KLASYFIKACJA GLEB POLSKI USTALONA PRZEZ POLSKIE TOW. GLEBOZNAWCZE
(Referat wygłoszony na Walnym Zjeździe P. T. G. dnia 17.IX.1952 r.)
Celem klasyfikacji gleb jest zaszeregowanie różnych gleb i ujęcie ich w pewnąi harm onijnie i przyczynowo związaną całość. Podział gleb powi nien być taki, ażeby można było z niego wyciągnąć praktyczne wnioski dotyczące żyzności gleb, ich upraw y, nawożenia oraz melioracji. Idealna klasyfikacja gleb pow inna się opierać na koncepcjach głoszących, że gle by, zgodnie z teorią Dokuczajewa, są wypadkową działania wszystkich czynników glebotwórczych (biosfery, klimatu, hydrosfery, skały macie rzystej, rzeźby i wieku terenu oraz człowieka), a w pierwszym rzędzie podstawowego czynnika glebotwórczego — biosfery a przede wszyst kim świata roślinnego. Poza tym klasyfikacje gleb pow inny uwzględniać nie tylko właściwości gleb, ale również sposób ich rozwoju oraz ich zmienność w czasie i w terenie.
Wśród dotychczas opracowanych klasyfikacji gleb największe zna czenie m ają klasyfikacje przyrodnicze, oparte na naturalnych cechach gleb. Przeglądając jednak takie klasyfikacje przyrodnicze, jak klasyfi kacje geologiczno-petrograficzne, chemiczno-petrograficzne, fizyczne oraz klasyfikacje mieszane musimy przyznać, że obejm ując wiele cech zasad niczych gleb nie dają one całkowitego obrazu gleb jako swoistych złożo nych ciał naturalnych, oryginalnych utworów geofizycznych, zależnych w swoim rozwoju i rozmieszczeniu od w arunków ich tworzenia się.
Z powyższych rozważań nie trudno wyciągnąć wniosek, że wszelkie próby tworzenia klasyfikacji gleb w oparciu wyłącznie na ich właści wościach, bez uwzględniania zespołu czynników glebotwórczych oraz w arunków tw orzenia się gleb, są skazane na niepowodzenie.
N ajracjonalniejsze są tzw. klasyfikacje przyrodnicze, genetyczne, uwzględniające zespół czynników glebotwórczych i traktujące gleby jako utw ory naturalne, oraz zmienne, ale i te klasyfikacje nie są pozbawione pewnych słabych stron. PTG opracowało właściwie nie oryginalną k la syfikację gleb polskich, ale klasyfikację prowizoryczną (wykazy gleb), przedstaw iającą pew ną kompilację z dotychczas istniejących systemów klasyfikacyjnych gleb polskich. Przy opracowaniu tej klasyfikacji (wy kazów gleb) w myśl założeń W. Dokuczaj ewa i W. Wiliamsa
uwzględnia-no fakt, że o tw orzeniu się gleb i ich ewolucji decydują wszystkie czyn niki glebotwórcze, z tym jednak zastrzeżeniem, że biosfera musi być tra k towana jako podstawowy czynnik glebotwórczy. W yodrębniane w w yka zach gleb poszczególne typy gleb uważane są jako różne stadia rozwojo we gleb. Dalszy podział gleb oparto na szczegółowej klasyfikacji skał ma cierzystych, z których gleby te powstały, na różnicach w składzie mecha nicznym m ateriału glebowego oraz na cechach morfologicznych profilów glebowych. Przy sporządzaniu wykazów wzięto również pod uwagę cele praktyczne rolnictw a oraz starano się w m iarę możności utrzym ać do tychczas przy jętą i używ aną w naszej literaturze gleboznawczej nomen k latu rę gleb. Uważano, że wszelkie zmiany w nom enklaturze gleb powin ny być przeprowadzane na podstawie m ateriału rzeczowego, a nie w y łącznie na podstawie koncepcji teoretycznych.
Przejdę teraz do krótkiej charakterystyki i krytyki istniejącego wy kazu gleb Polski, do mapy w skali 1 : 100000, jako wykazu najbardziej szczegółowego.
Należy przede wszystkim podkreślić, że w wykazie wyodrębniono dwie zasadnicze grupy gleb:
A. G l e b y t e r e n ó w g ó r z y s t y c h (dotychczas nazyw ane gle bami terenów górskich i podgórskich).
B. G l e b y t e r e n ó w w y ż y n n y c h i n i z i n n y c h . Ten podział gleb na powyższe dwie grupy przeprowadzono biorąc pod uwagę to, że gleby terenów górzystych różnią się zdecydowanie od gleb terenów nizinnych i wyżynnych: morfologią, dynam iką oraz szkie- letowatością.
A. G l e b y t e r e n ó w g ó r z y s t y c h .
Obecny podział gleb terenów górzystych przedstaw ia się następująco: I. gleby niewęglanowe, płytkie o niewykształconym profilu: 1) gle by skaliste, 2) gleby szkieletowe: a) kamieniste, b) żwirowe, piaszczyste, gliniaste, pyłowe, pylaste i ilaste.
II. gleby brunatne i bielicowe: 1. gleby piaszczyste (wTykazujące w poziomie powierzchniowym skład piasków), 2. gleby pyłowe (wykazu jące w poziomie powierzchniowym powyżej 40% części pyłowych), 3. gle by gliniaste (wykazujące w wierzchniej w arstw ie skład glin), 4. gleby ilaste (wykazujące w poziomie powierzchniowym skład iłów);
III. rędziny (gleby wytworzone z masywnych skał węglanowych); IV. mady;
V. czarne ziemie;
Wśród gleb brunatnych i bielicowych, rędzin, mad, czarnych zifcm oraz gleb bagiennych należy wyróżniać i oznaczać specjalnymi znakami gleby kotlin.
Gleby terenów górzystych posiadają swe odrębne cechy ze względu na odmienne niż na innych terenach oddziaływanie następujących czyn ników: rzeźby terenu (erozja), w yniesienia nad poziom morza, specyficz nych w arunków klim atycznych i skał macierzystych. Stąd też gleby te re nów górzystych różnią się, jak już zaznaczano wTyżej, od gleb terenów ni zinnych i w yżynnych morfologią, dynam iką oraz szkięletowatością i dla tego wydzielane są jako odrębna grupa gleb. Jeżeli chodzi o cêchy morfo logiczne gleb terenów górzystych, to ch arakteryzują się one często słabym zróżnicowaniem swych profilów glebowych na poszczególne poziomy, ma łą miąższością i m niejszą lub większą szkieletowatością. Przy tworzeniu się znacznej części tych gleb dużą rolę odgryw ają procesy zmywu i na- mywu (erozja). Dlatego też gleby takie nie chronione przez ściółkę lub darń ulegają stale rozmywaniu, a więc znajdują się w stadium ciągłego „odm ładzania się“. Procesy erozyjne i boczne ruch y wodne zakłócają nor m alny przebieg procesu bielicowego, który w górach jest hamowany. Dla tego też w naszych górach spotykam y więcej gleb brunatnych niż gleb bielicowych.
Jeżeli chodzi o kształtowanie się gleb terenów górzystych, to dużą rolę odgrywa tu rzeźba terenu. Rzeźba bowiem terenu, powodując różnicę w parowaniu, tem peraturze i uwilgotnieniu poszczególnych części terenu, prowadzi w konsekwencji do lokalnej zmiany klim atu i roślinności, a więc decyduje pośrednio o procesie glebo twórczym. Ponadto rzeźba terenu, wpływając na natężenie procesu erozyjnego, decyduje tym samym o miąż szości gleb terenów górzystych.
