Józef Glemp
Problem identyfikacji Kościoła lokalnego i partykularnego
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 21/3-4, 23-39
1978
KS. JO Z E F GLEM P
PROBLEM IDENTYFIKACJI KOŚCIOŁA LOKALNEGO I PARTYKULARNEGO
1. W ieloznaczność term inu „K ościół lok aln y”
P o jęcie „K ościół lo k a ln y ” e k sp o n o w an e przez eklezjologię S oboru W a ty k ań sk ieg o II n ie je s t z u p ełn ie now e. W p ierw szy m ty siącleciu K ościoła n ie o p ero w a n o ty m te rm in e m w sensie, ja k i dziś p ró b u je m y m u n ad ać, je d n a k jeg o tre ść ja k o w y c zu w aln a rzeczyw istość p ra k ty c z n a b y ła zn an a. W y n ik ało to z p rz e sła n e k ew an g eliczn y ch i z T ra d y c ji A p o sto lsk iej. K ościół ro zu m ian o jak o jed n o ść C iała C h ry stu so w eg o , ja k o n o w y L ud, ja k o K ró le stw o Boże i nic nie przeszkadzało, b y p o stać teg o K ró le stw a w idzieć w K ościołach lo
k a ln y c h — g m in a c h c h rześcijań sk ich . Sw . P a w e ł pisze: „...zróbcie ta k , ja k poleciłem K ościołom w K o ry n c ie ” (1 K o r 16, 1), „...do K oś
ciołów G a lic ji” (G al 1, 2), św. J a n : „ Ja n do sied m iu Kościołów , k tó re są w A z ji” (Ap 1, 4). K ościół tw o rząc o rg an izację te ry to ria ln ą d o sto so w y w ał się w m ia rę m ożności do a d m in istra c y jn e g o p o d ziału p aństw ow ego. Od czasów D io k lecjan a, a szczególnie po re fo rm ie K o n sta n ty n a , im p e riu m rz y m sk ie dzieliło się n a 13 a później 15 d ie cezji. D iecezje dzieliły się n a p ro w in c je. L a te rc u lu s V eromensis w y licza ra z e m 98 p ro w in c ji, k tó re w V w ie k u p rzek ro czy ły liczbę 120 Ż ycie a d m in istra c y jn e K ościoła, poza m ie jsc a m i działalności A postołów , kitóre od p o c zą tk u cieszyły się p rz y w ile ja m i i k sz ta ł
to w a ły się ja k o p a t r i a r c h a t y 2, s k u p ia ło się w m etro p o liach , czyli w sto licach p r o w in c ji3.^ N a jb a rd z ie j w y ró żn iającą się częścią K o
ścioła, ja k to w y n ik a ze św ia d e c tw a S oboru K o n s ta n ty n o p o lita ń skiego I (381), b y ła diecezja, czyli te ry to riu m u fo rm o w a n e przez
1 P or. F rancesco d i M a r t i n o , Storia della C ostituzione R om ana, V s. 254.
2 K anon 6 Soboru N icejskiego (325): „A ntiqua cansauitudo servebur p e r Aegyptuim, L ibyam e t P en tap o lim , ita e t A lexandrinius episcopus honorum om nium h a b e a t p o te sta tem , quia e t Uirtois R om ae episcopo parilis m os est. S im iliter au tem e t apud A ntiochiam ce te ra sq u e p ro - vincias sua p riv ilé g ia s e rv e n tu r ecclesiis” , C onciliorum O ecum enicorum Décréta, ed. H e rd e r 1962, s. 8.
3 Synod w A ntiochii w r. 341 w kan. 9 p o sta n aw ia ł: „Episcopi cu- iusque provdnciae sc ian t episcopo in m e tr opoli exsisten.ti cu ra m to tiu s provinciae esse com m issam ; q u a re ipse etiam p rim a tu m honoris com -
24 Ks. J. Glemp (2]
p o d ział a d m in istra c ji p ań stw o w ej. D iecezja o b ejm o w ała te re n y w y
o d rę b n ia ją c e się bąd ź przez specyfikę ludności (język, pochodzenie, rasa), bąd ź n a s k u te k położenia geograficznego, bądź w reszcie przez tra d y c ję h is to ry c z n ą / ja k to w sk azu ją n a zw y diecezji im p eriu m : O riens, A sia, P a n tu s, T h racia, P an n o n ia, Ita lia , A frica, H isp an ia, B rita n n ia . W sp o m n ian y S obór K o n sta n ty n o p o lita ń sk i I w k an. 2 w y ra ź n ie stan o w i, b y b isk u p i w y k o n y w ali ju ry s d y k c ję w g ra n i
cach sw oich diecezji i w y m ien ia diecezje: E g ip tu , O rie n tu , Azji, P o n t i r i T ra cji, czyli u w zg lęd n ia podział i n o m e n k la tu rę p a ń stw o w ą 4./D ie c e z je w ty m k an o n ie n az w an e są tak że po p ro s tu K o
ściołam i. Są w p isan e w g ra n ic e a d m in istra c ji p ań stw o w ej, a w ięc m a ją c h a ra k te r lo k aln y . K ościoły te m a ją p ra w o zw oływ ać sy
n o d y 5,/
Z w a rta jed n o ść d u ch o w a K ościoła n ie w y m ag ała c e n tra liz ac ji adim in stracy jn ej. P ow oli je d n a k zary so w u je się p ry m a t w m iłości K ościołów P a tria rc h a ln y c h a szczególnie R zym u 6. W czasie S o boru C h alced o ń sk ieg o (451) m ożem y śledzić dalszy rozw ój a d m in is tra cy jn eg o podziału K ościoła. W k an. 17 m ow a je s t o „w ie jsk ich p a ra fia c h ”, k tó re n ależą do „poszczególnych K ościołów ” . P a ra fie w ie j
skie pok rzy w d zo n e w sw oim p o siad an iu m ogą o d w oływ ać się do sy n o d u p ro w in c ji czyli do m e tro p o lity , od n ieg o o d w o łan ie je s t do p ry m a sa diecezji a o stateczn ie do K o n s ta n ty n o p o la 7. K ościół b y ł
petere...” , cyt. za B. K u r t s c h e i d e m , H istoria iuris canonici, h isto ria in stitu to ru m , R om ae 1951 s. 43. Zgodna jest opinia uczonych, że m e
tro p o lie kościelne k sz tałto w ały się w g ranicach pro w in cji im p e riu m rzym skiego, por. hasło M etropolii w E nciclopedia Ita lia n a , ed. T reccani, vol. 26, R om a 1935.
