leopold Żaryn
Udział w pracach Beiratu był zagadnieniem, które wywołało ożywioną dysku s ję . Przeważył ostatecznie pogląd, że przyjęcie zaproszenia do Beiratu nie może
być ocenione jako w yraz lub zam iar w spółpracy z w ładzam i okupacyjnymi, do bro zaś polskiej adw okatury wymaga, aby zespół doradczy wpływ ał na podej m o w an ie przez W endorffa właściwych decyzji.
W endorff z grona 15 członków Beiratu (został do niego powołany jeszcze ad w okat spoza W arszawy) wyznaczył:
swoim zastępcą — Ja n a Podkomorskiego
a członkami węższego kręgu osób (rodzaj Prezydium): Bolesława Bielawskiego
Jerzego Czerwińskiego Ludw ika Domańskiego W ładysława Miedzianowskiego Ja n a Nowodworskiego
Feliksa Zadrowskiego
Prezydium Beiratu powierzono rolę opiniodawczą w spraw ach bieżących ad w okatury oraz w spraw ach w eryfikacji adwokatów.
4. NIEM IECKA REORGANIZACJA PO LS K IE J ADWOKATURY
Władze okupacyjne przystąpiły niezwłocznie do reorganizacji adw okatury, któ rej założenia i cele charakteryzuje najlepiej „Przedm owa Wydziału S praw ie dliwości Urzędu G ubernatora Okręgu W arszawskiego z dnia 1 października 1941 r.”, ogłoszona w w ydaw nictw ie pt.: Urzędowa lista dopuszczonych w okrę gu w arszaw skim niem ieckich adwokató\y, adwokatów przynależnych do naro du niemieckiego i polskich adwokatów (A m tliche Liste der im D istrikte W arschau zugelassenen deutschen Rechtsanvälte, V o lk s d e u t s c h e n Rechtsanvälte und p o l n i
schen A dvokaten). Przedm ow ę podpisał dr Gollert.
W ydział Spraw iedliw ości (Abteilung Justiz) w Przedm ow ie tej oświadczył: „Gdy po zakończeniu działań w ojennych, pod koniec roku 1939, niemieckie w ładze spraw iedliw ości podjęły uruchom ienie sądow nictw a polskiego, zaintere sow ały się również reorganizacją polskiej adw okatury okręgu w arszaw skie go (...). Stosunki w adw okaturze w arszaw skiej, jakie W ydział Sprawiedliwości wówczas zastał, nie odpowiadały w najm niejszym stopniu niemieckim pojęciom ■o strażnikach praw a. (...) W interesie całego w ym iaru sprawiedliwości, a tym sa
^Nr 11 (131) Sam orząd a d w o k a ck i w o kresie O kupacji h itle ro w sk iej 43
m ym także w interesie polskiej adw okatury, Wydział Sprawiedliwości uważał za swój obowiązek skończyć z tym złym stanem rzeczy całkowicie (...).”
Przez „reorganizację” r.ależało praktycznie rozumieć skreślenie Żydów z lis t y adw okackiej oraz w eryfikację adw okatów Polaków.
5. SKREŚLENIE ŻYDÓW Z LISTY ADWOKATÓW
Wydział Sprawiedliwości Urzędu G ubernatora Okręgu W arszawskiego stw ier d ził urzędowo 9, co następuje:
„Najważniejszym zarządzeniem było natychm iastow e wykluczenie w szyst kich Żydów. Z dawniejszej W arszawskiej Izby Adwokackiej usunięto łącznie 1131 żydowskich adwokatów. Tym sposobem odżydzono w zupełności adw o k atu rę w arszaw ską.”
Komisarz W endorff w lutym 1940 r. zażądał od Prezydium Beiratu opinii w spraw ie skreślenia z listy adw okatów żydowskich. Był on przekonany, że opi- r.ia ta stanie się polskim uzasadnieniem dla niemieckiego „najważniejszego za rządzenia.”
Prezydium uznało za konieczne — ze względu na doniosłość zagadnienia — odw ołać się do plenum Beiratu.
Posiedzenie pełnego składu B eiratu — ówcześnie jedynego przedstaw icielstw a polskiej adw okatury — odbyło się bez udziału W en d o rffa.10 Z ebrani w liczbie 15 postanowili, że opinia będzie w yrażona nie w form ie uchw ały plenum , tylko ■w postaci indyw idualnych oświadczeń złożonych na piśmie.
Poglądy w yrażone w oświadczeniach w sposób jednoznaczny określiły sta now isko 14 członków Beiratu, którzy wypowiedzieli się przeciwko skreśleniu
Żydów z listy adwokatów; za — wypowiedział się tylko jeden ad w o k a t.10 W uza sadnieniu oświadczeń grupy 14 członków podniesione zostały m. in. — jako prze w odnie — następujące argum enty:
K onstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia równe praw a w szyst kim obywatelom niezależnie od ich pochodzenia narodowego czy wyznania. Władze Reszy Niemieckiej, spraw ując na okupowanym terytorium P ol ski adm inistrację tymczasową, nie są w ładne zmienić ustaw odaw stw a pol skiego nie związanego bezpośrednio z prowadzeniem działań wojennych. Władze Rzeszy Niemieckiej są związane praw em międzynarodowym, u ję tym — w szczególności — w konw encjach drugiej konferencji haskiej z 1907 r.
Opinia Beiratu była dla Niemców nieoczekiwanym ciosem w ich politykę dyskrym inacji rasow ej w adw okaturze polskiej. Mimo szalejącego w W arszawie te rro ru , w w arunkach adm inistracyjnego nacisku, przywódcy polskiej adw okatu ry powiedzieli tw ardo: „Nie” !
„Nie”, wyrażone w obronie Żydów, w obronie praw a polskiego, świadczyło o odwadze cywilnej i o godności zachowanej w obliczu wroga.