Gleby terenów górzystych o n i e w y k s z t a ł c o n y m p r o f i l u g l e b o w y m odznaczają się dużą zawartością odłamków skalnych, są płytkie i nieurodzajne. Te z nich, które w ystępują na stokach, ulegają łatwo erozji.
W glebach s k a l i s t y c h , podobnie jak i w glebach szkieletowych kamienistych, proces glebotwórczy zaznacza, się w bardzo słabym stopniu.
Gleby terenów górzystych o w m niejszym lub w większym stopniu w y k s z t a ł c o n y m p r o f i l u g l e b o w y m są glebami głębszymi niż gleby terenów górzystych o niewykształconym profilu glebowym. Gleby terenów górzystych o wykształconym w mniejszym lub w w ięk szym stopniu profilu glebowym zaw ierają w swych wierzchnich w ar stwach stosunkowo mniejszą ilość odłamków skalnych i w ykazują różny skład mechaniczny: żwirów, szkieletowych piasków, glin, iłów oraz utwo^ rów pyłowych i pylastych. Wśród gleb terenów górzystych o wykształcó*
nym profilu w yróżniać należy: 1) gleby brunatne i bielicowe, 2) rędziny, 3) mady, 4) czarne ziemie, 5) gleby bagienne.
Wartość rolnicza gleb terenów górzystych o wykształconym w m niej szym lub w większym stopniu profilu glebowym jest różna, ale na ogół niższa niż wartość rolnicza analogicznych gleb terenów nizinnych i w y żynnych. Należy tu jeszcze wspomnieć o glebach kotlin, wykazujących dość dużą miąższość profilu glebowego i charakteryzujących się dość du żą urodzajnością. Na terenach kotlin możemy spotkać te w szystkie gleby z w yjątkiem czarnoziemów, które w ystępują n a terenach wyżynnych i nizinnych.
Nasze gleby terenów górzystych dotychczas nie zostały jeszcze do kładnie zbadane i scharakteryzow ane, a tymczasem, szczególnie jeżeli chodzi o gleby o lepiej w ykształconym profilu glebowym, jest to koniecz ne ze względu na możliwość rozwoju na nich gospodarstw hodowlanych.
B. G l e b y t e r e n ó w n i z i n n y c h i w y ż y n n y c h . R ę d z i n y
Przyjęty przez P. T. G. podział rędzin przedstaw ia się następująco: a. r ę d z i n y w ę g l a n o w e :
1) rędziny trzeciorzędowe, 2) rędziny kredowe 3} rędziny jurajskie,
4) rędziny triasowe, permskie, dewońskie i inne; b. r ę d z i n y s i a r c z a n o w e ( g i p s o w e ) . Uwagi:
W każdym rodzaju rędzin w m iarę możności:
a) wydzielać rędziny: 1) szkieletowe, 2) słabo szkieletowe i 3) bez- szkieletowe,
b) oznaczać specjalnymi znakami grupy mechaniczne wierzchnich w arstw rędzin,
c) uwzględniać miąższość rędzin: płytkie do 25 cm, średnie 25-50 cm, głębokie ponad 50 cm,
d) oznaczać specjalnym i znakam i rędziny czyste i rędziny mieszane, a w szczególności rędziny namywane.
Do r ę d z i n w ę g l a n o w y c h zalicza się gleby wytworzone z w a pieni, margli, w apieni dolomitowych, łupków marglistych, piaskowców m arglistych itd. Do rędzin natom iast nie zalicza się gleb, które w ytw o rzyły się z takich niem asywnych skał klastycznych pochodzenia mecha nicznego jak: w apienne piaski, gliny, lessy itd. uważając, że z tych utw o rów m acierzystych w strefie leśno-łąkowej kształtują się czarne lub szarè
ziemie (czarne ziemie zdegradowane). Nie byłoby naturalnie błędem, gdy byśmy rędziny nazywali czarnym i i szarymi ziemiami węglanowymi, wy tworzonymi ze skał masywnych w apiennych i traktow ali je jako podgru pę gleb czarnoziemnych. W ątpię jednak, czy taki podział nie w prow a dziłby zamieszania w dotychczasowej klasyfikacji rędzin. Należy podkre ślić, że szereg badaczy radzieckich zalicza gleby wytworzone ze skał wę glanowych w strefie łąkowo-stepowej do czarnoziemów.
Rędziny węglanowe ęzyste ulegają naw et pod wpływem lasów igla stych tylko bardzo powolnej degradacji i przechodzą po długim okresie czasu w rędziny zdegradowane. Rędziny mieszane pod wpływem lasu szybciej ulegają degradacji, a w pewnych w ypadkach dają nie tylko gleby brunatne lecz naw et i gleby słabo zbielicowane.
R ę d z i n y g i p s o w e pow stają ze zw ietrzenia gipsu, którego okru chy znajdują się tak w glebie jak i podglebiu.
C z a r n o z i e m y .
Wśród czarnoziemów, w zależności od skali zdjęć gleboznawczo-kar- tograficznych, zgodnie z wykazem gleb P. T. G. wyróżniamy:
S k a l a 1 : 100 000 a. C z a r n o z i e m y w ł a ś c i w e :
1) wytworzone z lessu,
2) w ytworzone z innych utworów; b. C z a r n o z i e m y z d e g r a d o w a n e :
1) wytworzone z lessu,
2) wytworzone z innych utworów; S k a l a 1 : 300 000 1) czarnoziemy wytworzone z lessów.
2) czarnoziemy wytworzone z innych utworów.
Geneza naszych czarnoziemów, w ystępujących nieraz na stosunkowo nieznacznych obszarach, nie jest dostatecznie wyjaśniona. N ajbardziej roz powszechniona hipoteza, na której między innym i opierali się S. M ikla szewski i T. Mieczyński, stwierdza, że nasze czarnoziemy były kiedyś czarnoziemami typowymi, wytworzonym i w strefie pół suchych stepów, a więc przy współudziale roślinności łąkowo-stepowej. Następnie dopiero w zmienionych w arunkach siedliskowych, przy opanowaniu terenu czy to przez laso-step, czy też przez las, w mniejszym lub większym stopniu uległy one degradacji. Podobny punkt widzenia znajdujem y u S. Lence- wicza, w jego dziele „Polska“. Powyższa hipoteza na pozór nie jest zgod na z teorią Wiliamsa, według której formacja roślinna stepów czarno ziemnych nie może być ponownie opanowana przez las, a raczej, n atu ra l nie w pewnych w arunkach, przez form ację roślinną suchych stepów.
Teoria Wiliamsa dotyczy jednak wielkich obszarów, lokalnie zaś może mieć miejsce opanowywanie czarnoziemów przez las i ich degradacja.
Nie je st wykluczone, że część naszych czarnoziemów mogła ulec de gradacji przy stosowaniu nieodpowiednich płodozmianów przeładowanych roślinami jednorocznymi, działającymi podobnie degradująco na gleby jak rośliny suchych stepów (nadm ierny aerobizm). W przypadku jednak takiej degradacji nasze czarnoziemy zdegradowane nie będą w ykazywały ani odczynu kwaśnego, ani zbyt głębokiego wyługowania z nich Ca CO* a tym bardziej n ie będą m iały na agregatach stru k tu raln y ch opyłku krzemionkowego. Można wreszcie postawić hipotezę, że nasze czarnozie- my w ytw orzyły się w strefie laso-stepu, a więc że nie m usiały one być kiedyś typowymi czarnoziemami, które następnie dopiero przeobraziły się pod w pływ em lasu w czarnoziemy o właściwościach i cechach m orfo
logicznych obecnych.