4 „Quii su n t siuper dioecesin episcopi, n eq u aq u am ad ecclesias, quae s u n t e x tra te rm in o s sib i p raefix o s, acced an t nec eas hac praesuimptdone c a n fu n d a n t, sed iu x ta canones A lex a n d rin u s a n tiste s q u ae s u n t in A egy- p to re g a t solum m odo... Non vocati au tem episcopi u ltr a su am dioecesim no n acced an t p ro p te r ordinatiom es faciendas... Ecclesias autem Dei in b a rb a ric is g entibus co n stitu tas g u b e rn a ri conv en it iu x ta consuetudinem , q u ae e s t p a trib u s c o n s titu ta ”, Coneiliorum... s. 27 i 28; por. G r a c j a n C. 9 q. 2 c. 3.
5 C T h 16, 2, 23 „...loois suiis a su a dioeceseos synodiis a u d ia tu r”.
W indeksach do „Codicis Iu ris Canonici F a n te s” vol. IX w yliczonych jest 110 synodów „ p a rty k u la rn y c h ”. T ek sty synodów ze b rał H. Th.
B r u n s, Canones A p o sto lo ru m et conciliorum saeculorum IV, V, VI, V II, B erolini ,1«38.
• O pry m acie b isk u p a R zym u i rozw oju te j d o k try n y m ożna znaleźć w iadom ości w k aż d ej h isto rii K ościoła i przy o m aw ian iu p ism p a tr y stycznych zw łaszcza Ignacego A ntiocheńskiego, T e rtu lia n a , Cyjpriana i in.
7 ,;S ingularum ecclesianuim ru stic as paroecias v el in possessionibus m a n e re inconcussas illis episcapis, qui eas re tin e re nosountur, e t m a - xiime, ...ldcere eis, q u i se laesos a sseru n t, aipud sa n cta m synodum p ro - vimciae de his in o v e re centam en. Quod si qiuis a m etropolitalno la e d itu r, ap u d p rim a te m dioeceseos a u t apud C onstan tio n o p o litan am sedem iu di- c e tu r”, Conciliorum... s. 8.
tam , gdzie re zy d o w ał b isk u p , ci zaś rezy d o w ali w m ia sta c h (civi
tates), zgodnie z d y spozycją cesarza Z e n o n a 8. N a sy n o d ach zw ła
szcza w zachodniej części im p e riu m p o stu lo w an o , b y nie m nożyć b isk u p stw 9.
''W cy w iln y ch te k s ta c h p ra w n y c h sp o ty k a m y n azw ę „ecclesia lo
c a lis” . Z n a jd u je się ona w k o n sty tu c ji J u s ty n ia n a z r. 529. C ho
dziło o roczne dochody z g ru n tó w , co do k tó ry c h toczył się spóp) S ęd zia p o b ie ra ł dochody z p rz y ję ty c h o d stę p a c h cżasu i sk ła d a ł w sk a rb c u kościoła lokalnego, g d y b y zaś ów kościół lo k a ln y n ie m ia ł odp o w ied n ich w a ru n k ó w , to zależało złożyć w -icościele m e tro p o lita ln y m i°. Z pow yższego te k s tu w y n ik a, że *Kościół lo k a ln y p rz e c iw sta w io n y je s t m e tro p o lita ln e m u ja k o n a d rz ę d n e m u . Kościół lo k a ln y o d p o w ia d a łb y tu dzisiejszej diecezyi, czyli n a jm n ie jsz e j je d n o stce K ościoła, n a k tó re j czele s ta ł biiskup. W y n ik a to ze w zm ian k i o „c iv ita s”. J e d n o s tk ę n a z y w a n o „ p a ro ik ia ”, k tó ra to n azw a póź
n ie j p rz y lg n ę ła do kościeln y ch ośrodków w iejsk ich . W rzeczyw isto
ści „ p a ro ik ia ” b y ła m n iejszy m o bw odem te ry to ria ln y m , n a k tó ry d z ieliła się p ro w in c ja : „In co la est, q u i a liq u a reg io n e d om icilium su u m co n tu lit, q u e m G raeci „parod'kia” a p p e lla n t” n .
N a p o d staw ie te g o k ró tk ieg o z a ry su o tw o rz e n iu się zrębów a d m in is tra c ji w K ościele pierw o tn y m Ł m o żn a w nioskow ać, że pojęcie
„K ościół” ro zu m ian o ja k o z g ro m ad zen ie W szystkich w yznaw ców C h r y s tu s a 12, zaś ta sa m a n azw a K ościół, o d k tó re j m ożna było tw o rzy ć liczbę m n o g ą — „K ościoły”, odnoszona b y ła do części tej je d n e j w sp ó ln o ty C h ry stu sa , k tó ra o b ejm o w ała w yzn aw có w danego te ry to r iu m lu b m iejscow ości. Części K ościoła w y o d rę b n ia ły się a d m in istra c y jn ie w ed łu g sp ecy fik i te re n u za a k c ep to w a n e j p rzez w ła dze cy w iln e, m am y w ięc K ościoły d iecezjaln e, czyli w g ra n ic a c h
8 C. 1, 3, 35 pr.: om nes civ ita tes, sive eae re n o v a ta e s u n t a n te rio ri tem p o re sive a n te a civ ita tes non fu e ru n t, sed p e r im p e riale beneficiuim eo p ro m o ta e su n t, om nino p e c u lia re m p ro p riu m q u e episcopum h a b e re san cim u s, q u i reruim ec clesia sticaru m in ea c u ra m g e ra t” .