9 A m tlich e L istę z 1941 r., str. 6.
10 In fo rm ac je J a n a G adom skiego, B ohdana Suligow skiego, Leopolda Ż a ry n a ; K aro l P ę- d o w s k i : T ra d y c je w olnościow e a d w o k a tu ry polsk iej (nie ogłoszone); S .J.: J a n Podkomor-^ -fiiri (W spom nienie pośm iertne), ,,Palestira” 1954 r. n r l, str. 82; n o ta tk a Eugeniusza Z yb erta, Jd e ro w n ik a b iu ra N aczelnej R ady A dw okackiej (w arch iw u m NRA).
44 W i t o l d B a y e i N r 11 (131)
Wydział Sprawiedliwości podjął bezzwłocznie akcję polityczną, w celu prze ciw staw ienia stanow isku B eiratu poglądów całej w arszaw skiej adw okatury. Zo stało więc zarządzone w drugim kw artale 1940 r. tajn e i ustne referendum , nie- podlegające zresztą żadnej kontroli. Adwokaci polscy byli pojedynczo wzywani do b iura A bteilung Justiz w Pałacu Briihla. Każdy z wezwanych otrzym yw ał od G ollerta ustne pytanie, czy uważa wykluczenie Żydów z adw okatury za słuszne^ Pozostaje rzeczą nie w yjaśnioną, czy i w jak i sposób były rejestrow ane od powiedzi adw okatów warszaw skich. Wynik referendum ogłoszony przez W ydział Sprawiedliwości jest oczywiście taki, jaki był przez Niemców zamierzony. „Przy zapytyw aniu bowiem — tw ierdził Wydział Sprawiedliwości — wszystkich pols kich adwokatów, jakie wobec w prow adzającego w błąd spraw ozdania ówczesnej Rady Adwokackiej stało się konieczne, okazało się, że praw ie 90% wszystkich polskich adw okatów opowiedziało się w yraźnie za w ykluczeniem Żydów i ty lk o zupełnie nieliczna mniejszość zaproponowała procentowy udział Żydów.” 11
Wypowiedź niem iecka nie m a nic wspólnego z rzeczywistym przebiegiem re ferendum . W skazują na to wymownie inform acje adw okatów wzywanych do Gollerta.
Tak np. Ignacy Radlicki w swoim pam iętniku 12 pisze na ten tem at:
„W m aju 1940 r. odbyła się obrażająca naszą godność w eryfikacja, a
wkrótce-w Pałacu Briihla przyjęcie w poczet adwokatów. Ponieważ rozeszły się pogłos
ki, że w czasie przyjęcia mogą nas pytać o stanowisko w kw estii żydowskiej,, obiegło hasło niedezaw uow ania stanow iska Rady i w razie podobnego zapytania dawać odpowiedzi w ym ijające.
My,, adwokaci, o różnych poglądach politycznych i społecznych mogliśmy się kłócić i kłóciliśmy się między sobą o idee, o zasady. Tam jednak wszędzie, gdzie Schodziły w grę interesy całej Polski, cechowała nas jednolitość. Tak też stało £ię i w tej spraw ie.”
Wacław Szyszkowski jest z d a n ia ,13 że w ynik ankiety pozwalał Gollertowi po dzielić adw okatów okręgu warszawskiego na 3 grupy: 1) na adwokatów, którzy wypowiedzieli się za dopuszczeniem Żydów na listę adwokatów, 2) na adw oka tów, którzy w strzym ali się od w ydania opinii i 3) na adwokatów, których odpo wiedzi G ollert nie mógł ocenić jako niezadow alających (np. przez wskazanie daw nego udziału w stronnictw ach, które zgodnie ze swym program em działania głosiły potrzebę ograniczenia dopływu Żydów do adw okatury).
Mimo zabiegów adm inistracji niemieckiej i Beirat, i polska społeczność adwo kacka nie udzieliły poparcia dla hitlerow skiej akcji num erus nullus.
6. W ERY FIKA CJA ADWOKATÓW PO LSKICH U
W lutym 1940 r. Kom isarz W endorff przystąpił do badania akt osobowych adw okatów polskich.
ił A m tliche L istę z 1941 r., s tr. 6.
12 Ig n acy R a d l i c k i : M oje w spom nienia, str. 8 (nie ogłoszone; w arch iw u m N aczeln e j R ady A dw okackiej).
13 W acław S z y s z k o w s k i : P a le s tra w arszaw ska (ogł. w p ra c y W ładysław a B a rto szew skiego i Zofii L ew in ó w n y : T en j e s t z O jczyzny m o jej — P o lacy z pom ocą Ż ydom 1939-» 1945, str. 204—207).
i« In fo rm ac je E ugeniusza E rn sta , Ja n a G adom skiego, B ohdana S uligow skiego i L eopolda 2 a ry n a .
N r 11 (131) Sam orząd a d w o k a ck i w o kresie o k u p a cji h itle ro w sk ie j 45
Członkowie Izby otrzym ali kw estionariusze zaw ierające oświadczenia zam iast przysięgi. W ypełniony i podpisany kw estionariusz należało złożyć osobiście w w y znaczonym term inie w Izbie Adwokackiej w W arszawie (al. Jerozolim skie 11) na ręce W endorffa. Dokum enty osobiste (Ausweis) i kw estionariusz spraw dzał W endorff w asyście cywilnego urzędnika policji. Obecni byli też przedstaw iciele
Beiratu.
Od połowy kw ietnia 1940 r. w Pałacu Briihla W ydział Spraw iedliw ości w y daw ał adw okatom zw eryfikowanym dokum enty upow ażniające do w ystępow a nia przed sądam i polskim i okręgu w arszawskiego (z zastrzeżeniem jednak odwo łania tego upow ażnienia w dowolnym czasie). Przed wręczeniem dokumentów G ollert pytał o stanowisko w spraw ie wykluczenia Żydów.