Nasze czarnoziemy w ytw orzyły się przeważnie z pokładów lessowych i dlatego w Polsce pojęcie czarnoziemu jest badzo często ściśle związane z lessem, przy czym uważa się wtedy, że czarnoziem jest to gleba lessowa próchniczna, której miąższość w arstw y próchnicznej w aha się w grani cach .40 — 100 cm. W Polsce czarnoziemy na innych podłożach w ystę pują rzadko.
Należy jeszcze zaznaczyć, że w wielu wypadkach nie mamy dosta tecznie ścisłych kryteriów , które pozwalałyby nam stwierdzać, czy bada ne przez nas gleby czarnoziemne są czarnymi ziemiami, czy też czarno ziemami pochodzenia łąkowo-stepowego.
Podział naszych czarnoziemów oparty jest na miąższości w arstw y próchnicznej i zawartości w niej próchnicy oraz na ew entualnym stopniu degradacji, która może być spowodowana przez las (bielicowanie), względ nie przez nadm ierny aerobizm (nieodpowiednie płodozmiany i uprawa).
Streszczając się stwierdzam, że racjonalny podział naszych czarno ziemów może być dokonany dopiero po ustaleniu ich genezy, a więc rów nież po ustaleniu kolejności występowania na terenach polodowcowych
poszczególnych form acji roślinnych. C z a r n e z i e m i e
P.T.G. ustaliło dla czarnych ziem następujący podział:
a. c z a r n e z i e m i e w y t w o r z o n e z p i a s k ó w (lekkie zaw ierające w wierzchniej w arstw ie do 20% części spławialnych)
b. c z a r n e z i e m i e w y t w o r z o n e z g l i n (lekkie za w ierające w wierzchniej w arstw ie do 20 części spławialnych, średnie za w ierające w wierzchniej w arstw ie 20—30% części spławialnych, ciężkie zaw ierające w w ierzchniej w arstw ie powyżej 30% części spławialnych).
d. c z a r n e z i e m i e w y t w o r z o n e z u t w o r ó w p y ł o w y c h (zawierające w wierzchniej w arstw ie przeważnie ponad 40% części pyłowych).
Uwaga:
W każdej w /w grupie gleb, w m iarę możności, w yodrębniać: 1) czar ne ziemie całkowite, 2) czarne ziemie niecałkowite.
Czarne i szare ziemie (czarne ziemie zdegradowane) są to gleby, któ rych nazw a uzależniona jest od miąższości i intensywności zabarwienia poziomów próchniczych. Gleby te charakteryzują się znaczną, bo docho dzącą niekiedy do 1 m etra grubością poziomu próchnicznego i stosunko wo dużą zawartością w nim próchnicy. Czarne i szare ziemie są ściśle ze sobą genetycznie związane, ponieważ stanowią one tylko różne stadia rozwojowe tych samych gleb próchnicznych.
Wśród czarnych i szarych ziem w zależności od ich pochodzenia w y różniamy:
1. Czarne i szare ziemie położone w miejscach niższych wytworzone z gleb bagiennych w skutek ich stopniowego wysychania. Te czarne zie mie, po osiągnięciu swego stadium rozwojowego, podlegają przy dalszym w ysychaniu degradacji i przechodzą w szare ziemie. Powyższe przem ia ny można przedstawić schematycznie:
gleby bagienne — -> czarne ziemie > czarne z ie m ie ► czarne ziemie
glejowe zdegradowane
2. Czarne i szare ziemie wytworzone z utworów marglistych nie zwartych, położonych na płaskowyżach.
3. Czarne i szare ziemie w ytw orzone z różnych gleb (np. brunatnych lub słabo zbielicowanych (i z utworów zasobnych w СаСОз pod wpływem okresowego wysokiego stanu wód gruntowych, decydujących o w stępu jącym kapilarnym wznoszeniu się wody zasobnej w związki wapniowe.
Należy jednak ponownie podkreślić, że przeważna ilość naszych czar nych ziem pow stała z gleb bagiennych lub z gleb nadm iernie wilgotnych w skutek ich wysychania. Stąd też mamy wiele czarnych ziem oglejonych, które wym agają drenowania.
G l e b y b r u n a t n e
Gleby brun atne w ystępują w naszym kraju zarówno na terenach n i zinnych i wyżynnych, jak również i na terenach górzystych. Część gleb brunatnych terenów górzystych tak znacznie się różni właściwościami od gleb brunatnych terenów nizinnych i wyżynnych, że musi być wyodręb niana jako oddzielna grupa gleb brunatnych górskich kwaśnych. Przew aż na część naszych gleb brunatnych w ytw orzyła się n a podłożach zasobnych w węglan wapnia pod lasami liściastymi lub mieszanymi.
Gleby b runatne są glebami o cechach gleb darniowych, nie posiadają cych jasnych plam bielicowych, a tym bardziej poziomów eluw ialnych- bielicowych.
Jeżeli chodzi o genezę gleb brunatnych, to należy jeszcze zaznaczyć, że bardzo podobne do nich gleby pow stają z szeregu gleb słabo bielico wych, niezbyt głęboko wyługowanych z węglanu wapnia, n a skutek in tensywnego oddziaływ ania na te ostatnie procesu darniowego. Mamy również gleby brunatne, które wytw orzyły się z gleb zbielicowanych wskutek ich długotrwałej upraw y rolnej, która naruszyła słabo w ykształ cony poziom eluwialny. Należy jednak podkreślić, że gleby brunatne wy tworzone z gleb słabo bielicowych pod wpływem procesu darniowego lub długotrw aje upraw y polowej, chociaż posiadają bezpośrednio pod pozio mem próchnicznym w arstw y zabarwione na kolor brunatny, stanow ią jed nak inne stadium rozwojowe niż właściwe gleby brunatne, które nie prze szły stadium bielicowania. Różnice te jednak w wielu wypadkach są tak małe, że nie ma podstaw do traktow ania gleb brunatnych właściwych i gleb brunatnych, wykształconych z gleb słabo bielicowych, niezbyt głę boko wyługowanych z СаСОз, jako różnych grup glebowych.
Mamy jeszcze gleby brunatne, które pow stały z różnych gleb pod wpływem procesów zmywnych. Przez zmyw z tych gleb górnych pozio mów odsłaniają się brunatne poziomy iluwialne, z których następnie, pod wpływem procesu glebotwórczego, w ytw arzają się w w arunkach obecnej upraw y nowe w arstw y próchniczne i powstają gleby brunatne.
Gleby b runatne leśne pod wpływem procesu darniowego mogą ulec stopniowej ewolucji i przekształcić się pod wpływem roślinności łąkowej w czarne ziemie, a pod wpływem roślinności łąkowo-stepowej w czarno ziemy.