9 Np. synody a fry k a ń s k ie z r. 390, 3Ö7, 407 i in. P or. J. G a u d e m e n t , L’Eglise dans l’Empire Romain, t III s. 323.
10 C. 11, 46, 20, ,1: „...tune idem re d itu s p e r officium iudicis... d e p o n a n - tu r in aeide sacra, id e s t in cim elarohis civitatis... v e l si localis eccle
sia ad suscep tio n em pecuntiaraim idonea non sdt, in m e tro p o lita n a eccle
sia, u t rem aneanit cu m o m n i ca u tela...”
11 D. 50, 16, 239, 2. R ów nież W. P 1 ö c h 1 u trzy m u je, że p a ra fie — to jednostki, n a k tó re d zieliła się p ro w in cja , por. Geschichte des K irchen
rechts, I, W ien 1960 s. 154; H. M a r o t , Unitä della Chiesa e diversitd geografica nei prim i secoli, w : L ’E piscopato e la C hiesa u n iv ersale, Rom a 1965 s. 699—731.
12 P ojęcie „Comimumo” jaiko elem e n t teologiczno-ipraw ny jedności K o
ścioła p ie rw o tn e g o w y jaśn io n y je st w o p rac o w a n iu ks. Ż u r o w s k i e g o , Uprawnienia do uczestnictwa we wspólnocie kościelnej pierwszych w ieków chrześcijaństwa, P ra w o kan. 1:9 (1976) n r 3—4 s. 37—82; także:
Y. C o n g a r , Dalia comunione della Chiese ad una ecclesiologia della Chiesa Universale, w : L ’Bpiscopato... s. 275—'322.
26 Ks. J. Glemp [4]
diecezji rzyim sko-bizantyńskich, m a m y K ościoły w p ro w in cjach , czyli K ościoły m e tro p o lita ln e , m am y K ościoły p a tria rc h a ln e i w re szcie K ościoły w e w łaściw y m znaczeniu „ lo k aln e” , k tó re z biegiem czasu ro zczłonkow ane n a o śro d k i w iejsk ie u fo rm o w a ły p a ra fie w d zisiejszy m znaczeniu?
2. O kreślenie części Kościoła w Y aticanum II
D o k u m e n ty S oboru W a ty k ań sk ieg o II w p ro w a d z a ją m ało znane p o jęcia w dotychczasow ej ek lezjo lo g ii i p ra w ie : Kościół lo k aln y , K ościół p a rty k u la rn y , Kościół p e k u lia m y . Ju ż z pobieżnej an alizy ty c h pojęć w y n ik a , że z a w ie ra ją one tre ść teologiczną i nie p o k ry w a ją się ze z n an y m i z K o d ek su częściam i podziału K ościoła; ale w y n ik a ró w n ież i to, że ich treść n ie je s t sp recy zo w an a 13. N ow e p o jęc ia im p lik u ją podział K ościoła, ale n ie w k ate g o riach a d m i
n is tra c y jn o -te ry to ria ln y c h . D latego rodzi się p y ta n ie : dlaczego w p ro w ad za się now e pojęcia p o d ziału K ościoła, czy one m a ją zastąpić dotychczasow e, czy now e o k re śle n ia ja k o teologiczne m a ją sw oje o d p o w ie d n ik i w dotychczasow ych o k reślen iach in sty tu c jo n a ln y c h ?
S obór W a ty k a ń sk i II p rz e d sta w ił Kościół ja k o L u d Boży, jak o C o m m u n io , w re la c ji do p o sła n n ic tw a C h ry stu sa w D uchu Ś w ię
ty m 14. K ościół ja k o m y ste riu m s a c ra m e n ta le jednoczy w sobie dzie
d zinę ch ary z m a ty cz n ą i in s ty tu c jo n a ln ą 15. D ziedziny c h a ry z m a ty cznej n ie m ożna d o k ła d n ie oddzielić od in s ty tu c jo n a ln e j, poniew aż się ściśle p rz e n ik a ją . L u d B oży je s t w e w n ę trz n ie złożony czyli zo r
g an izow any. P o d ział a d m in istra c y jn y może być o k reślo n y je d n o cześnie k a te g o ria m i ch ary zm a ty czn y m i, ja k rów nież rozró żn ien ia c h ary zm aty czn e , tzn, od d ające tre śc i teologiczne, k a te g o ria m i p ra w nym i. Do ta k ic h w łaśn ie pojęć n ale ży „K ościół lo k a ln y ” o ra z inne, u ż y w a n e p rzez Sobór, ja k „ p a r ty k u la r n y ” i „ p e k u lia m y ” . P ojęcia
13 O bszerną b ib lio g rafię na te m a t re la c ji K ościół lokalny — K ościół u n iw e rsa ln y ze b rali ks. R. S o b a ń s k i i H. T y p a ń s k a , B ibliografia kościelnego praw a publicznego, Praiwo kan. 19 (1376) n r 3—4 s. 295;
zw łaszcza: W. B e r t r a m s , De analogia quoad, stru ctu ra m hiera rch i- cam in te r Ecclesiam u n iv ersa lem et Ecclesiam particularem , P eriodica 56 (1967 f. 2—3, s. 290 n.
14 N a te m a t teologii K ościoła po Soborze W aty k ań sk im I I je st b ogata lite r a tu r a , np. K ościół w św ietle Soboru, p ra c a zbiorow a pod re d a k cją H. Bogackiego i S. M oysa, P oznań 1968, w n ie j: M. Ż u r o w s k i , S tr u k tu r a organizm u Kościoła, s. 145— 188; „Nowy obraz Kościoła po S oborze W aty k ań sk im I I ”, p ra c a zbiorow a pod red. B. L a m b e rta (tłu
m aczenie), W arszaw a 1968; ks. R. S o b a ń s k i , De con stitu tio n e Ecclesiae e t n a tu ra iuris in m y serio divin o intellig en d is, M onitor ecclesaisłicus, vol. C. 1975 n r I I I —IV s. 268—293; Tenże: Z a rys teologii p raw a kościel
nego, W arszaw a ATK 1973; Ks. A. Z u b e r b i e r , Teologia dzisiaj, K a tow ice 1975, zw łaszcza sitr. 245 i nast.
