Wiktor Michałek
Miejsce Konstytucji w systemie
źródeł prawa w związku z akcesją
Polski do Unii Europejskiej
Studenckie Zeszyty Naukowe 9/12, 65-72
Wiktor Michałek
M iejsce K onstytucji w system ie źródeł
praw a w zw iązku z akcesją P olsk i
do U nii Europejskiej
W yrażenie „system źródeł praw a” n a potrzeby niniejszego referatu, możemy rozum ieć jako zbiór norm praw nych obowiązujących na d a nym tery to riu m , w danym czasie, w ew nętrznie zhierarchizow anych, których tw orzenie określa procedura legislacyjna, określająca podmio ty właściwe do tw orzenia praw a.1
Sprecyzowania wymaga także term in „konstytucja”. W najprostszym rozum ieniu oznacza on a k t praw ny pisany, uchw alany przez kom pe te n tn y organ danego państw a, zawierający norm y o najwyższej pozycji w hierarchii norm prawnych, o szczególnej treści i szczególnym trybie stanow ienia.2 Jednakże w wyniku akcesji polski do s tru k tu r tzw. Unii Europejskiej z dniem 1 m aja 2004 r., należy w nowych realiach, za norm y praw a konstytucyjnego obowiązujące n a terytorium Polski3, uznać n or my spoza Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.4, gdyż państwo polskie na mocy postanow ień tra k ta tu akcesyjnego5 zobowiązało się do przestrzegania praw a wspólnotowego, a niektóre przepisy tego praw a należy uznać, za co najm niej równorzędne, w hierarchii źródeł praw a obowiązującego obecnie n a tery to riu m polski system u źródeł praw a, z norm am i polskiej Konstytucji.6
1 G.L. Seidler, H. Groszyk, A. Pieniążek, Wprowadzenie do nauki o państw ie i prawie, Lublin 2003, s. 158 i nast.; A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiń ski, Zarys teorii państw a i prawa, Warszawa 2003, s. 218; W. Skrzydło (red.), Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2004, s. 174 i nast.; A. Korybski, L. L esz czyński, A. Pieniążek, Wstęp do prawoznawstwa, Lublin 2003, s. 165 i nast.; L. Garlicki, P olskie prawo konstytucyjne. Zarys w ykładu, W arszawa 2004, s. 126 i nast.
2 W. Skrzydło (red.), op.cit., s. 24 i nast. 3 Ibidem , s. 39 i nast.
4 Dz.U. z 1997 r. N r 78, poz. 483.
5 Zob. Traktat o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do U nii Europejskiej, W arszawa 2003.
K onstytucja Polski w art. 87 § 1 expressis verbis u stala hierarchię, a zarazem katalog, źródeł prawa: „Źródłami powszechnie obowiązujące
go praw a Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia”.1 K onstytucja w tym a r
tykule znajduje się n a pierwszym miejscu, co oznacza, iż zajmuje najwyż sze miejsce w hierarchii źródeł prawa, toteż każdy ak t znajdujący się h ierarch ii poniżej u staw y zasadniczej, w inien być z n ią zgodny.8 To stw ierdzenie pow tarza art. 8 § 1 Konstytucji: „Konstytucja je s t najwyż
szym praw em Rzeczypospolitej Polskiej”, jednakże ten arty k u ł znajduje
się, nie ja k poprzedni w rozdziale III zatytułow anym „Źródła p raw a”, lecz w rozdziale I pt. „Rzeczypospolita”, by wykazać, iż postanow ienia tego arty k u łu stanow ią podstawę porządku prawnego w Rzeczypospoli tej.9
Kolejny a rty k u ł pozostający w gestii naszych zainteresow ań nosi nu m er 90, a w szczególności interesuje nas podpunkt pierwszy tegoż artyk ułu, który expressis verbis stanowi: „Rzeczypospolita Polska może
na podstaw ie um ow y międzynarodowej przekazać organizacji m iędzyna rodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państw ow ej w niektórych spraw ach”.10 A rtykuł ten umożliwia pełną ak
cesję Polski do UE, gdyż zezwala n a przekazanie niektórych kom peten cji organów wym ienionych w art. 10 Konstytucji n a rzecz UE. W szcze gólności in te re su je n as m ożność p rz ek az an ia w łaściw ości w sferze władzy ustawodawczej i sądowniczej, gdyż te dwa działy mogą stanowić o zm ianie sta tu su polskiej K onstytucji.11
Kolejny artykuł, na którym skupimy największą uwagę w toku n a szych rozw ażań nosi num er 91. J e st to artykuł, z którego wynikają naj donioślejsze zm iany dla statu su polskiej K onstytucji w system ie źródeł praw a RP. A rtykuł ten realizuje podstawowe dla praw a wspólnotowego zasady - bezpośredniego obowiązywania oraz zasadę nadrzędności.