C harakterystyczne zabarw ienie gleb b runatnych je st uw arunkow ane według Ram anna rów nom iernym rozmieszczeniem związków żelaza w ich profilach glebowych, a w edług W iliamsa rów nom iernym rozmieszcze niem związków ulminowych. Ługowanie żelaza i glinu zaznacza się w tych glebach bardzo słabo. Odczyn poziomów próchnicznych, względnie pod- próchnicznych gleb brunatnych terenów nizinnych i w yżynnych jest już zwykle zbliżony do odczynu obojętnego lub słabo alkalicznego. Nie doty czy to jednak części gleb brunatnych terenów górzystych, które zwykle są kwaśne lub silnie kwaśne i dlatego są one wyodrębniane, jak to już podkreślałem wyżej, w oddzielną grupę gleb brunatnych górskich kw aś nych. Należy jednak podkreślić, że spraw a dotycząca klasyfikacji tzw. brunatnych gleb górskich kwaśnych nie może być uważana za rozstrzyg niętą i studia nad glebami brunatnyjni górskimi muszą być kontynuow a ne. Twierdzenie to opieram na moich szczegółowych badaniach gleb tere nów połoninowych. Pod względem morfologicznym zbadane przeze mnie
gleby połoninowe, zaliczane obecnie do kwaśnych brunatnych gleb gór skich, nie w ykazują cech zbielicowania. Między innym i brak w nich nie tylko poziomu eluwialnego, ale naw et wyraźnego opylenia krzemionko wego. Natom iast ich właściwości fizyko-chemiczne, a między innym i sil ne zakwaszenie (pHKci < 4), bardzo wysoka, nie spotykana naw et w przy padku silnie zbielicowanych gleb, kwasowość w ym ienna i hydrolityczna oraz bardzo mała zawartość wapnia wymiennego, świadczą o cechach, któ re charakteryzują nie typowe g le b y 'b ru n a tn e, a gleby bielicowe. Nasu wa się więc pytanie, czy cechy morfologiczne, charakterystyczne dla gleb bielicowych, w przypadku gleb brunatnych połoninowych, oraz innych gleb b runatnych bardzo silnie kwaśnych, nie są maskowane przez związki humusowe zabarwiające na kolor brunatny górne w arstw y tych gleb, a więc czy nie mamy w danym w ypadku do czynienia z tzw. glebami skryto-bielicowymi. Odpowiedź na powyższe pytanie może być uzyskana po przeprowadzeniu uzupełniających szczegółowych badań.
Gleby brunatne, zasadniczo rzecz biorąc, mogą się w ytwarzać z takich samych podłoży jak gleby bielicowe, o których mowa będzie dalej. N aj więcej jednak gleb brunatnych wytworzyło się w Polsce z zasobnych w węglan w apnia glin, iłów oraz z utworów pyłowych (zawierających po wyżej 40% części pyłowych) pochodzenia wodnego i eolicznego.
Wśród gleb brunatnych *) wyróżniamy zgodnie z podziałem PTG na stępujące rodzaje i gatunki tych gleb:
a. g l e b y ż w i r o w e c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e * * ) b. g l e b y p i a s k ó w e***) c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e :
1) piaski luźne zawierające do 5% części spławialnych
2) piaski słabo gliniaste zawierające 5—10% części spławialnych 3) piaski gliniaste (szczerki) zawierające 10—20% części spla-
w ialnych
c. g l e b y w y t w o r z o n e z g l i n y z w a ł o w e j c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e :
1) lekkie zawierające w wierzchnich w arstw ach do 20% części spławialnych
2) średnie zaw ierające w wierzchnich w arstw ach 20—30% części spławialnych
3) ciężkie zaw ierające w w ierzchnich w arstw ach powyżej 30% części spławialnych.
* Oznaczać specjalnymi znakami utwory starych tarasów akumulacyjnych. ** Oznaczać specjalnymi znakami: a) piaski, szczerki i żwiry zwałowe, b) pia ski, szczerki i żwiry akumulacji wodnolodowcowej, c) piaski i szczerki wytworzone z różnych skał starszych formacji geologicznych (np. piaskowców).
*** Gleby wytworzone in situ ze zwietrzelin skał masywnych należy wydzie lać w osobną grupę gleb.
d. g l e b y w y t w o r z o n e z r ó ż n y c h g l i n pochodze nia nielodow cowego***) c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e : 1) lekkie, 2. średnie, 3. ciężkie
e. g l e b y w y t w o r z o n e z i ł ó w r ó ż n y c h form acji geologicznych***): całkowite i niecałkowite
f. g l e b y w y t w o r z o n e z u t w o r ó w p y ł o w y c h ***) pochodzenia wodnego (zawierające w wierzchnich w arstw ach po wyżej 40% części pyłowych) c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e .
W skalach bardziej szczegółowych wyróżniamy, zarówno wśród g}eb brunatnych jak i gleb bielicowych, wytworzonych z utw orów pyłowych pochodzenia wodnego:
1) gleby pyłowe lekkie zawierające w wierzchnich w arstw ach do 25% części spławialnych,
2) gleby pyłowe średnie zawierające w wierzchnich carstw a c h 25— 40% części spławialnych,
3) gleby pyłowe ciężkie zaw ierające w wierzchnich w arstw ach 40— 50% części spławialnych.
g) g l e b y l e s s o w e c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e . Jeżeli chodzi o wartość rolniczą gleb brunatnych ornych to, w po rów naniu do analogicznych gleb bielicowych ornych, cechują się one na ogół wyższą w artością użytkowo-rolniczą i lepszymi właściwościami.
G l e b y s z a r e
Badacze radzieccy do gleb szarych zaliczają zbielicowane gleby czar noziemne oraz gleby wytworzone z gleb darniowo-bielicowych przy zna czniejszym nasileniu procesu darniowego. Szereg gleboznawców trak tu je szare gleby jako odmianę gleb bielicowych.
Szare gleby są wyługowane na znaczną głębokość z węglanu wapnio wego, a na ich agregatach strukturalnych w ystępuje większa ilość opył- ku krzemionkowego. Nie posiadają one natom iast wyraźnego poziomu bielicowego.
Część szarych gleb niezbyt głęboko wyługowana z węglanu wapnia i z niezbyt głęboko położonymi w arstw am i brunatnym i upadabnia się swymi właściwościami do gleb brunatnych.
Gleby szare w wykazie gleb PTG nie figurują. Stąd też przy obec nych zdjęciach kartograficznych gleby szare są zaliczane albo do gleb bielicowych albo do gleb brunatnych.
Najbliższym zadaniem gleboznawców polskich powinno być stw ier dzenie jakie obszary w naszym k raju zajm ują gleby szare-oraz scharakte ryzowanie genezy i właściwości tych gleb.
G l e b y b i e l i c o w e
Glebami bielicowymi nazywane są dotychczas gleby kwaśne w yka zujące w swych profilach glebowych charakterystyczne poziomy lub w arstew ki w ym yw ania-eluw ialne o jasno szarym zabarwieniu. Gleby te tworzą się w okresie bielicowym lub w okresie darniowo-bielicowym pro cesu glebotwórczego w środowisku kwaśnym, w lasach współżyjących w glebach z grzybami, aktynom ycetam i i anaerobowym i bakteriam i. Gle by bielicowe nie posiadające praktycznie rzecz biorąc poziomów akum ula- cyjno-próchniczych zaliczane są do bielic, a gleby bielicowe, w których te poziomy akum ulacyjno-próchniczne w ystępują, nazywane są glebami darniowo-bielicowymi. Używany w polskiej literaturze gleboznawczej term in ,,bielica“ odnosi się do gleb bielicowych, również upraw nych, nie zależnie od ich stopnia zbielicowania, wytworzonych z glin i z utworów pyłowych.