15 P ap . P a w e ł VI, p rzem ó w ien ie do praco w n ikó w R o ty R zy m sk ie j, L ’O sse rv a to re R om ano 5 II 1977.
te z a w ie ra ją tre śc i c h a ry zm aty czn e i in sty tu c jo n a ln e jednocześnie, k tó re je d n a k n ie p o k ry w a ją się, s tą d też p o trz e b a ic h zid en ty fik o w an ia. Szczególnie w ażne w y d a je się u sta le n ie p o jęcia K ościół lo
k a ln y ta k w dziedzinie ch a ry z m a ty cz n e j ja k i in s ty tu c jo n a ln e j.
P ra w o kod ek so w e u n ik a ło teg o ro d z a ju „d w u w y m ia ro w y c h ” o k re śleń. R az ty lk o w k an . 329 § 1 u ż y te je s t słow o „ p e k u lia m y ” :
„Episcopi... e x d iv in a in s titu tio p e p e c u l i a r i b u s ecclesiis p ra e - fio iu n t”. W p re fa c ji do K o d ek su G a s p a rri o m a w iając źró d ła p ra w a k an onicznego pisze: „M a te ria m D e creti su i am p lissim am m u tu a tu s e st G ra tia n u s a b o m n ib u s co llectionibus q u a e a n te c e sse ran t... q u a e - dam e tia m depTompsit e x lib ris a p u d R o m an am a lia sq u e p e c u - 1 i a r e s E cclesias re c e p tis” . W ty m cy tacie G a s p a rri n a p isa ł Eccle- sias dużą lite rą , ze w zg lęd u n a zesta w ie n ie K ościołów p e k u lia r- n y c h z R zy m sk im i w o d n iesien iu do h isto rii. Z asadniczo p rz ed S o b o rem u n ik a się liczby m nogiej „E cclesiaev, a jeżeli się używ a, to pisze się m a łą lite rą , b y n ie n a d a w a ć p o jęciu tre śc i teologicz
n y c h lu b p rz e c iw sta w iać K ościołow i pow szechnem u.
K o n sty tu c ja L u m e n g e n tiu m oraz d e k re t C h ristu s D o m in u s na o k re ślen ie części u ja w n ia ją c e j się w całości K ościoła pow szech
n ego u ż y w a ją w y ra ż e n ia E cclesia p a rtic u la ris i E cclesia localis, czasem n a w e t E cclesia p ecu liaris. N ie da się zaprzeczyć, że pojęcia te u ż y w a n e są n ie k ie d y zam ien n ie, „...etiam in ecclesiastica corn- m u n io n e le g itim e a d su n t E eclesiae p a rtie u la re s , p ro p riis tr a d itio - n ib u s f r u e n te s ” (LG 13), co odnosi się bez w ą tp ie n ia do w spólnot je d n eg o ry tu . P o d staw o w y w y k ła d o K ościołach p a rty k u la rn y c h z n a jd u je się w p u n k cie 23 tejż e k o n sty tu c ji: „S in g u li E piscopi, q u i p a r t i c u l a r i b u s E c c l e s i i s p ra e fic iu n t... E piscopi a u te m sin- guli... in suis E c c l e s i i s p a r t i c u l a r i b u s , ad im a g in e m E cclesiae u n iv e rs a lis fo rm atis, in q u ib u s e t ex q u ib u s u n a e t u n ica E cclesia C ath o lic a e x s is tit” . K ościół, k tó ry m k ie ru je b isk u p , je st jego K ościołem , je s t to p o rtio P o p u li Dei. J a k b isk u p może być b isk u p e m K ościoła k ato lick ieg o ty lk o w jed n o ści w in n y m i b isk u p am i i b isk u p e m R zym u tw o rzą c K o legium B isk u p ó w z G łow ą K o leg iu m — P ap ieżem , ta k poszczególne K ościoły p a rty k u la rn e tw o rz ą jed n o ść K ościoła u n iw e rsaln eg o . T a k ja k P ap ież je st z n a kiem i fu n d a m e n te m jed n o ści K ościoła pow szechnego, ta k B iskup an alo g iczn ie je s t zn ak iem i fu n d a m e n te m jed n o ści K ościoła p a r ty k u la rn e g o . K ościół p a rty k u la r n y w ięc nie je s t ty lk o częścią całości, ja k to je s t z diecezją, k tó ra je s t częścią całości a d m in istra c y jn e g o te ry to riu m K ościoła, a le je st całością u k a z a n ą w części.