Zasadę bezpośredniego obowiązywania realizuje art. 91 u st. 1 expres
sis verbis: „Ratyfikow ana umowa międzynarodowa, po je j ogłoszeniu w »Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej«, stanowi część krajowego porządku praw n ego”. O znacza on, iż od m om entu ratyfikacji umowa
7 Ibidem , s. 175 i nast.
8 W. Skrzydło, K onstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Kom entarz, Kraków 2002, s. 104 i nast.
9 Ibidem , s. 19 i nast.; M. Kallas, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, War szaw a 2000, s. 30 i nast.
10 W. Skrzydło, K onstytucja..., s. 108 i nast.
11K. Wojtowicz, Prawo międzynarodowe w system ie źródeł prawa RP (w:) M. Gra nat (red.) System źródeł prawa w konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Lu blin 2000, s. 67 i nast.
Studenckie Zeszyty N aukow e N r 12
m iędzynarodowa stanow i prawo powszechnie obowiązujące n a terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Zasada to powoduje odejście od tradycyjnego modelu dualistycznego pojmowania stosunku praw a krajowego do p ra wa międzynarodowego, na rzecz modelu monistycznego.
W sferze praw a wspólnotowego oznacza to tyle, że prawo UE au to m atycznie, jako takie, staje się częścią porządku prawnego obowiązują cego n a tery torium państw a członkowskiego. Zasada ta wynika po czę ści z a r t. 234 TW E12, a najpełniej widoczna je s t w orzeczeniu Costa
v. E N E L 13 z dnia 15 lipca 1964 r.: „(...) tworząc Wspólnotę na czas nie określony, wyposażoną we własne uprawnienia, osobowość, zdolność praw ną (...), a ściślej w rzeczywistą władzę pochodzącą z ograniczenia kompe tencji lub przeniesienia kompetencji z państw na Wspólnotę. Te państw a ograniczyły, chociaż tylko w określonych dziedzinach, swoje suwerenne praw a i stworzyły w ten sposób system prawa, który stosuje się do nich samych i do osób z nich pochodzących (...), w odróżnieniu do zwykłych, traktat EWG stworzył w łasny system prawny, który został wcielony do systemów państw członkowskich od chwili wejścia w życie traktatu i odno si się do ich jurysdykcji. ”u
Zasada nadrzędności, zw ana inaczej zasadą pierw szeństw a praw a wspólnotowego, realizow ana jest w polskiej K onstytucji w art. 91 ust. 2-3. U stęp 2 stanowi: „Umowa międzynarodowa ratyfikow anaza uprzed
nią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z um ow ą”. U stęp 3 zaś stanowi: „Jeżeli w ynika to z ratyfikowanej przez Rzeczypospolitą Polską umowy konstytu ującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione je s t sto sowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z usta w ą ”.
W praw ie wspólnotowym syntetycznie zasada ta brzm i: norm a p ra wa krajowego niezgodna z praw em wspólnotowym je s t niew ykonalna w obszarze krajowym. N orm a ta nadal obowiązuje, nie nastąp iła dero gacja jed n ak zawieszone je st stosowanie tej normy.15 Najlepiej zilustro wać tę sytuację przykładem z praw a amerykańskiego, gdzie wyrok Sądu Najwyższego uznający daną norm ę praw ną za niezgodną z Konstytucją F ederalną powoduje, że w oparciu o daną norm ę sądy USA nie orzekają, norm a, więc nadal obowiązuje, staje się jednak bezskuteczna. Podobny
12 Zob. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, W arszawa 2003.
13 Wyrok ETS z dnia 15 lipca 1964 r., sygn. akt 6/64 [1964] ECR 1141; Zob. J.D. M outon, Ch. Soulard, Trybunał sprawiedliwości w spólnot europejskich, Lu blin 2000, s. 96 i nast.