Mówiąc o oddziaływaniu lasów na kształtowanie się gleb bielicowych należy podkreślić, że to oddziaływanie różnych gatunków drzew może być różne w skutek rozmaitego wpływu lasów na biologiczne, fizyczne i chemiczne właściwości gleb. Okazało się, że najsilniej bielicują gleby zw arte lasy iglaste, przede wszystkim świerkowe. Lasy mieszane iglasto- liściaste, a tym bardziej lasy liściaste, bielicują gleby słabiej niż czyste lasy iglaste. Stąd też w lasach liściastych w strefie laso-łąkowej w ytw a rzają się w pew nych w arunkach ze skał zasobnych w węglan wapniowy gleby brunatne, a w strefie laso-stepu czarnoziemy zdegradowane. Działa nie procesu bielicowego na gleby może być ograniczone lub naw et zaha mowane pod wpływem właściwości skały macierzystej i charakteru rzeźT by terenu. Dlatego też w przypadku zasobności skały macierzystej i gleby - w węglan wapniowy, do czasu przemieszczenia tego związku do w arstw głębszych, może być jedynie tylko mowa o nieukończonym przebiegu pierwszego stadium procesu bielicowania, a więc o nieukończonym ługo waniu węglanu wapnia^ oraz magnezu i o w ytw arzaniu się gleb leśnych brunatnych, względnie naw et rędzin. Powyższe rozważania dobitnie pod kreślają znaczenie podstawowej reguły głoszącej, że przy omawianiu pro cesu tworzenia się gleb nie można się opierać na jednym, naw et dominują- czym czynniku, za jaki jest uw ażana roślinność, ale muszą tu być rów nież uwzględniane inne, t. zw. w arunkujące czynniki. Reguła ta dotyczy rów nież tworzenia się gleb bielicowych.
W procesie bielicowania nie m ałą rolę odgrywa także stopień prze puszczalności gleb oraz rzeźba terenu. Przy nadm iernej przepuszczalnośr ci skały macierzystej i gleby proces bielicowania słabnie, albowiem w te dy kontakt ^kwaśnej wody zstępującej z cząstkami gleby oraz podłoża zbyt się skraca. N admierne zmniejszanie się przepuszczalności gleby
i skały m acierzystej może wywołać ogle jenie, a naw et torfienie, przy jed noczesnym zahamowaniu procesu bielicowego.
Rzeźba terenu, jako regulator wilgotności, może działać na procesy bielicowania w pewnych w ypadkach hamująco, w innych pobudzająco. To oddziaływanie rzeźby terenu na proces bielico wy uzależnione jest m ię dzy innym i od składu mechanicznego skał macierzystych.
Tworzenie się gleb bielicowych odbywa się w w arunkach system a tycznego ich uw ilgotniania, a więc w strefie klim atu humidowego.
Typowy proces bielico wy jest procesem biochemicznym i przebiega w glebach pokrytych m artw ą ściółką leśną, zw artych lasów iglastych ha m ujących dostęp światła do powierzchni ziemi i nie dopuszczających do w zrostu roślin zielnych. Ściółka drzew leśnych jest rozkładana w środo w isku kwaśnym, w w arunkach aerobowych przeważnie przez grzyby. W ytwarzane w w yniku procesu hum ifikacji i m ineralizacji ściółki leśnej kwas krenowy, kwas węglowy oraz inne kwasy m ineralne i organiczne zakwaszają przesiąkającą wgłąb gleby wodę i zwiększają jej zdolności roz puszczające. Ze względu na to, że kwas krenow y oddziaływuje na grzyby toksycznie, a więc ham uje ich rozwój a co za tym idzie i proces bielicowy, musi więc on być eliminowany z ich środowiska, co osiąga się przez prąd wody zstępującej. Zstępujący więc ruch wody, usuw ający kwas krenow y z gleb, jest koniecznym w arunkiem rozwoju „procesu grzybnego“ a tym samym procesu bielicowego przebiegającego w glebach leśnych.
W w yniku działania procesu bielicowego tw orzą się w glebach bieli cowych jasno-szare poziomy, względnie w arstew ki bielicowe — eluwial- ne oraz poziomy wmycia — iluwialne. Należy podkreślić, że do pow sta wania plam, smug i w arstew ek bielicowych mogą się również w pewnym stopniu przyczyniać korzenie drzew leśnych.
W w arunkach małej przewiewności w glebach bielicowych mogą się jeszcze wykształcać poziomy glejowe o szaro-niebieskim zabarwieniu.
W przyrodzie przeważnie nie spotykam y bielic, a więc gleb bardzo silnie zbielicowanych, lecz gleby darniowo-bielicowe, które w ytw arzają się w wyniku działających na przem ian dwóch procesów glebotwórczych: scharakteryzowanego powyżej procesu bielicowego oraz procesu darnio wego.
Proces darniow y m a miejsce wtedy, kiedy w lasach giną niektóre drzewa lub większe ich ilości, a miejsca nasłoneczniane pokryw ają się ro ślinnością zielną, a przede wszystkim roślinnością trawiasto-rozłogową. W m iarę powiększania się terenów naśw ietlanych oraz w m iarę częstotli wości i przedłużania się okresu prześw ietlań w zrasta natężenie procesu darniowego uw arunkow ane obecnością roślinności łąkowej. Zasadniczą cechą procesu darniowego jest nagromadzenie się w glebach resztek ro ślin traw iastych, z których w w yniku hum ifikacji w ytw arza się am orficz
na próchnica, a co za tym idzie, kształtują się poziomy akum ulacyjno- próchniczne.
W glebach darniowo-bielicowych mogą przeważać bądź cechy okresu bielicowego, bądź cechy okresu darniowego. W zależności od tego otrzy m ujem y gleby o różnym stopniu zbielicowania i o różnej miąższości po ziomów akum ulacyjnych — poczynając od gleb bardzo silnie zbielicowa- nych a kończąc na glebach bardzo słabo zbielicowanych. W glebach d ar niowo-bielicowych silnie piaszczystych ich cechy morfologiczne ulegają zmianie. Osady iluwialne w tych glebach byw ają często rozrzucone na głębokości całego profilu glebowego twtirząc b ru n atn e pasemka i żyłki przecinające ten profil w kierunku poprzecznym. Często ponad każdym takim rdzaw ym pasem kiem w ystępuje pasemko eluw ialne jasno-szarego piasku bielicowego.
Odczyn gleb darniowo bielicowych, wykazujących przeważnie spia- szczenie swych w arstw powierzchniowych, jest kwaśny, ale stopień za kwaszenia poziomów akum ulacyjno-próchnicznych oraz bielicowych zale ży od intensywności i czasu trw ania procesu bielicowego. Stąd też odczyn wzmiankowanych poziomów waha się w szerokich granicach.
W związku z zakwaszeniem gleb darniowo-bielicowych kompleks sorbcyjny w arstw próchniczno-akum ulacyjnych i eluw ialnych tych gleb staje się kompleksem nienasyconym, zasobnym w wymienne jony wodoru i glinu, zm niejszającym swą pojemność sorbcyjną w m iarę postępu n a tężenia procesu bielicowego.
Reasumując powyższe wywody dotyczące tworzenia się gleb bielico wych leśnych stw ierdzam ponownie, że proces bielicowy jest obecnie tra k tow any jako proces biochemiczny i że nie jest już aktualną hipoteza, zgod nie z którą gleby bielicowe zaliczano do działu gleb klimatogenicznych, a więc do gleb które miały kształtować się wyłącznie pod przemożnym wpływem klim atu. W ysunięta przez Wiliamsa teoria biochemicznego two rzenia się gleb bielicowych jest dzisiaj teorią ogólnie przyjętą. Poszcze gólne jednak fragm enty tej teorii, dotyczące pewnych podstawowych pro cesów, nie są w dostatecznym stopniu wyświetlone i w ym agają uzupeł niających badań. W szczególności nie są dostatecznie wyjaśnione:
1. zagadnienie dotyczące wpływu intensywności obiegu wody w gle bach, a w szczególności w glebach górskich, na działanie w nich kwasu krenowego, który zresztą, jak to stw ierdzili badacze ra dzieccy, tworzy się nie tylko w glebach leśnych ale naw et w czar- noziemach;
2. rola w arunkującego czynnika glebotwórczego klim atu przy kształ tow aniu się gleb górskich oraz przy odbielicowywaniu gleb bieli cowych upraw nych (pobielicowych);
3. rola procesów bakteriologicznych w glebach bielicowych i wpływ ich na tworzenie się różnych rodzajów próchnic.