Na żądanie W endorffa Prezydium Beiratu przygotowało listę adw okatów okrę gu w arszaw skiego z pominięciem w szystkich adwokatów Żydów. Listę złożono Wendorffo'wi. Przeglądając kolum ny nazwisk, W endorff osobiście skreślił czer w onym ołówkiem z listy trzy grupy adwokatów, czyniąc przy skreślonych naz w iskach swoje uwagi.
Pierw szą grupę skreślonych adwokatów stanow ili członkowie Beiratu, którzy sprzeciw ili się w ydaleniu Żydów z adw okatury (dopisek W endorffa: Beirat). Byli to: Bolesław Bielawski Jerzy Czerwiński Ludw ik Domański Ja n Gadomski W ładysław Miedzianowski Ja n Nowodworski Leon Nowodworski Stanisław Peszyński Ja n Podkom crski Mieczysław Rudziński Feliks Zadrow ski Leopold Żaryn
Na liście adwokatów pozostały nazw iska Michała Skoczyńskiego i Bohdana Suligowskiego, dwu członków Beiratu, którzy również wypowiedzieli się prze ciwko w ykluczeniu Żydów. I oto stała się rzecz niezwykła: M. Skoczyński i B. Su- ligowski zawiadomili biuro Kom isarza dla reorganizacji adw okatury o oczywis tym , ich zdaniem, przeoczeniu W endorffa. Zawiadom ienie okazało się skuteczne:
Michał Skoczyński i Bohdan Suligowski
zostali pozbawieni praw a w ykonyw ania zawodu adwokata.
Drugą grupę skreślonych z listy adw okatów stanow ili Polacy, których żony były pochodzenia żydowskiego (dopisek W endorffa na liście: jüdische Frau).
Do trzeciej wreszcie grupy skreślonych z listy adw okatów zaliczono Pola ków, którzy jako patroni przyjęli Żydów na aplikację adwokacką (dopisek W en dorffa na liście: jüdischer Referendar).
*
Skreślenie z listy adwokatów 14 członków Beiratu było jednoznaczne z roz w iązaniem tego doradczego zespołu.
46 W i t o l d B a y e r N r 11 (131) *
Na wiosnę 1941 r. W endorff zwrócił się do Ja n a Podkomorskiego z propozy cją ułaskaw ienia byłych członków Beiratu skreślonych z listy, pod w arunkienx jednak odwołania przez nich oświadczenia z lutego 1940 roku w spraw ie żydow skiej. Jeżeli w arunku tego nie spełnią, kara w ykluczenia z adw okatury będzie dożywotnia (zwycięskie panow anie Rzeszy Niemieckiej na ziemiach polskich m ia ło trw ać co najm niej 1000 lat!).
Ja n Podkom orski zaprosił wszystkich zainteresow anych kolegów na naradę. Po krótkiej dyskusji zebrani jednom yślnie odrzucili propozycję W endorffa.
*
Skreślenie z listy adw okatów nie oznaczało tylko zakazu prowadzenia w łas nej kancelarii adw okackiej. Instrukcje niem ieckie dla sądów ostrzegały, że adwo katom wykluczonym z Izby nie wolno zlecać czynności syndyków, k uratorów czy zarządców,
W ybitni przedstaw iciele adw okatury w arszaw skiej skreśleni z listy znaleźli się w trudnych w arunkach m aterialnych.
7. W YNIKI REORGA NIZACJI
W ydział Spraw iedliw ości (Abteilung Justiz) o głosił:15
„Po ukończonej obecnie przebudowie w arszaw skiej Izby A dw okackiej okazuje się cyfrowo, co następuje:
spośród dawniejszych adw okatów zatwierdzono 571
nowych dopuszczono 268
Razem 839
Spośród tych 839 dopuszczonych adw okatów odpadło w ciągu o sta t nich dwóch la t 47, z powodu śm ierci (14), n a w łasną prośbę (12), z po wodu zachowania się nie licującego z godnością stanu (8), z powodu przesiedlenia się z okręgu warszawskiego (6) lub z podobnych przyczyn (7). Łączna liczba polskich adw okatów okręgu warszawskiego wynosi w danej chwili — na dzień 1.X.1941 r. — 792, podczas gdy polska (tzn. w arszaw ska — przyp. mój W.B.) Izba Adw okacka w czasie przedw ojen nym obejm owała 2229 adwokatów.
W samym mieście W arszawie jest obecnie dopuszczonych 702 adwo katów , w czasie zaś przedw ojennym było ich 1515.”
8. KOMISARYCZNE WŁADZE RADY ADW OKACKIEJ W WARSZAWIE
W drugiej połowie 1940 r. Wydział Sprawiedliwości (Abteilung Justiz) powo łał „Komisaryczne władze Rady Adwokackiej w W arszawie.” 18 Skład osobowy tych w ładz był następujący:
15 A m tliche L iste z 1941 r., s tr. 7. l« A m tliche L iste z 1943 r., s tr. 7—11.
N r 11 (131) Samorząd, a d w o k a ck i w o k resie o k u p a c ji h itle ro w sk ie)
47-K o m i s a r y c z n a R a d a A d w o k a c k a w W a r s z a w i e Dziekan — Edward G ruber
W icedziekan — Stefan Dembiński
Prezes Sądu Dyscyplinarnego — dr Romuald Hoffman Pierwszy Rzecznik Dyscyplinarny — dr Franciszek Jankow ski S karbnik — dr Ludw ik Roehr
Sekretarz — dr H enryk M aryański K o l e g i u m r z e c z n i k ó w d y s c y p l i n a r n y c h
Pierwszy Rzecznik Dyscyplinarny — d r Franciszek Jankow ski
Zastępca — Stanisław Zieliński
Członkowie: Tomasz Bartczak, Zygm unt Buyko, Józef Grzybowski,
Stanisław Koziołkiewicz, d r Ja n K ręglewski, Mieczysław Orlański, Tadeusz Ostaszewski, Edw ard R ettinger, Zyg m unt Rumiński, Stanisław W róblewski
S ą d D y s c y p l i n a r n y
Prezes — d r Romuald Hoffman
W iceprezes — dr Mieczysław Jarosz
Członkowie: Ja n Czerwiakowski, Eugeniusz Ernst, Edm und K aźm
ier-czak, J a n K rysa, A ntoni Maciejko, dr W ładysław Miecz kowski, M arian Niedzielski, Zdzisław Nowicki, Ju lian Po tępa, Antoni Tyszyński, Bronisław Zdanowicz, K azim ierz Żołędziowski
G ł ó w n a K o m i s j a Z a p o m o g o w a
Przew odniczący-Skarbnik — dr Ludw ik Roehr
Członkowie: d r Agenor Adamowski, Edm und Biejat, A leksander Czer
ski, Janusz Olchowicz, Stefan Polkowski, W acław
Rem-bertowicz, M arian Tomasini
K o m i s j a d o s p r a w s ą d o w n i c t w a p o l u b o w n e g o Przew odniczący— Tadeusz M ichalski
Zastępca — M arian Tomasini
Członkowie: A leksander Czerski, Antoni Jurkow ski, Mikołaj
Kloczew-ski, Stanisław Kuhnke, Zdzisław Nowicki, Ju lia n P rą - dzyński, Stefan Polkowski, Edw ard R ettinger, Tadeusz Rutkowski, Ja n O ptat Sokołowski, Bronisław W innicki Działalność kom isarycznych w ładz adw okatury nie mogła przekroczyć za kresu pracy rzeczowej wyznaczonego przez W ydział Sprawiedliwości.
Działalność ta w społeczeństwie polskim nie budziła zastrzeżeń. Nazwiska osób powołanych do spraw ow ania różnych czynności w „Samorządzie” adw okackim i otoczone były szacunkiem i życzliwością adw okatury.
4 8 W i t o l d B a y e r N r 11 (131)
9. HERBACIARNIA 1T
W październiku 1939 r. Okręgowa Rada A dw okacka w W arszawie podjęła akcję niesienia pomocy adw okatom wysiedlonym z terenów przyłączonych do Rzeszy. Jednym z przejaw ów tej akcji było otw arcie stołówki, zwanej popular nie „H erbaciarnią”, w lokalu na III piętrze przy al. Jerozolim skich n r 11.
„H erbaciarnia” korzystała z urządzeń technicznych i gospodarczych dawnego k lubu Związku Adwokatów Polskich. Był czynny bufet, wydaw ano też posiłki obiadowe.
W „H erbaciarni” pracow ały społecznie żony adw okatów z Anną Zadrow ską n a czele.
Od lutego 1940 r. prow adzenie „H erbaciarni” przejęła Rada Główna O piekuń cza (RGO).
„H erbaciarnia” stała się miejscem codziennych spotkań kolegów i ośrodkiem w ym iany m yśli i wiadomości.
Nadszedł tragiczny dzień 17 kw ietnia 1940 r. Gestapo okrążyło dom Izby A dwokackiej (al. Jerozolim skie 11) i dokonało masowego aresztow ania kilku dziesięciu adw okatów zebranych w „H erbaciarni”.
B. D z i a ł a l n o ś ć k o n s p i r a c y j n a
1. ZESPÓŁ TRZECH
Już w pierw szych dniach października 1939 r. zalążkiem działalności ta jn e j w adw okaturze w arszaw skiej stało się konspiracyjne współdziałanie zespołu trzech: Eugeniusz Ernst, Mieczysław R u d ziń sk i18 i Bohdan Suligowski. Do akcji te j przyłączył się następnie W acław T yrchow ski.18
W ciągu pięciu miesięcy istnienia „zespół” kierow ał poufnie organizacją po mocy m aterialnej dla rodzin adwokackich i inspirow ał zachowanie się kolegów objętych niem iecką w eryfikacją.
2. K O N SPIRACY JNA GRUPA ADWOKATÓW WARSZAWSKICH
W m arcu 1940 r. zaw iązała się „K onspiracyjna grupa adwokatów w arszaw skich”, licząca sześciu uczestników. Byli to:
Stanisław Peszyński — jako przewodniczący, Jerzy C zerw iński,20
Eugeniusz Ernst,
Stanisław Koziołkiewicz, Stanisław Łazarowicz, Bohdan Suligowski
u Ig n acy R a d l i c k i : M oje w spom nienia (nie ogłoszone), str. 5, 6; M ieczysław J a-r o s z: W ęda-rów ki po ścież k ach w spom nień, w yd. 1983 r., s tr. 231; In fo rm ac je Eugeniusza E rn sta.
is M ieczysław R udziński, aresz to w a n y w m arc u 1940 r., zginął w obozie w M authausen), u W acław T y rch o w sk i s tra co n y w czerw cu 1940 r. w P alm irach .
N r 11 (131) Samorząd adw okacki w okresie okupacji hitlerow skiej 49
3. TA JN A RADA ADW OKACKA W WARSZAWIE
Na mocy zarządzenia T ajnej Naczelnej Rady Adwokackiej w 1941 roku „Kon spiracyjna grupa adw okatów w arszaw skich” została przekształcona w Tajną R a dę Adwokacką w W arszaw ie.21 Radę stanow ili:
Dziekan — Bohdan Suligowski
Wicedziekan — Leopold Ż aryn
— W itold B ayer — Eugeniusz E rnst
Członkowie — Stanisław Koziołkiewicz
— Stanisław Łazarowicz
R ada W arszawska w niezmienionym składzie działała aż do zakończenia oku pacji.