P odobnie o K ościele p a rty k u la rn y m w y k ła d a D e k re t C h ristu s D om inus: „D ioecesis est P o p u li Dei p ortio, quae... E cclesiam p a rti- cu la re m c o n stitu â t, in q u a v e re in e st e t o p e r a tu r U n a S a n c ta C a
th o lica e t A postolica C h risti E cclesia. S in g u li E piscopi, q u ib u s E c clesiae p a rtic u la ris c u ra com m issa e st...” (C hr. D. 11). R ów nież in n e m iejsca tegoż d e k re tu św iadczą, że w y raż en ie „K ościół p a rty -
k u la m y ” odnosi się do taikiej je d n o stk i p o d ziału L u d u Bożego ja k diecezja. M ożna w ięc p rzy jąć, że w g łó w n y ch te k sta c h soborow ych p o d sta w o w e w sp ó ln o ty kościelne, z k tó ry c h tw o rz y się K ościół po
w szechny, n a z w a n e są K ościołam i p a r ty k u la rn y m i i że one odpo
w ia d a ją diecezjom w zn aczen iu in sty tu c jo n a ln y m . W y n ik a to tak że z K o n sty tu c ji L u m e n g e n tiu m , k tó ra w p. 23 w y k ła d a o k o leg ialn ej jed n o ści bisk u p ó w . B isk u p i sto ją n a czele K ościołów p a r ty k u la r n y ch , o n i są zasad ą i fu n d a m e n te m jed n o ści tego K ościoła n a w zór B isk u p a R zym skiego w sto su n k u do całego K ościoła: ta k ja k K o
ścioły p a rty k u la rn e tw o rz ą jed n o ść jed y n eg o K ościoła k a to lic k ie go, ta k i b isk u p i ra z e m z p ap ieżem re p r e z e n tu ją c a ły K ościół. P ie r
wsze trz y p a ra g ra fy tegoż p u n k tu 23 m ó w ią o b isk u p ach K ościołów p a rty k u la rn y c h : o zasadzie p rzy n ależn o ści d o K olegium , o ich d zia
łalności ju ry s d y k c y jn e j i p o z a ju ry sd y k c y jn e j o ra z o tro sce m isy j
n e j 16, c z w a rty p a r a g r a f z a jm u je się K ościołam i p a tria rc h a ln y m i ja k o w y o d b rę b n ia ją c y m i się b a rd z ie j. K ościoły t e „będąc n iejak o m a c ie rz am i w ia ry ” n ie zu p e łn ie p o d p a d a ją pod w sk azan ia za w a rte w p a ra g ra fa c h 2 i 3, p o n iew aż sam e „ ro zro sły się z biegiem czasu w p ew n ą liczbę w sp ó ln o t org an iczn ie zespolonych” . A le i K ościo
ły p a tria rc h a ln e tw o rzą w sp ó ln o tę K ościoła pow szechnego. Z d an ie końcow e: „T a d u c h e m jed n o ści p rze p o jo n a rozm aitość K ościołów l o k a l n y c h jeszcze w sp an ialej u ja w n ia pow szechność n ie p o dzielnego K ościoła,, ja k o k o n k lu d u ją c e p ra g n ie o b jąć n a zw ę „lo
k a ln e ” ta k K ościoły p a r ty k u la r n e ja k i p a tria rc h a ln e .
Z n ajd z ie się je d n a k w te k s ta c h soborow ych sporo m iejsc, gdzie term in o lo g ia się zm ienia i K ościoły p a r ty k u la rn e o zn aczają K oś
ciół w e d łu g o b rz ą d k u lu b K ościół p a tria ro h a ln y 17, zaś K ościół lo
k a ln y będ zie u to żsam io n y z p a rty k u la rn y m — „ p a rtic u la re s seu lo- cales E cclesiae” 18. Co w ięcej, te rm in „K ościół lo k a ln y ” może być sto so w a n y do je d n o ste k m n iejszy ch niż diecezja 19 ja k i do ty ch o ch araikterze p o n a d d ie c e z ja ln y m 2#.
28 Ks. J. Glemp
[
6?
16 J . G l e m p , W spółdziałanie jako zagadnienie praw ne po Soborze W a ty k a ń s k im I I, S tu d ia G nesnensia I (1975) 211—>227.
17 D ek ret O rie n ta liu m E cclesiarum w y ra źn ie K ościoły w schodnie n a - zyiwa p a rty k u la rn y m i: „S ancta e t cath o lica Ecclesia... co n stat e x fid eli- bus... quiqiue in v a rie s eoatus h ie ra rc h ia iunctos coalescentes, p a rtic u la re s Ecclesias seu ritu s c o n s titu u u n t” (2). P ierw szy rozd ział brzm i:
De Ecclesiis p a rticularibus seu ritibus.
18 D ek ret U nita tis reintegratio I 14: „...plures in Oriente florere parti- cu lares seu locales Ecclesias, in te r quos p rim u m locum te n e n t Ecclesiae P a tria rc h a le s ”.
19 D e k re t P resb yte ro ru m ordinis 6, 11: „...d eclaren tu r o p o rtet necessi
ta te s E cclesiae ta rn localis qu am universalis... in v iv id a luce p o n a n tu r”.
29 Deikret A d gentes 19.
3. W ypow iedzi papieży
P ap ież P iu s X II w licznych d o k try n a ln y c h p rz e m ó w ien iach na te m a t K ościoła n ie p o d e jm o w a ł jeszcze te m a tu K ościołów lo k a l
n y c h 21, ale ju ż u J a n a X X III m ożem y zau w aży ć żyw e za in te re so w a n ie się ty m zag ad n ien iem . D nia 24 IV 1960 m ów ił P ap ież o die
cezji k tó ra je s t o b razem K ró le stw a Bożego n a z ie m i22. Szczegól
n ie p o d k re śla ł w a rto śc i etn ic z n e u ludów , k tó re Kościół, m im o p e w n e g o sto p n ia z aan g ażo w an ia się w k u ltu rę eu ro p e jsk ą , p o p iera i sam n im i się u b o g aca u w aża jąc, że o ne w chodzą do jego p a tr i- m o n iu m 23. In n e przem ó w ien ie, w ygłoszone p rz ed S oborem w C a- ste lg a n d o lfo 26 V III 1962 z a w ie ra n a u k ę u p rz e d z a jąc ą w y k ła d k o n s ty tu c ji L u m e n g e n tiu m . M ów ił ta m P ap ież ex p ressis v e rb is o die
cezji jaiko K ościele p a rty k u la rn y m , w k tó ry m u k a z u je się Kościół p o w szech n y w sw ojej jed n o ści ła sk i i p ra w a . F u n d a m e n te m je d ności d iece zjaln ej je s t b isk u p 24.
N a u k a p ap ież a P a w ła V I o K ościele lo k a ln y m i p a rty k u la rn y m je s t b a rd z o b o g ata, p o n iew aż czerpie ze źró d eł teologii V a tic a n u m II. N ie sposób w ra m a c h n iniejszego a r ty k u łu p rzep ro w ad zić całościow ej an alizy te j n a u k i; o g ran iczę się do zasy g n alizo w an ia, że P a w e ł V I częściej używ a te rm in u „ lo k a ln y ” niż „ p a rty k u la rn y ” i a d re su je go ta k do s tr u k tu r y d iecez jaln ej ja k i p o n ad d iecezjaln e j.