Należy stwierdzić, że odnośnie do nom enklatury gleb bielicowych leśnych wśród gleboznawców polskich nie istnieją większe rozbieżności. Spraw a natom iast kom plikuje się o ile chodzi o gleby bielicowe poleśne orne, a więc gleby kwaśne, wykazujące w yraźnie cechy zbielicowania, w yraźny poziom eluwialny, ale nie znajdujące się obecnie pod działaniem procesu bielicowego, lecz pod działaniem skomplikowanego „sztucznego“ uprawowego procesu glebotwórczego, o którego kierunku i natężeniu de cyduje przede wszystkim człowiek. Przy praw idłow ej gospodarce czło wieka, a więc przy zastosowaniu racjonalnych płodozmianów w pływ ają cych strukturotw órczo na gleby oraz przy racjonalnej upraw ie i nawoże niu, działanie tego sztucznego uprawowego procesu glebotwórczego może być zbliżone do działania procesu darniowego stadium łąkowego, gdyż da je gleby o coraz bardziej miąższej warstw ie próchnicznej i o coraz sła biej zaznaczających się cechach charakterystycznych dla gleb bielico wych.
Racjonalna więc gospodarka rolna osłabiając ujem ny w pływ jedno rocznych roślin upraw nych (do czego w pewnym stopniu przyczynia się klim at humidowy), powodujących, podobnie jak formacje roślinne su chych stepów, zmniejszanie się strukturalności gleb i ubożenie ich w próch nicę, decyduje o tym, że ten proces uprawowy upodabnia się w swoim działaniu, jak to już podkreślałem wyżej, do procesu darniowego.
J. Tomaszewski proponuje dotychczas używany term in „ g l e b y b i e l i c o w e o r n e “ z a s t ą p i ć n a z w ą „ g l e b y p o b i e l i с o w e“, a B. Dobrzański proponuje je nazywać glebami „odbielico- w ywanym i“. Ja stosuję nazwę uzupełniającą „gleby zbielicowane orne“. Uważam,' że nazwy „pobielicowa“, „odbielicowywana“, „zbielicowana“ można tolerować jako nazwy uzupełniające, pomocnicze, ale nie należy eliminować z naszej literatu ry i z map gleboznawczych term inu „gleba bielicowa orna“. Powyższe moje stw ierdzenia m otywuję następująco: 1) Musimy się liczyć z tym , że w szystkie zmiany w klasyfikacji i nom en klaturze gleb w prowadzają zamęt w literaturze rolniczej, 2) W ZSRR, a więc w państw ie przodującego gleboznawstwa, stosowana jest dotych czas zarówno w podręcznikach jak i na mapach glebowych nazw a „dier- nowo-podzolistyje okulturiennyj poczwy“, co odpowiada w przybliżeniu używanemu w Polsce term inow i „gleby bielicowe orne“. Poza ZSRR i w innych państw ach używa się term inu „gleby bielicowe ome*‘ w sto sunku do gleb bielicowych poleśnych ornych. 3) W system atyce zjawisk przyrodniczych muszą istnieć kompromisy. Dlatego też dopóki proces bielicowy nie zostanie całkowicie zibadany musimy dopuścić do określe nia mianem „gleb bielicowych ornych“ także tych gleb poleśnych, w któ
rych piętno procesu bielicowego jeszcze się zaznacza, a więc w których cechy gleb bielicowych nie zostały zatarte przez nowy proces glebotwór- czy. N aturalnie należy każdorazowo podkreślać jaką treść umowną w po jęcie „bielicowa“ wkładamy.
Wśród gleb bielicowych*, zgodnie z podziałem PTG, wyróżniamy n a stępujące rodzaje i gatunki:
a. G l e b y ż w i r o w e c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e * * b. G l e b y p i a s k ó w e*** c a ł k o w i t e i n i e c a ł
k o w i t e :
1) piaski luźne zawierające do 5% części spławialnych
2) piaski słabo-gliniaste zawierające 5— 10% części spławialnych 3) piaski gliniaste (szczerki) zaw ierające 10—20% części spła
wialnych
c. G l e b y w y t w o r z o n e z g l i n y z w a ł o w e j cał kowite i niecałkowite (tzw. bielice właściwe):
1) lekkie — zawierające w wierzchnich warstwach*do 20% czę ści spławialnych,
2) średnie — zawierające w wierzchnich warstwsrch 20—30% części spławialnych,
3) ciężkie — zawierające w wierzchnich w arstw ach > 3 0 % czę ści spławialnych.
d. G l e b y w y t w o r z o n e z r ó ż n y c h g l i n po chodzenia nielodowcowego***, całkowite i niecałkowite:
1) lekkie, 2) średnie, 3) ciężkie.
e. G l e b y w y t w o r z o n e z i ł ó w r ó ż n y c h f o r m a c j i g e l o g i c z n y c h * * * (w górnej w arstw ie mogą być nieco spiaszczone).
f. G l e b y w y t w o r z o n e z u t w o r ó w p y ł o w y c h*** pochodzenia wodnego, zaw ierające w wierzchnich w arstw ach po wyżej 40% części pyłowych, całkowite i niecałkowite (tzw. bieli ce pyłowe).
g. G l e b y l e s s o w e M a d y
Mady są to gleby wytworzone lub w ytw arzane z osadów rzecznych w dolinach współczesnych rzek lub z osadów morskich w w arunkach nie
* Oznaczać specjalnymi znakami utwory starych tarasów akumulacyjnych. ** Oznaczać specjalnymi znakami a) piaski, szczerki i żwiry zwałowe, b) pia ski szczerki i żwiry akumulacji wodnolodowcowej c) piaski i szczerki.
*** Gleby wytworzone in situ ze zwietrzelin skał masywnych należy wydzie lać w osobną grupę gleb.
sprzyjających procesowi bagiennemu. Jeżeli osady rzeczne lub osady m orskie znajdują się pod działaniem roślinności łąkowo-bagiennej i nad miernego, stałego uwilgotnienia, to w tedy tworzą się z tych osadów gleby
bagienne.
Mady tw orzą się ze skał składających się z szeregu różnych warstw , których jakość i miąższość zależy od warunków, w jakich osadzały się zawieszone w wodzie osady. W arstw y te m ają wspólną cechę — każda z tych w arstw oddzielnie jest rów noziarnista, ale różnią się one natom iast między sobą wielkością ziarn. Stąd jedne z tych w arstw m ają skład pia sków, inne utworów pyłowych, inne glin a jeszcze inne iłów. Zalęgają one jedne na drugich w różnych kombinacjach.
Osadzane drobne nam uły w deltach rzek dają najczęściej żyzne gle by np. gleby aluw ialne terenów Żuław położone w delcie Wisły. Na ogół możemy stwierdzić, że bliżej rzeki tworzą się m ady piaszczyste, dalej w ystępują mady lekkie i średnie a najdalej tworzą się w zagłębieniach oraz w kotlinach mady ciężkie i bardzo ciężkie. Ta jednak ogólnie przy jęta zasada ulega dość często odchyleniom powodowanym, między inny mi, procesami deluwialnymi.