14 R. Skubisz, E. Skrzydlo-Tefelska (red.), Prawo europejskie. Zarys wykładu, Lublin 2003, s. 163 i nast.
sk u tek wywołuje zasada nadrzędności. Zasada ta wywodzi się z orzecz nictw a ETS. Decydujący wpływ, na wykształtowanie się tej zasady m ia ło orzeczenie ETS w sprawie Internationale Handelsgeseellschaft16. „Od
wołanie się do norm praw nych lub pojęć praw a krajowego w celu oceny ważności środków podjętych przez organy Wspólnoty oddziaływ ałoby w sposób niekorzystny na jednolitość i efektywność praw a wspólnotowego. Ważność takich środków może być oceniana wyłącznie w świetle praw a wspólnotowego. W istocie, prawo wywodzące się z traktatu, będące nieza leżnym źródłem prawa, nie może ze względu na sw ą naturę, być obalone przez prawo krajowe, niezależnie od jego rangi (...). Stąd też, ważność środka wspólnotowego i jego sku tki wewnątrz państw a członkowskiego nie mogą być dotknięte zarzutem , że środek ten je s t nie zgodny z praw am i podstawo wym i proklam ow anym i w konstytucji danego pań stw a albo zasadam i struktury konstytucyjnej. ”17
Je d n a k powyższe rozw ażania nie wyjaśniają stosunku praw a wspól notowego, zarów no pierw otnego, ja k i wtórnego, do norm zaw artych w Polskiej Konstytucji z 1997 r. A rtykuł 91 ust. 3 zawierąje norm ę w ska zującą, prawo wspólnotowe ma pierwszeństwo przed ustaw am i, ergo m a także precedencję przed aktam i niższego rzędu. Nie uregulow ana wprost je st w K onstytucji sytuacja, gdy zachodzi nie dająca się usunąć kolizja
norm , pomiędzy K onstytucją a prawem wspólnotowym.
Niem ożliwa je st w świetle przepisów Konstytucji in terpretacja roz szerzająca te rm in „ustaw a”, by m ożna było objąć jej zasięgiem pojęcie „konstytucja”. Istnieją przeciwko tem u poglądowi dwa przeciwwskaza nia: 1) w tym sam ym rozdziale pt. „Źródła p raw a” umieszczony jest art. 87 ust. 1, gdzie w yraźnie rozróżniono konstytucję od ustaw y; 2) wynika z badań historycznych nad projektem konstytucji, gdzie w art. 91 ust. 3 wcześniej znajdowało się wyrażenie „normy praw a krajowego” obejmu jące, więc konstytucję, zastąpiona wyrazem „ustaw a”.18
Jednakże, b ra k expressis verbis stw ierdzenia, iż praw u wspólnotowe m u przysługuje pierw szeństwo, nie oznacza, iż Konstytucji przysługuje takie prawo. Do takich wniosków może prowadzić lek tu ra art. 8 ust. 1 K onstytucji, k tó ry stw ierdza: „Konstytucja je s t najw yższym praw em
Rzeczypospolitej P olskiej”, oraz art. 188 pk t 1, który nadaje generalną
16 Wyrok ETS z dnia 17 grudnia 1970 r., sygn. akt 11/70 [1970] ECR 1125. 17 S. Biernat, U strojow e podstawy przyszłego członkostw a Polski w U n ii Euro
pejskiej (w:) A. Łopatka, A. Wróbel, S. Kiewlicz, Państw o prawa, adm inistra cja, sądow nictw o. Prace dedykow ane prof. dr hab. Jan u szow i Ł ętow skiem w 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1999, s. 48 i nast.; Zob. J. Barcz, A kt integra cyjny Polski z U n ią Europejską w św ietle konstytucji RP, „Państwo i Praw o” 1998, z. 4.
Studenckie Zeszyty N aukow e N r 12
k om petencję T ry b u n ało w i K onstytucyjnem u do b a d a n ia zgodności ustaw i umów m iędzynarodowych z Konstytucją. Tym badaniem objęte są ta k ż e um ow y m iędzynarodow e z a rt. 90, czyli in te re su ją c e nas w związku z akcesją do Unii Europejskiej.