Z ebrania konspiracyjne Rady odbyw ały się w mieszkaniach przy ul. Nowy Ś w iat 7 (u B. Suligowskiego), ul. W spólnej 35 (u W. Bayera), ul. Poznańskiej 21 (u E. Ernsta), ul. M arszałkowskiej 51 (u L. Żaryna) i ul. M arszałkowskiej 15 <u S. Peszyńskiego).
W okresie swej działalności do 1 sierpnia 1944 r. R ada W arszaw ska podejm o w ała akcje doraźne i zajm owała się zadaniam i programowymi.
Wymienić tu należy opracowanie zbioru zasad postępowania adw okatów w okre sie okupacji i rozpowszechnienie tego zbioru w odbitkach maszynowych wśród •członków palestry.
*
Samopomoc koleżeńska, rozw ijana z inicjatyw y i pod kontrolą Rady, objęła szeroki krąg uczestników. Na zew nątrz w ystępow ał B. Suligowski, który uzgad
niał działania kilkudziesięciu osób. Z dobrowolnych składek (a naw et pożyczek bankowych) tw orzył się znaczny fundusz na zasiłki dla rodzin tych adwokatów, którzy polegli w kam panii 1939 r. albo przebyw ali w niewoli lub w obozach zagłady, albo też zostali zam ordowani przez gestapo.
Pomoc otrzym yw ali również koledzy Żydzi, m. in. za pośrednictw em adwo katów S tanisław a Lazarowicza i W acława Zylbera.
R ada zajm ow ała stanowisko we w szystkich konfliktowych zdarzeniach związa nych z pracą zawodową adw okatów polskich w sądach okręgu warszawskiego. Rada zaleciła poddaw anie sporów m ajątkow ych w najszerszym zakresie orzecz nictw u sądów polubownych. Uznano to za celowe z dwóch powodów: po pierw sze — stanow iło to wyjęcie spod kontroli w ładz niemieckich (której poddane zos tało polskie sądownictwo powszechne) spraw spornych w ynikających z obrotu nielegalnego w rozum ieniu okupanta; po w tóre — zalecone było powoływanie r.a arbitrów i przewodniczących sądów polubownych sędziów Sądu Najwyższe go i adw okatów skreślonych z listy. W ten sposób świadczona była zarazem po moc m aterialna dla w ybitnych praw ników pozbawionych pracy zawodowej.
21 In fo rm a c je : Eugeniusza E rn sta, S ta n isła w a K oziołkiew icza, S tan isław a L azarow icza, B o h d an a S uligow skiego 1 L eopolda Z ary n a.
5C W i t o l d B a y e r N rll(131>
Rada zabroniła adwokatom polskim odw oływ ania się od prawomocnych orze czeń sądów polskich do sądów niem ieckich w try b ie nadzoru.
Rada uznała za niedopuszczalne przyjm ow anie przez adwokatów polskich stanow isk powierniczych (tzw. Treuhanderów ) lub pełnom ocnictw od powierników.
4. TA JN E KSZTAŁCENIE A PLIK ANTÓW ADWOKACKICH
Wydział Spraw iedliw ości Urzędu G ubernatora Okręgu W arszawskiego zabro nił prow adzenia zajęć szkoleniowych aplikantów adwokackich. W tych w aru n kach T ajna R ada Adwokacka w W arszawie uznała za niezbędne kształcić w spo sób konspiracyjny aplikantów i poddać ich egzaminowi adwokackiemu. A kcja ta jn a w tej m ierze zaczęła się już na początku 1941 roku.
Władze okupacyjne zmieniły swoje stanow isko dopiero w połowie 1943 r.
Kom isaryczna Rada Adwokacka w W arszawie uzyskała zezwolenie na po
w ołanie Komisji egzam inacyjnej w sk ła d zie:22
Przewodniczący — dziekan Edw ard G ruber
Zastępca przewodn. — wicedziekan Stefan Dembiński, Zastępca prezesa Sądu A pelacyjne
go w W arszawie sędzia Józef K otarba,
Antoni Chm urski, A leksander Czerski, Stanisław Janczewski,
_ , , , Mieczysław Jarosz,
Członkowie adw okaci . , , . - . . , .
A leksander Mogilnicki, M arian Niedzielski, W acław Rembertowicz, Stanisław Szczepański
Powołanie do K om isji adwokatów o w ysokich w artościach obyw atelskich i kw alifikacjach zawodowych sprawiło, że T ajna R ada w yraziła zgodę na to, aby aplikanci składali egzamin przed Kom isją urzędow ą, pod w arunkiem jed nak, że odbędą uzupełniające przeszkolenie na tajnych sem inariach w rakresie praw a o u stroju adw okatury, zasad w ykonyw ania zawodu i etyki adw okackiej oraz złożą ślubowanie zgodnie z art. 65 (1) p raw a o u stro ju adw okatury (usta w a z 4 m aja 1938 r.) wobec dziekana T ajnej R ady Adwokackiej.
Tajne kształcenie od połowy 1943 r. obejm ow ało — w edług w yboru aplikan tów — pełny program zajęć szkoleniowych albo tylko tem aty uzupełniające za kres egzaminu urzędowego.
Prace szkoleniowe były prow adzone konspiracyjnie od początku 1941 r. do końca lipca 1944 r . 15
Z ram ienia T ajnej R ady kształceniem aplikantów kierow ał adw. W. Bayer. Zespół w ykładowców i egzam inatorów liczył 14 osób.
W zajęciach szkoleniowych wzięło udział 46 aplikantów adwokackich.
& A m tlich e L istę z 1943 r.
» O pracow ane n a p o d sta w ie a n k ie ty rozpisane] p rzez a u to ra . P o r. te ż A n to n i S y m o n o - w i c z : W spom nienia z ta jn e g o W ydziału P ra w a U n iw e rsy te tu W arszaw skiego w o k resie o k u p a cji, „ P a le s tra ” 1058 r. n r 3—4, s tr. 38.