W o p a rc iu o teologię K ościoła lo k aln e g o p o d ejm u je P a w e ł VI w sw oich w y s tą p ie n ia c h 25 zag ad n ien ie in s ty tu c ji p o śre d n ic h — m ię
21 W enc. Venerabiles F ratres z d. 23 X II 1945 P iu s X II p o d k reśla godność i znaczenie K ościołów w schodnich u żyw ając o kreśleń: „O rien
ta les orrmes E cclesiae” , „R uthena E cclesia” , „R ussorum E cclesia” — D is- corsi radiom esaggi di Su a S a n titä Pio XI I , vol. V II s. 412 i n.
22 „U na diocesi, s tr e tta attor.no al suo Vescovo in p e rfe tta co n form itä di p en sieri, d i a ffe tti, di opere, d a u n a im m agine b ella e compiiuta del R egno di Dio in q u esta te r r a — Discorsi M essaggi Coloqui del S. Padre G iovanni X X I I I , vol. II (1959—60) s. 314.
23 P rzem ów ienie podczas II zjazdu pisarzy i arty stó w , AAS 51 (1959) 260; „(A lum ni) u t re c te in d ic are v a le a n t suae ciuisque p a tria e p ecu liarem o u ltu ra m ” , enc. P rinceps P asto ru m z d. 28 X I 1959 o m isjach — D iscor
si..., II s. 786; Enc. M ater et M agistra z d. 15 V 1961: „...Kościół nie jest, a n i nie uw aża się za ja k ąś in sty tu c ję n arzuconą te m u narodow i z zew n ą trz ”, wyd. pod. „sei”, P a ry ż 1963 s. 78.
24 „La diocesi... in fa tti fa v ed e re in cam m ino la S a n ta M ądre C hiesa u niv ersale, che d i tu tte le C h i e s e p a r t i e o l a r i — la cui s tr u t - tu r a e monium ento d i grazia celeste e d i g iuridica d o ttrin a — fo rm a q u e ll’uniujm meraiviglioso che e l’ovile di G risto. E come n ella p a rro c - chia l’undtä e b en esp re ssa d a l pasbore, che in u m ili proporzioni ra p p re - se n ta G esü, ta n to o iu n e lla diocesi il Vescovo, successore degli A postoli, la oui p ersona e fo n d am en to dell’u n itä diocesana” — Discorsi... IV (28 X 1961—28 X 1962) s. 486—489.
25 P rzem ó w ien ie do P a tria rc h y A ten ag o rasa 26 X 1967: „Synod us...
e fiic it u t, novds inductis ratio n ib u s, in te r Ecclesias v ariis in locis consti- tuitas e t EccLesdam R om anam , quae p ra e sid e t c a rita ti (cf. S. Ignat. ad Rom, tit.) m u tu a opera efficien tio r e v a d a t”, In seg n a m en ti di Paolo V I, V (1967) s. 549.
30 Ks. J. Glemp [8]
dzy K ościołem pow szechnym , re p re z e n to w a n y m przez Stolicę A po
stolską, a K ościołam i lo k aln y m i — m ianow icie S y n o d u B iskupów , K u rii R zym skiej 26 i K o n fe re n c ji E p isk o p ató w 27.
W r. 1977 O jciec św. p rz y jm o w a ł g ru p y b isk u p ó w z poszczegól
n y ch re g io n ó w W łoch z ra c ji w izy ty „ad lim in a ”. P o ru sz a n a przez P ap ieża te m a ty k a K ościoła lokalnego zasadniczo k o n c e n tro w a ła się n a diecezji, choć p rzem ó w ien ie k ie ro w a n e było do p rz ed sta w icieli W ielu d ie c e z ji28. N ow e a k c e n ty p o ja w ia ją się dopiero w przem ó
w ien iu do g ru p y b isk u p ó w z M arche. P ap ież tr a k tu je ich ja k o c a łość n a z y w a ją c K o n fe re n c ją B iskłipów M arche, w y m ien ia p rzew o d niczącego, p o zd raw ia b isk u p a stołecznego m ia sta reg io n y o raz po
ch w ała ta k ą w spólnotę ja k ą je s t K o n fe re n c ja, istn ie ją c a ju ż i dzia
ła ją c a n ie ty lk o w dziedzinie re la c ji m iędzyosobow ej, w sferze p rzy jaźn i, ale w y w ie ra ją c ej rzeczy w isty w p ły w n a p osługę p a s te r ską, n a k o o rd y n ację in ic ja ty w i u trw a la n ie sposobów w spółpracy.
Z aznacza je d n a k P apież, że K o n fere n cje B isk u p ó w są tw o re m n o w ym , w y n ik a ją c y m z ro zw o ju czasów i złożoności p roblem ów , i że ów c h a ra k te r w spólnotow y, p o n ad d iecezjaln y , u p rz y w ile jo w a n y n a płaszczyźnie d u sz p a ste rsk ie j, w cale n ie zaciera odręb n o ści poszcze
gólnych diecezji 29.
W y raz p rz e k o n a n ia o p o d staw o w y m zn aczeniu diecezji w s tru k tu rz e K ościoła d a ł P ap ież w w ielu in n y c h w y stąp ien iac h , ja k k o l
w iek diecezję n azy w a K ościołem lo k a ln y m 30. P odczas S y n o d u B i
26 P rzem ów ienie do k ard y n a łó w 22 X II 1967, w k tó ry m p o ru szając zagad n ien ie re fo rm y K u rii R zym skiej P apież pow iedział: „La riform a...
che si realizza n elle persone... ch e si ren d o n o sem pre p iù p ro n te e se n - sibili n e l cogliere le n u m ero se istanze che d alie Chiese locali giungono a lla Ch ies a d i R om a”, In seg n a m en ti, V (1967) s. 634.
27 „L’opera delle C onferenze E piscopali — m ów ił P apież 16 X I 1966 — ad esem pio, p re lu d e ed in a u g u ra un nuovo e fecondo p ério d e d élia s to r ia d ella C hiesa”, Insegnam enti..., IV (1;966) s. 901; 23 VI 1970 P apież n azw ał K o n feren cje B iskupów o rg an a m i k o o rd y n acji i działan ia K ościo
łó w lokalnych w jedności z K ościołem Rzym u, Insegnam enti..., V III (jl970) s. 661.