Jednakże powyższy przepis pozostaje w sprzeczności do art. 9 Kon stytucji, który stwierdza: „Rzeczypospolita Polska przestrzega wiążącego
j ą praw a międzynarodowego”, a w połączeniu z zobowiązaniem Rzeczy
pospolitej Polskiej do przestrzegania praw a Wspólnotowego, wydaje się, iż T rybunał Konstytucyjny po ratyfikacji umowy akcesyjnej z UE nie będzie m iał możności badać zgodności, umowy międzynarodowej w sto sunku do norm konstytucyjnych.19
Czy potrzebna je st nowelizacja Konstytucji? J e s t to pytanie wielce problem atyczne, ważkim zagadnieniem je st stabilność państw a i tw o rzonego przezeń prawa, jednakże akceptowane jedynie wtedy, gdy „samo
prawo zawiera treści społecznie pożądane”.20 W obecnej sytuacji sądzę, iż
nowelizacja K onstytucji przynajm niej w zakresie system u źródeł praw a byłaby przedw czesna, nie w skazana, gdyż obniżyłaby p restiż praw a. Obecna sytuacja w łonie samej organizacji ponadnarodowej, ja k ą je st U nia Europejska je st zbyt nie pewna, w niedługiej, lecz zapewne niezbyt odległej przyszłości wejdzie w życie ak t konstytucyjny dla Unii, co w nie długim czasie spowodowałoby zapewne nieadekw atność nowych roz wiązań w Konstytucji. Podnoszone zarzuty pod adresem konstytucyj nego system u źródeł praw a, iż nie zapew nia on efektywności praw u w spólnotow em u21 spotykają gorących oponentów, którzy tw ierdzą, iż tak ie rozw iązania są przedw czesne.22 Szczególnie ostro krytykow any je st b rak generalnego stw ierdzenia pierw szeństw a stosow ania praw a wspólnotowego wobec polskiego praw a krajowego, a szczególnie w sto sunku do Konstytucji. Postulowane są zmiany art. 91 ust. 3 K onstytu cji, by mówił expressis verbis o pierwszeństwie praw a wspólnotowego nad krajowym. Postulow ana je st także zm iana art. 188 ust. 1 K onstytu cji, wyłączająca kognicję T rybunału Konstytucyjnego w spraw ach o zgod
19 L. Antonowicz, Z zagadnień prawa międzynarodowego w K onstytucji R zeczy pospolitej Polskiej z dnia 2 kw ietnia 1997 roku (w:) A. Korobowicz (red.), Pań stwo, prawo, m yśl prawnicza. Prace dedykowane Prof. Grzegorzowi Leopol dowi Seidlerowi w dziew ięćdziesiątą rocznicą urodzin, Lublin 2003, s. 39 i nast. 20 W. Skrzydło, Z problem atyki zm iany konstytucji (w:) Państw o, prawo, myśl
prawnicza..., s. 233 i nast.
21 A. Wyrozumska, Zagwarantowanie efektywności prawa U n ii Europejskiej w sfe rze krajowej (w:) J. Barcz (red.), Ustrojowe aspekty członkostw a Polski w U nii Europejskiej, Warszawa 2003, s. 41 i nast.
22 M. Borowski, Przygotow anie Polski w sferze ustrojowej do członkostw a w U nii Europejskiej (w:) J. Barcz (red.), op.cit., s. 18 i nast.
ność już obowiązującej umowy międzynarodowej z K onstytucją.23 Po stulow ałbym wprow adzenie wieczystej klauzuli zabezpieczającej pod staw ow e zasady polskiej K onstytucji np.: dem okratycznego p aństw a prawnego, n a wzór klauzuli zawartej w konstytucji RFN w art. 79 u st. 3, gdzie zagw arantow ano np.: podział federacji n a kraje.24
Osobiście uważam , iż n a nowelizację Konstytucji RP je s t jeszcze za wcześnie. Obecna s tru k tu ra życia politycznego w Polsce źle wróżyłaby ew entualnym legislatorom rozw iązań konstytucyjnych. Sądzę, że wy b ra n a obecnie kom isja kodyfikacji konstytucji, nie byłaby ta k spraw nym i elastycznym organem , ja k jej poprzedniczka25, czego przykładem mogą być art. 90-91 nazywane przez eksperta Komisji Konstytucyjnej Z grom adzenia Narodowego „klauzulą europejską”, chociaż expressis
verbis nie m a w nich wskazania, że zostały skonstruow ane w celu um oż
liwienia akcesji polski w stru k tu ry Unii Europejskiej. Jed n a k niew ska zanie przez autorów tych przepisów na ko n k retn ą organizację, w skazu je n a to, iż kodyfikatorzy skonstruow ali norm y o wysokim stop niu
syntetyczności26, możliwe do zastosowania pomimo zm ian, jakie mogą zaistnieć w tejże organizacji międzynarodowej27, a w szczególności jej nazwie bądź bycie praw nym .28
W związku z akcesją Polski do s tru k tu r UE, n astąp iła zm iana pol skiego system u źródeł prawa. Wprowadzono doń prawo wspólnotowe, które wymusiło zm iany w dotychczasowej hierarchii źródeł prawa, obec nie n a szczycie znajduje się polska K onstytucja wespół z praw odaw stwem unijnym . W przyszłości na drodze orzecznictwa, bądź noweliza cji K o n sty tu cji n ależy się spodziew ać zm n iejsze n ia ra n g i polskiej konstytucji, co może nastąpić w związku z przyjęciem Konstytucji UE, a czego sygnałem aktu aln ie może być pragm atyczna postaw a orzecz nictw a europejskich krajowych sądów konstytucyjnych, w tym tak że
23 J. Barcz, K onstytucja RP a przystąpienie Polski do U n ii Europejskiej. Zakres pożądanych zm ian, W arszawa 2002, s. 16 i nast.