N r 11 (131) Sa m orząd a d w o k a ck i w okresie o k u p a cji h itle ro w sk ie j
a) LISTA WYKŁADOWCÓW I EGZAMINATORÓW
Adwokaci: B ayer Witold Chm urski Antoni E rnst Eugeniusz G adomski Jan Niedzielski M arian Nowodworski Jan Peszyński Stanisław Suligowski Bohdan Szonert Józef T ur Stefan Zadrow ski Feliks Ż aryn Leopold
Profesorow ie Wydziału P raw a U niw ersytetu Warszawskiego: Ja n Namitkiewicz
Stanisław Śliwiński
b) LISTA APLIKANTÓW ADWOKACKICH
Chmielewski Stanisław Dubowski Adam Gawryś Mikołaj Gaw roński Mieczysław Głowacki Jan Gołębiewska-Doliwa Zofia Gomułka M arian Grocholska Anna Grocholski Czesław Gulczyński Stefan Gutowski Stanisław Jam onttow a K rystyna Janczew ski Stanisław —Janusz
Jasiński Nicefor Jaw orczykow ski Jerzy K alinow ski Kazimierz Kłobukowski Witold Kopczyński Antoni—Zbigniew Korycki Jerzy Maciejko Józef N iżyńska-Szefferow a Zofia Oskierko Kazimierz Pędowski K arol Piekarska Halina Różański Lech Rutkow ska Jadw iga R utkow ski Stefan Sędek Jan
52 W i t o l d B a y e r N r 11 (131)
Suchorzewski Stanisław Szonertow a H alina S zretter M aksym ilian Tarnow ski Kazimierz
L ista nie jest pełna. Będzie ona uzupełniona po spraw dzeniu nazwisk pozo stałych aplikantów .
C) PRZY RZECZENIE ZACHOWANIA W TAJEM N ICY ISTN IEN IA T A JN E J RADY
Zgodnie z uchw ałą T ajnej Rady Adwokackiej w W arszawie aplikanci adw o kaccy, dopuszczeni do tajnego kształcenia, obowiązani byli przed rozpoczęciem w ykładów i zajęć sem inaryjnych złożyć przyrzeczenie zachowania w tajem nicy istnienia T ajnej R ady Adwokackiej w W arszawie i prow adzenia przez ni» ta j nego kształcenia aplikantów adwokackich.
W imieniu T ajnej Rady Adwokackiej w W arszawie przyrzeczenie od ap li kantów adwokackich odbierał adw. W. B ayer w swoim mieszkaniu. W kilku w ypadkach — w zastępstw ie — przyrzeczenie odebrali adw. Ja n Gadomski i p r o t Stanisław Śliwiński.
d) SEMINARIA
Uczestnicy szkolenia byli podzieleni na m ałe zespoły liczące 3—7 aplikantów . Sem inaria odbywały się w W arszawie w pryw atnych m ieszkaniach przy
ul. M arszałkow skiej n r 15 u adw. Stanisław a Peszyńskiego,
ul. Wspólnej nr 35 m . 1 u adw. W itolda Bayera,
ul. Chm ielnej n r 25 u adw. Stefana Tura,
ul. M arszałkow skiej n r 4 u apl. adw. Józefa Maciejki,
ul. Widok n r 19 u apl. adw. Lecha Różańskiego,
ul. M arszałkow skiej n r 51 u apl. adw. Kazim ierza Kalinowskiego
W ykłady i zajęcia sem inaryjne prowadzili:
z praw a karnego procesowego — prof. S tanisław Śliwiński
z praw a karnego m aterialnego — adw. Ja n Nowodworski i adw. M arian Niedzielski
z praw a cywilnego procesowego — adw. Feliks Zadrow ski
z p raw a cywilnego m aterialnego — adw. Ja n Gadomski i adw. Leopold Żaryn
z praw a adm inistracyjnego — adw. A ntoni C hm urski
z praw a handlowego — prof. J a n N amitkiewicz
z praw a hipotecznego — adw. Stefan T ur i adw. Józef Szonert
z praw a o ustroju adw okatury i o zasadach w ykonyw ania zawodu
i etyce adw okackiej — adw. W itold B ayer
— adw. Eugeniusz E rnst — adw. Stanisław Peszyński — adw. Bohdan Suligowski
e) EGZAMINY ADWOKACKIE
Sesje egzam inacyjne odbyły się w m arcu 1941 r., w czerwcu 1942 r., w listopa dzie 1942 r. i w czerwcu 1943 r.
N r 11 (131) S am orząd a d w o k a ck i w o kresie o k u p a c ji h itle ro w sk ie j 53
Komisje egzam inacyjne pracow ały w zespołach trzyosobowych. I K o m i s j a
adwokaci: Feliks Zadrowski — Przewodniczący
Ja n Gadomski Ja n Nowodworski II K o m i s j a
adwokaci: Jan Nowodworski — Przewodniczący
A ntoni Chm urski Stanisław Peszyński III K o m i s j a
adwokaci: Leopold Żaryn — Przewodniczący
J a n Nowodworski Stanisław Peszyński IV K o m i s j a
adwokaci: J a n Gadomski — Przewodniczący
A ntoni Chm urski M arian Niedzielski
Sesje egzam inacyjne odbywały się w mieszkaniach adwokatów Stanisław a Peszyńskiego (ul. M arszałkowska 15) i Ja n a Nowodworskiego (ul. W aszyngtona 4).
f) Śl u b o w a n i e a d w o k a c k i e
T ajna Rada Adwokacka w W arszawie zarządziła, żeby zgodnie z art. 65 (1) P raw a o ustroju adw okatury (ustawa z dnia 4 m aja 1938 r. — Dz. U. N r 33, poz. 289) wezwać do złożenia ślubowania adwokatów, którzy dożyli egzamin adw okacki przed ta jn ą kom isją egzam inacyjną lub przed kom isją egzam inacyjną wyznaczoną przez Kom isaryczną Radę Adwokacką w W arszawie i uczestniczyli następnie w uzupełniających tajnych sem inariach.