Jedną z cech, k tóra w yróżnia m ady od innych gleb, je st m niej lub bardziej w yraźne ich w arstwowanie, które jednak w dużym stopniu uza leżnione jest od składu mechanicznego tych gleb. W przypadku mad cięż kich zaznacza się to w arstw owanie często słabo, a uzew nętrznia się ono wyraźnie, o ile chodzi o mady lżejsze.
Mady są to gleby darniowe stadium łąkowego.
Gleby aluw ialne starych tarasów akum ulacyjnych epoki dyluw ialnej, które były pod lasami, mogą wykazywać cechy gleb brunatnych, a naw et gleb darniowo-bielicowych.
W ś r ó d m a d , z g o d n i e z p o d z i a ł e m P. T. G., w y r ó ż n i a m y (skala 1 : 100000):
a. M a d y r z e c z n e :
1) mady piaszczyste (przeważają w nich w arstw y zaw ierające do 10% części spławialnych) i piaski rzeczne współczesnych ta rasów rzecznych.
2) m ady lekkie (przeważają w nich w arstw y zaw ierające 10— 25% części spławialnych) i średnie (przeważają w nich w ar stw y zaw ierające 25—50% części spławialnych) tzw. m ady chude.
3) mady ciężkie, itzw. mady tłuste (przeważają w nich w arstw y zaw ierające powyżej 50% części spławialnych).
b. M a r s z e — m a d y m o r s k i e byw ają głębsze lub płytsze, ale m ają one przeważnie na pewnej głębokości w podłożu piasek
rzeczny. W zależności od głębokości występowania w podłożu pia sku rzecznego lub innej skały macierzystej wyróżniamy:
1) mady bardzo płytkie o miąższości 0—25 cm, 2) mady płytkie o miąższości 25—50 cm,
3) mady średnio głębokie o miąższości 50—100 cm, 4) mady głębokie o miąższości ponad 100 cm. G l e b y b a g i e n n e *
Gleby bagienne kształtują się w dolinach rzek, rzeczek, w kotlinach oraz w obniżeniach terenowych w w arunkach nadm iernego uw ilgotnie
nia przy współudziale roślinności hydrofiłowej. Powstaw aniu szeregu gleb bagiennych towarzyszy również zam ulanie ich powierzchni osadami wód przepływowych, przy zm niejszaniu się prędkości prądu tej wody, dro gą mechanicznego osadzania się zawiesin, co naturalnie nie wyklucza możliwości tworzenia się w pewnych wypadkach nam ułów jako w yniku reakcji chemicznych oraz biologicznych. W zależności od natężenia pro cesu bagiennego tw orzą się różne gleby bagienne.
Podział gleb bagiennych przyjęty przez PTG przedstaw ia się n a stępująco:
a. gleby m u ł o w o b a g i e n n e . b. gleby t o r f o w e :
1) gleby to rfow e wytworzone z torfów dolinowych, 2) gleby torfowe wytworzone z torfów niskich,
3) gleby torfowe wytworzone z torfów przejściowych i wysokich. c. m u r s z e i g l e b y t o r f o w e p ł y t k i e (posiadające
w arstw ę torfową o miąższości do 50 cm).
Gleby bagienne mogą się między innym i tworzyć: 1) z gleb bielicowych,
2) z namułów pod wpływem roślinności łąkowo-bagiennej w w a runkach nadmiernego uwilgotnienia,
3) przez zarastanie zbiorników wodnych roślinnością hydrofilo- wą. Gleby bagienne, a w szczególności mursze, nie są dosta tecznie rozpracowane i w ym agają dalszych badań.
G l e b y m u ł o w o - b a g l e n n e (mułowo-błotne) są to gleby # wytworzone z różnych namułów przy współudziale roślinności hydrofilo- wej, w w arunkach nadm iernego uwilgotnienia, a więc w w arunkach ana- erobowych. W glebach m ułowo-bagiennych cały profil glebowy tylko w okresie wiosennym, względnie w okresach długotrw ałych deszczów, znajduje się w w arunkach sprzyjających rozwojowi procesu bagiennego
Przy szczegółowej charakterystyce gleb mułowo-bagiennych wskazane jest opierać się na podziale podanym w monografiach J. Tomaszawskiego.
G l e b y t o r f o w e . — Do gleb torfowych zaliczane są takie gleby torfowe, w których grubość w arstw y torfu przekracza 50 cm.
Gleby torfowe pow stają albo w w yniku zatorfiania różnych zbior ników wodnych — a więc w ypełniania ich masą torfową — powodowane go przez stopniowe zarastanie zbiorników wodnych przez odpowiednią roślinność hydrofiłową, albo w skutek inw azji mchów na tereny leśnych gleb bielicowych oraz gleb łąkowych.
Tworzenie się torfowisk uw arunkow ane jest hydrof iłową roślinnością 0 małych w ymaganiach pokarmowych, nadm iernym uwilgotnieniem, na gromadzeniem dużej ilości substancji organicznych a w pewnych wy padkach nam uleniem. Jednym z zasadniczych czynników rozstrzygają cych o pow staw aniu takich czy innych torfowisk jest według S. K ul czyńskiego ruchliwość wody i jej właściwości. Ruch i właściwości wody decydują o popielności masy torfowej i rządzą również bilansem tleno wym torfowisk, a tym samym kształtują kierunek procesów biologicznych 1 decydują o odczynie torfowisk.
Przy klasyfikowaniu gleb torfowych wyodrębniamy:
1. Torfy niskie dolinowe nazyw ane również torfam i turzy co w o-tra- wiastym i zamulonymi. W zespołach roślinnych torfów dolino wych przeważają, podobnie jak w torfach niskich turzy co wy eh, turzyce, ale udział traw słodkich jest tu bardzo duży. Odczyn to r fów dolinowych jest bardzo słabo kwaśny, a pod względem za wartości składników pokarmowych góruje on nad innym i gatun kami torfów.
2. Torfy niskie turzycowe. Są one bogate w części nam ulane i w po karm y roślinne.
3. Torfy przejściowe są to rodzaje torfów pośrednich między torfa mi wysokimi i niskimi. Mogą być one zbliżone do pierwszych lub do drugich. Torfy przejściowe porośnięte są przede wszystkim turzycam i i mchami sphagnowymi.
4. Torfy wysokie — sphagnowe (według Tomaszewskiego), są one bardzo kwaśne i ubogie w składniki m ineralne. Rozwój tych tor fowisk związany jest z wodą pozbawioną ruchu i przepływu. Głównymi roślinami są tu mchy sphagnowe.
G l e b y m u r s z o w e w ystępują obok gleb torfowych, ale zaj m ują w terenie stanowiska wyżej położone i podlegają w m niejszym stop niu działaniu oraz wpływom procesu bagiennego. Gleby te znajdują się
okresowo to w w arunkach nadm iernego uwilgotnienia, decydującego o procesie torfiènia, to w w arunkach aerobowych. w w yniku których mo
że się tworzyć próchnica właściwa-amorficzna. Należy mieć na uwadze, że wierzchnie w arstw y gleb torfowych wzięte pod upraw ę murszeją. Stąd też wynika, że torfy upraw ne dają gleby murszowo-torfowe.
Trzeba jeszcze podkreślić, że wśród wyróżnianych przez PTG gleb Polski należy wyodrębnić odmiany gleb podmokłych i oglejonych, a przy sporządzaniu map glebowych oznaczać specjalnym i znakam i wydmy, pia ski lotne nieutrw alone oraz tereny, gdzie zachodzi erozja gleb.