28 Np. przem ów ienie d o bisk u p ó w z P ug lie 14 II 1977: „Questo m is te r o di com unione deve rifu lg ere n elle C hiese locali, che h anno nei loro V escovi, il v isib ile p rin cip io e fondam ento d i u n ità ”, L ’O sse rv a to re Ro
m ano, 14—15 II 1977.
29 „V enerati O onfratelli d ella C onferenza E piscopate M arcbigiana!...
an ch e noi onoriam o ta le unione, ch e sappiam o già esisłe e furaziona...
influisce i.n co n c rete su l m iraistero pastorale... la com plessità dei p ro b ie rni, il c a ra tte re „suiper-diocesano” di ce rte situazioni h anno p rivilegiato, a l'ivello d i p ra ssi p asto rale, la fo rm u la associativa e co m u n ita ria ” , L ’O sserv. Rom. 25 I II 1977. A ni B reve com pendium in form atiom im de C o nferentiis E piscoporum w ydane przez S e k re ta ria t S ynodu w r. 1071, an i A n n u ario Ponitiificio 1977 nie w y m ie n iają regio n aln y ch K o n feren cji B iskupów .
30 „A noi semtara m e rita re considearazione cordiale la d eg n ità e la funzione di quell a C hiesa locale, che chiam iam o Diocesi, la DiocesS, M ądre d i ciascuno d i noi” , L ’O sserv ato re Rom. 18 V III 1976.
skupów w R zym ie w r . 1974 P ap ież n ied w u zn a czn ie o strzeg ał p rzed te n d e n c ja m i sk ło n n y m i do u z n a n ia su p re m a c ji o rg a n iz a c ji reg io n a ln e j K ościoła n a d d iec e z jaln ą 31.
4. D okum enty Stolicy A postolskiej a) S ó llic itu d o o m n iu m , E c c le s ia r u m
D o k u m en t ten , w y d a n y 24 II 1969 ja k o M otu P ro p rio , p o d aje now e n o rm y dotyczące re p re z e n ta n tó w B isk u p a R zym skiego czyli n u n c ju sz y .* P ap ie ż p o d k re śla sw o ją w ład zę zw y czajn ą i b ezp o śred n ią n a d całym K ościołem oraz o b ow iązek w y k o n y w a n ia sw ego U rz ę d u P a ste rsk ie g o w ty m zakresie. Ścisła łączność B isk u p a R zy
m u z B raćm i w E p isk o p acie re a liz u je się bąd ź listo w n ie, bąd ź p rzez p rz y ja z d y b isk u p ó w do R zym u „ad lim in a ” . P ap ież rów nież może u d a w a ć się śro d k a m i k o m u n ik a c ji „do o d le g ły ch k ra jó w ziem i” , ale je s t to n o w y i n a d z w y c z a jn y sposób łączności, d lateg o n ie m oż
n a zrezygnow ać ze sposobów , „ q u as D ecessores n o s tri a d h ib u e - r u n t ” 32, tj. w y sy ła n ia legatów . O ile w K ościele n o to w a n y je st ru c h d o śro d k o w y re a liz u ją c y się w u d ziale b isk u p ó w w S ynodzie i w p ra c a c h K u rii R zym skiej, t a k legaci B isk u p a R zym skiego są w y ra z e m ru c h u odśrodkow ego, „q u i a m edio ad e x tre m a f e r a tu r a tq u e q u a d a m ra tio n e o m n es e t sin g u las Ecclesias... a ttin g a t” . L e
gaci czy n u n cju sze, n ie n a ru sz a ją c y ju ry s d y k c ji b iskupów , p ełn ią u rz ą d o k re ślo n y p rzez P ap ie ża p rzy poszczególnych K ościołach, m o g ą je d n a k , „ fa v e n tib u s e tia m p e r sae c u lo ru m decunsum q u ib u sd a m h isto ria e e v e n tib u s” być u sta n a w ia n i p rzy W ład zach p a ń stw o w ych.
W u z a sa d n ie n iu te j h isto ry czn ej p ra k ty k i d o k u m e n t o d w o łu je się do p rzed so b o ro w ej d o k try n y , z u p ełn ie zan iech an ej przez Sobór, o społecznościach d o skonałych: „...E clesiam e t C iv ita te m , in suo cui- q u e ordine, esse so cietates p e rfe c tas, ac p ro p riis p o llere iu rib u s e t m odiis” 33. N a stę p n ie m o w a o d ialo g u z p a ń stw a m i. M otu P ro p rio nie w y m ie n ia p o d m io tu re p re z e n tu ją c e g o K ościół; z k o n te k s tu w y n ik a, że p a rtn e r e m w d ialo g u z p a ń stw e m je st Kościół pow szech
ny, a w ięc osoby re p re z e n tu ją c e S tolicę Apostolsiką. N ie m a w zm ian k i o rzeczy w isty m d ialo g u p ro w ad z o n y m przez K ościoły lo
k aln e w obronie w iary , zasad m o ralności, n a u c z a n ia itd., co je s t zw iązane z m isją K ościoła a w y k o n y w a n ą zw yczajnie przez K o ścioły lo k aln e; co się zaś tyczy re la c ji o w y m iarz e p ra w n y m , to:
31 P rzem ów ienie n a zakończenie S ynodu 26 X 1974: „...exoptam us, u t sedulo c a v e a tu r ne a ltio r pervestigatio... ullo m odo noceał firm ita ti
„commmndonis” cum ceteris p a rtic u la rib u s Ecclesiis e t cum P e tri succes- sore” , Insegnam enti..., 12 (1974) 1008.
32 AAS 61 (1969) 475, tam że n astęp n e cytaty.
33 ibid. 476.