Adwokaci ślubowali:
„Pomny dobra Państw a Polskiego oraz godności stanu adwokackiego, przy rzekam uroczyście, że obowiązki adw okata spełniać będę zgodnie z p ra wem i słusznością, poświęcając się im z całą sumiennością i gorliwością, w ładzy okazywać będę poszanowanie, a w postępow aniu moim kierow ać się będę zasadam i honoru i uczciwości.”
Odbyły się trzy uroczyste posiedzenia.
Pierw sze miało miejsce w czerwcu 1942 roku w m ieszkaniu adw. Jerzego Ko ryckiego przy ul. Dobrej 22/24 m. 10. W zastępstw ie dziekana T ajnej Rady Adwo kackiej w W arszawie ślubowanie odbierał adw. W. Bayer. Ślubowanie złożyło 7 adwokatów.
W imieniu Rady przemówił w tedy dziekan B. Suligowski, a w im ieniu adw o katów składających ślubowanie — adw. Jerzy Korycki.
Drugie posiedzenie odbyło się w sierpniu 1943 r. w gabinecie prezesa Sądu Apelacyjnego w W arszawie przy placu K rasińskich. W zebraniu w zięli udział: K ierow nik D epartam entu Sprawiedliwości D elegatury Rządu adw. Feliks Z a drowski, Prezes Sądu Apelacyjnego w W arszawie Kazim ierz Rudnicki, szef P ro- kuratory A pelacyjnej w W arszawie Stefan Szydłowski, przewodniczący T
aj-5 4 W i t o l d B a y e r N r 11 (131)
nej Naczelnej R ady Adwokackiej adw. Bolesław Bielaw ski oraz członkowie te j R a dy: W itold B ayer, J a n Gadomski, J a n Nowodworski i Stanisław Peszyński.
Wobec Feliksa Zadrowskiego ślubowanie złożyło 25 adwokatów. Przem aw iali: F . Zadrowski, K. Rudnicki i W. Bayer. W im ieniu adwokatów składających
ślubowanie głos zabrał adw. Jerzy Jaworczykow ski.
Tej niezapom nianej uroczystości adw. K arol Pędowski poświęcił wspom nienie ogłoszone w „Gazecie Ludow ej” n r 206 z dnia 29 lipca 1947 roku. Z arty k u łu po wyższego przytaczam następujący fragm ent:
„Ślubujem y z w iarą w wypow iadane słowa.
A potem słyszymy zwrócone do nas życzenia. Dziekan Zadrow ski mówi: »(...) Treść ślubowania, które złożyliście przed chwilą, zaczyna się od w y ra zów: --- „Pomny dobra P aństw a Polskiego”, a dopiero następnie idą słowa --- „oraz stanu adwokackiego”, tudzież szczegółowe wyliczenie obowiązków adw okata. Zatem pam iętać musicie, zwłaszcza w okresie śm ier telnej w alki z nieprzejednanym wrogiem, że jesteście przede wszystkim Po lakam i, a dopiero potem adw okatam i. Jeśli więc ślubowaliście obowiązki adw okata spełniać zgodnie z praw em i słusznością, to pam iętać musicie, że praw em , k tóre w as wiąże, jest praw o polskie, słuszność jest po tej stronie, która interesu polskiego przestrzega«.
Zakończył słowami:
»Wy, którzyście mimo szalejącej burzy nie zaniedbali obowiązku pracy nad sobą i którzy ponadto daliście dowody, że rozumiecie swe obowiązki P ola ka, dajecie gw arancje, że z okresu próby, przez którą nadal przechodzić będziecie, wyjdziecie jeszcze mocniejsi, zahartow ani i gotowi do zadań, które Was po przełomie czekają.«”
W grudniu 1943 r. w m ieszkaniu adw. H aliny Piekarskiej przy ul. E lektoral nej n r 11, na trzecim kolejnym zebraniu, od 14 adw okatów ślubowanie odbierał dziekan B. Suligowski. W im ieniu Rady przem aw iał adw. W. Bayer, a za naukę i opiekę dziękowali adw. H alina Piekarska i adw. Kazim ierz Kalinowski, prezes ostatniego zarządu Zrzeszenia A plikantów Adwokackich w Warszawie.
Wszyscy uczestnicy aktów ślubow ania w ystępow ali w togach i biretach. Nad bezpieczeństwem zebranych czuwała straż porządkow a w miejscach spot k ań i w rejonach najbliższych ulic. Ochotniczo zmobilizowani w tym celu człon kowie straży z pełnym poświęceniem spełniali zlecone im zadania.
Godna podkreślenia była patriotyczna postaw a młodzieży aplikanckiej. Odwa ga osobista, poczucie obowiązku i w ew nętrzna dyscyplina cechowały koleżanki i kolegów, którzy w głębokiej wierze w rychłe Wyzwolenie, niepomni zagroże nia ze strony gestapo, brali gorliwy udział we w szystkich konspiracyjnych za jęciach szkoleniowych.
ZAKOŃCZENIE
Dzięki spraw ności i dyscyplinie działań podziemnej adw okatury nie zdarzył się nigdy w ypadek dekonspiracji. Sieć organizacyjna tajnych organów adw oka tu ry p rzetrw ała bez uszczerbku aż do dni wyzwolenia.
N ikt z kręgu uczestników podziemnego ruchu adw okatury — z powodu sw e go udziału w tym ruchu — nie został ujaw niony przez gestapo.