PODZIAŁ UTWORÓW GLEBOWYCH NA GRUPY MECHANICZNE Poniżej podaję objaśnienia dotyczące podziału utworów glebowych na grupy mechaniczne według PTG:
A. U t w o r y k a m i e n i s t e — utw ory zawierające znaczne ilo ści kamieni, a więc części szkieletowych o średnicy większej od 20 mm.
B. Ż w i г y — utwory, w których przeważa frakcja żwiru, a więc części szkieletowych o średnicy 1—20 mm. W zależności od za wartości cząstek spław ialnych (cząstek o średnicy poniżej* 0.02.mm) wśród żwirów wyróżniamy:
1. żwiry piaszczyste, w których ilość cząstek spławialnych nie przekracza 10% (w przeliczeniu na całość masy glebowej), a części ziemiste (mniejsze od 1 mm) w ykazują skład m echa niczny piasków.
2. żwiry gliniaste, w których ilość cząstek spławialnych wynosi ponad 10% (w przeliczeniu na całość masy glebowej), a części ziemiste w ykazują skład mechaniczny glin.
C. P i a s k i — utwory, w których przeważa frakcja piasku (cząstki o średnicy 1—0,1 mm), a ilość cząstek spław ialnych wynosi 0— 20%. Wśród piasków wyróżnimay:
1. piaski luźne zawierające cząstek spław ialnych 0—5%,
2. piaski słabo gliniaste zawierające cząstek spławialnych 5—
1 0 % , _
3. piaski gliniaste zawierające cząstek spławialnych 10—20%: a) piaski gliniaste lekkie zaw ierające cząstek spławialnych
10— 15%,
b) piaski gliniaste mocne zawierające cząstek spławialnych 15—20%.
Uwaga: piaski zaw ierające ponad 25% frakcji pyłowej (cząstki o średnicy 0,1—0,02 mm) nazyw am y piaskam i pylastymi.
D. U t w o r y p y ł o w e — utw ory zaw ierające ponad 40% części pyłowych (o średnicy 0,1—0,02 mm) i do 50% cząstek spławialnych.
Wśród utw orów pyłowych, w zależności od zaw artości w nich czą stek spławialnych, wyróżniamy:
1. utw ory pyłowe zwykłe zawierające do 35% cząstek spławialnych, 2. utw ory pyłowe ilaste zaw ierające 35—50% cząstek spławialnych. Uwaga: Utwory pyłowe, które zaw ierają powyżej' 50% cząstek pyłowych i do 15% cząstek piaszczystych, nazywane byw ają glinkami.
E. G l i n y — utw ory przeważnie różnoziarniste. Wśród glin, w za leżności od zawartości w nich cząstek spławialnych, wyróżniamy:
• 1) gliny lekkie zaw ierające 20—35% cząstek spławialnych, 2) gliny średnie zaw ierające 35—50% cząstek spławialnych, 3) gliny ciężkie zawierające ponad 50% cząstek spławialnych. Uwaga: Gliny zawierające ponad 25% cząstek pyłowych nazywamy gli nam i pylastymi.
F. I ł y — utw ory zaw ierające ponad 50% cząstek spławialnych, czę ści pyłowe i ew entualnie nieznaczną domieszkę piasku względnie części szkieletowych.
Iły pylaste są to takie iły, które zaw ierają ponad 25% frakcji pyłowej
А. МУСЕРОВИЧ КЛАССИФИКАЦИЯ ПОЧВ ПОЛЬШИ УСТАНОВЛЕННАЯ ПОЛЬСКИМ ОБЩЕСТВОМ ПОЧВОВЕДОВ (Кафедра почвоведения Варшавской Главной Сельскохозяйственной Школы) К р а т к о е с о д е р ж а н и е В настоящем труде проведена классификация почв Полыниу уста новленная Польским Обществом Почвоведов, а такж е краткая харак теристика этих почв. Упомянутая классификация имеет следующий вид: А. Почвы огорных районов. I. Почвы безкарбонатные и с неопределенным профилем: 1) поч вы скалистые; 2) почвы скелетные, каменистые, щебневые, песчаные; глинистые, сильно пылеватые и пылеватые, илистые; И. Почвы бурые (по Раманну) и подзолистые: 1) почвы песчаные; 2) почвы сильно пылеватые ( > 40% частиц 0,1 — 0,02 мм 0 ), 3) почвы глинистые; 4) почвы илистые; III. Рендзины (перегнойно-карбонатные) IV. Пойменные почвы. ,
V. Темноцветные почвы („болотный чернозем”). VI. Болотные почвы. В. Почвы равнинные и возвышенностей: I. Рендзины: а) карбонатные; б) сульфатные (гипсовые); II. Черноземы. III. Темноцветные почвы („болотный чернозем”). IV. Почвы бурые (по Раманну): 1) щебнистые почвы; 2) почвы песчаные *), 3) почвы образовавшиеся на валунной глине, 4) почвы обра зовавшиеся на различны х не ледниковых глинах *), 5) почвы образовав шиеся на илах различны х ледниковых отложений *), 6) почвы сильно пылеватые на отлож ениях водного происхождения *), 7) лессы. V. Почвы подзолистые. 1) почвы щебнистые; 2) почвы песчаные *), 3) почвы образовавши еся на валунной глине; 4) почвы образовавшиеся на различных глинах неледниковего происхождения; 5) почвы образовавшиеся на илах р аз личных геологических отложений; 6) почвы образовавшиеся на отло ж ениях пыли элювиального происхождения; 7) почвы лессовые. VI. Почвы пойменные. 1) Поймы речные; 2) наносы морские (марши); VII. Почвы болотные. 1) почвы илисто-болотные; 2) почвы торфяно-болотные; 3) „мур- ш и” и почвы торфянистые мелкие. A. MUSIEROWICZ
A CLASSIFICATION OF POLISH SOILS BY THE POLISH SOIL-SCIENCE SOCIETY
(Dept, of Soil Science, Warsaw, College of Agriculture) S u m m a r y
In the present work a classification of Polish soils made by the Polish Soil-Science Society was given, together w ith a short description of each of the soils classified.
The folliwing is a list of the soils which w ere classified: A. Soils of mountainous areas.
I. Non-carbonatic, shallow soils w ith undeveloped profile: 1. rock soils, 2. skeleton soils, s/fony, gravelly, sandy, clayey, silty, silt loamy, and loamy.
*) Почвы, образовавшиеся „in siitu” на выветрившихся изверженных поро дах, следует выпелить в особую группу.
II. Brown and podzolized soils: 1. sandy soils, 2. silty soils, 3. clayey soils, 4. loamy soils.
III. Rendzinas IV. Alluvial soils
V. B lack-earth soils VI. Bog soils.
B. Soils of lowland and upland areas.
I. Rendzinas: a) carbonatic, b) calcium sulphate. II. Chernozem soils
III. B lack-earth soils
IV. Brown soils: 1. gravelly soils, 2. sandy soils, 3. soils of glacial origin, 4. soils form ed from different clays of non-glacial origin. 5. soils formed from silts of various geological formation, 6. soils developed from formations of w ater-borne silt, 7. loessial soils.
V. Podzolized soils: 1. gravelly soils, 2. sandy soils, 3. cumulose clay soils, 4. soils formed from different clays of non-glacial origin, 5. soils form ed from loams of various geological formations, 6. soils deve loped from w ater-borne silt formations, 7. loessial soils.
VI. Alluvial soils: 1. of riv er origin, 2. of m arine origin.
VII. Bog soils: 1. Silty-bog soils, 2. peat soils, 3. „m ursz“ soils and shallow peat soils.