24 J. Galster, K onstytucyjna prawne bariery przystąpienia Polski do U nii Euro pejskiej (w:) C. M ik (red.) Polska w U nii Europejskiej. Perspektywy, warunki, szansę, zagrożenia, Toruń 1997, s. 24 i nast.
25 J. Barcz, P rzyszłe członkostw o Polski w e W spólnocie Europejskiej a nowa polska konstytucja. R ozważania de lege ferenda, „Studia i M ateriały” 1993, nr 5, s. 14 i nast.; K. D ziałocha, Podstawy prawne integracji Polski z U nią Euro pejską w pracach nad nową konstytucją, „Państwo i Prawo” 1996, z. 4 -5 , s. 7 i nast.
26 R. Chruściak, W. Osiatyński, Tworzenie konstytucji w Polsce w latach 1989- 1997, W arszawa 2001, s. 271 i nast.
27 R. Skubisz, E. Skrzydlo-Tefelska (red.), op.cit., s. 28 i nast.
28 R. Bierzanek, J. Sym onides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2004, s. 136 i nast., s. 285 i nast.
Studenckie Zeszyty N aukow e N r 12
polskiego T rybun ału Konstytucyjnego, który w orzeczeniu z dnia 12 stycznia 2005 r. expressis verbis stwierdza: „Takie podejście zgodne je st
zresztą z zasadą w ykładni Konstytucji w sposób przyjazny integracji eu ropejskiej”.29
L itera tu r a :
Barcz J., Akt integracyjny Polski z U nią E uropejską w świetle k on stytu cji RP, „Państwo i P raw o” 1998, z. 4
Barcz J., K onstytucja RP a przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. Zakres pożądanych zmian, Warszawa 2002
Barcz J., Przyszłe członkostwo Polski we Wspólnocie Europejskiej a nowa polska konstytucja. Rozważania de lege ferenda, „Studia i M ateria ły” 1993, n r 5
Barcz J. (red.), Ustrojowe aspekty członkostwa Polski w Unii Europej skiej, W arszawa 2003
B ierzanek R., Symonides J., Praw o międzynarodowe publiczne, W arsza wa 2004
C hruściak R., O siatyński W., Tworzenie konstytucji w Polsce w latach 1989-1997, W arszawa 2001
D ziałocha K., Podstaw y praw ne integracji Polski z U nią E uropejską w pracach nad nową konstytucją, „Państwo i P raw o” 1996, z. 4-5 Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, W arszawa 2004 G ra n at M. (red.), System źródeł praw a w konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej, Lublin 2000
Kallas M., K onstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, W arszawa 2000 Korobowicz A. (red.), Państwo, prawo, myśl prawnicza. Prace dedyko
wane Prof. Grzegorzowi Leopoldowi Seidlerowi w dziewięćdziesiątą rocznicą urodzin, Lublin 2003
Korybski A., Leszczyński L., Pieniążek A., Wstęp do prawoznaw stw a, Lublin 2003
Łopatka A., Wróbel A., Kiewlicz S., Państwo prawa, adm inistracja, są downictwo. P race dedykowane prof. dr hab. Januszow i Łętowskiem w 60 rocznicę urodzin, W arszawa 1999
Mik C. (red.), Polska w Unii Europejskiej. Perspektywy, w arunki, szansę, zagrożenia, T oruń 1997
M outon J.D., Soulard Ch., T rybunał sprawiedliwości wspólnot europej skich, Lublin 2000
Redelbach A., W ronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii państw a i p ra wa, W arszawa 2003
Seidler G.L., Groszyk H., Pieniążek A., Wprowadzenie do nauki o p ań stwie i prawie, Lublin 2003
Skrzydło W., K onstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. K om entarz, K ra ków 2002
Skrzydło W. (red.), Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2004
Skubisz R., Skrzydło-Tefelska E. (red.), Praw o europejskie. Zarys wy kładu, Lublin 2003