N r 11 (131) Sam orząd a d w o k a ck i w o kresie o k u p a cji h itle ro w sk ie) 55
A dw okatura polska b rała czynny udział we wszelkich przejaw ach p atrio tycznego ruchu oporu — w form acjach wojskowych i w jednostkach w alki cy w ilnej.
O kryta żałobą po stracie niem al jednej czw artej swego stanu osobowego, skrw aw iona i okaleczona — A dw okatura Polska w latach okupacji hitlerow skiej dała świadectwo, że służy w iernie spraw om Ojczyzny.
*
Nie można lepiej wyrazić nurtujących nas myśli, niż uczynił to mecenas S ta nisław Janczew ski w swoich „W rześniowych w spom nieniach.” 24
„(...) lęk przed ponowną w ojną podsycany przez czynniki rewizjonistyczne w Niemczech Zachodnich nie przestaje nękać ludzkości.
W w alce o pokój toczonej przez siły postępu i socjalizmu adw okatura po w inna spełnić swoje zadanie, jak niegdyś spełniła je w czasie wojny i oku pacji.”
*
* *
OD A U T O R A
Odwołuję się do dobrej woli Czytelników „Palestry” i proszę o nadsyłanie pod adresem redakcji „P alestry” uwag, sprostow ań i uzupełnień w zakresie ni niejszego artykułu oraz wiadomości przydatnych do opracow ania dziejów adw o k a tu ry polskiej w okresie II w ojny światowej.
2 R O D Ł A
I. Materiały polskie
A r c h i w a
1. Naczelnej Rady Adwokackiej 2. Rady Adwokackiej w W arszawie 3. Rady Adwokackiej w K rakow ie
D o k u m e n t y
N otatka Eugeniusza Zyberta, kierow nika b iu ra Naczelnej Rady Adwokackie}
W y d a w n i c t w a
1. K alendarz—Inform ator Sądowy na rok 1939 (w opr. J. K irkiczenki, M. Kraczkiewicza i K. Rudzisza),
56 W i t o l d B a y e r N r 11 (131>
2. Spraw ozdanie Rady Adwokackiej w W arszawie za rok 1946 i Biuletyn
Inform acyjny W arszaw skiej Rady Adw okackiej w miesięczniku „Państw o i P raw o”, 1947—1950,
3. „Dem okratyczny Przegląd Praw niczy”, rocznik 1946, 4. „P alestra” 1939 r. i 1957—1968 r.,
5. „Biuletyn Naczelnej Rady A dw okackiej” 1956 r. n r 1—3,
6. Bibliografia adw okatury polskiej 1945— 1960, wyd. 1961 (opr. Zofii Czay- kowskiej).
II Materiały niemieckie
D o k u m e n t y
1. Pismo Kom isarza dla reorganizacji adw okatury z 15 lutego 1940 r, do adw. W. Bayera,
2. Pismo A bteilung Justiz z dnia 15 kw ietnia 1940 r. do adw. W. Bayera.
W y d a w n i c t w a
A m tliche L iste der im D istrikte W arschau zugelassenen deutschen Rechts anw älte, Volksdeutschen R echtsanw älte und polnischen A dvokaten (Urzędo w a lista dopuszczonych w okręgu w arszaw skim niem ieckich adwokatów, adw okatów przynależnych do narodu niemieckiego i polskich adwokatów) z roku 1941 i z roku 1943.
Spis autorów
opracowań powołanych w artykule:
J a n c z e w s k i Stanisław — Wrześniowe wspom nienia, „P alestra” 1965 n r 9
J a r o s z Mieczysław — W ędrówki po ścieżkach wspomnień, wyd. 1963
P ę d ó w s k i K arol — W spomnienie, „Gazeta L udow a” nr 206 z 29. VII.
1947 r.
P ę d o w s k i K arol — Tradycje wolnościowe adw okatury polskiej (nie
ogłoszone)
R a d 1 i c k i Ignacy — Z pam iętnika „P alestra” 1962 n r 7
R a d l i c k i Ignacy — Moj e w spom nienia (nie ogłoszone; w archiw um
Naczelnej R ady Adwokackiej)
S. J. — Ja n Podkom orski (wspomnienie pośmiertne), „P a
le stra” 1959 n r 1
S z y s z k o w s k i W acław — P alestra w arszaw ska (ogł. w pracy: W ładysław Bartoszew ski i Zofia Lewinówna: Ten jest z oj czyzny m ojej — Polacy z pomocą Żydom)
Spis osób
które autorowi udzieliły informacji ustnych lub pisemnych:
Babel W ładysław Chmielewski Stanisław Czeszejko Zdzisław
N r 1 1 ( 1 3 1 ) Sam orzą d a d w o k a c k i w o k r e s ie o k u p a c ji h itle r o w s k ie j Dubowski Adam E rnst Eugeniusz G adomski J a n G aw ryś M ikołaj G awroński Mieczysław Głowacki Ja n Grocholska A nna Gulczyński Stefan Jam onttow a K rystyna Janczew ski Stanisław
Janczew ski Stanisław —Janusz Jasiński Nicefor
K alinow ski Kazim ierz Kłobukow ski Witold Korycki Jerzy
Koziołkiewicz Stanisław Łazarowicz Stanisław M aciejko Józef M azur Edm und
N iżyńska-Szefferow a Zofia Olejnik Leonard
Pędowski K arol P iekarska H alina Różański Lech R utkow ska Jadw iga R utkow ski Stefan Sędek Ja n Siemaszko Napoleon Stach K arol Suchorzewski Stanisław Suligowski Bohdan Synowiec Stanisław Szonertowa H alina Szpila M arian S zretter M aksym ilian Tarnow ski K azim ierz Wisłocki Juliusz W róblewski Bolesław Załucki Roman Z ybert Eugeniusz Ż aryn Leopold Żeleski Stanisław