32 Ks. J. Glemp [10]
„R ationes, q u a e in te r E cclesiam e t C iv ita te m in te rc e d u n t, foven- t u r regulaT iter a P o n tific io L eg ato , cui m u n u s p ro p riu m ac pe- c u lia re c o m m ittitu r ag en d i n o m in e e t a u c to rita te A postolicae Se- d is” (X). K ońcow a część d o k u m en tu , z a w ie ra jąc a 11 p u k n tó w p rz e pisów , 'znacznie uszczegółarwia n o rm y kodeksow e 34.
A n a liz u ją c d o k u m e n t o d stro n y zag ad n ien ia K ościołów lo k a l
n y c h , trz e b a zaznaczyć, że n o m e n k la tu ra w nina stosow ania nie je s t ro z strzy g ająca: w iadom o, ż e fle g a t n ie m a sw ojej pozycji przy K ościele p a rty k u la rn y m , ja k im je s t diecezja, ale p rzy zespole K oś
ciołów , k tó re są w d an y m p a ń stw ie. U ży w an ie w liczbie m nogiej
„E cclesiae locales” może odnosić się do K ościołów w y o d rę b n ia ją c y c h się reg io n am i n a obszerze jed&go p a ń stw a (regiony, L andes), ja k też do poszczególnych diecezji^) W skazów ki n a u sto su n k o w an ie się le g a ta do K o n fe re n c ji B iskupów i do K o n fe re n c ji Z ak o n n ik ó w i Z ak o n n ic (IX) o ra z o k re śle n ie pozycji zastępcy leg ata: „ S im ilite r p e rso n a m S an c tae S edis g e r u n t m e m b ra ilia P o n tific ia e L sg a tio n is q u a e ... eius vices s u p p le n t tu m e rg a E c c l e s i a m l o c a l e m tu m erg a C iv ita tis G u b e m iu m ” 3S, s u g e ru ją raczej, że chodzi o K o
ściół lo k a ln y m ieszczący się w g ra n ic a c h p ań stw a. T e n o r M otu P r o p rio S o llicitudo..., choć d o ty k a sp ra w d o k try n a ln y c h o K ościele, na ile one u z a sa d n ia ją w y sy łan ie legatów , w chodzi w zak res d y p lo m a c ji i tr u d n y je s t do in te rp re to w a n ia w ed łu g n o rm kościelnego p ra w a posoborow ego.
b) D y r e k to r iu m K o n g reg a cji B isk u p ó w na te m a t p a ste rsk ie j posługi b isk u p ó w z d. 22 II 1973
D y re k to riu m z aw iera p ra k ty c z n e w sk azan ia, nie p om ija je d n a k in te re su ją c e g o n a s zag ad n ien ia. Cz. III z a ty tu ło w a n a je st Posługa b isku p ia w K ościele p a r ty k u la r n y m , p rzy c zy m w y raźn ie m ow a je s t o diecezji. Kościół p a r ty k u la rn y o k re lśa n y je st n a d to w y raże n iam i b ib lijn y m i: „w spólnota w iaTy”, „w spólnota ap o sto lsk a” , „w spólno
ta ła s k i” itp . K ościół p a r ty k u la r n y o b e jm u je diecezję w znaczeniu te ry to ria ln y m , w znaczeniu p e rso n a ln y m — dla g ru p lu d zi ja k np.
żołnierzy, e m ig ran tó w , o ra z w zn a czen iu odrębności ry tu .
34 CIC kan. 265—270.
35 A A S 61 (1969) 479 — II 2. Por. M. O l i v e r i, L e R ap presentanze P on tificie n e ll’indirizzo del V aticano II, M onitor E cclesiasticus, vol. С (1975) I—II s. 3—58, cytow any ta m na str. 15 no ta 32 a rty k u ł G. L a i o - 1 o, La fu n zio n e ecclesiale delle R ap p resentanze P ontificie, in Scuola C attolica 97 (1969) 209 p o d trzy m u je, że w g now ej eklezjologii je st m ie j
sce dla legatów w K ościołach lokalnych, poniew aż one bez legatów nie są realnością ko m p letn ą, podobnie ja k K ościół nie jest czysto c h a ry zm a
tyczny. L egat p ap iesk i b yłby w ięc „dopełnieniem ” Kościoła.
M ożem y tu zauw ażyć, że z a trzy m an o w D y r e k to r iu m te rm in o lo gię soborow ą, a w ięc dla diecezji p rzy zn an o te rm in K ościół p a r
ty k u la rn y , n a to m ia st zan iech an o u ż y w an ia p rz y m io tn ik a „ lo k a ln y ”, n a w e t n a o k reślen ie w sp ó ln o ty diecezji sk u p io n y c h p rzy K o n fe
re n c ji E p isk o p a tu 38.
(c) In s tr u k c ja S e k r e ta r ia tu dla jed n o ści ch rześcija n o w sp ó łp ra cy e k u m e n ic zn e j z d. 22 II 1975
D o k u m en t te n o p u b lik o w an y 7 V II 1975 r. 37 ja k o te k s t roboczy, zak ład a, że sk u te czn a w sp ó łp rac a e k u m en iczn a m oże dopiero roz
w ijać się w s tru k tu ra c h p o n ad d iecezjaln y ch czyli w e w spólnocie kościelnej d anego k ra ju . S tą d też w d o k u m en cie zajęcie stan o w isk a w obec term in o lo g ii^' K ościół p a r ty k u la rn y n ie m oże się in d e n ty fi- kow ać z lo k aln y m , poniew aż „ lo k a ln y ” je s t pojęciem szerszym . W o
bec fa k tu , że w d o k u m e n ta c h kościeln y ch n az w y K ościołów cząs
tk o w y c h n ie są u stalo n e , In s tru k c ja p re cy zu je, że używ a znacze
n ia K ościół lo k a ln y w sensie w y o d rę b n ia ją c e j się etn iczn ie lu d ności k a to lic k ie j czyli w o b ręb ie k ra ju . U pow ażnia E p isk o p a ty do p o d ejm o w an ia in ic ja ty w d ialo g u z in n y m i w sp ó ln o tam i w y zn a ń n a te re n ie d an eg o k r a ju i zezw ala n a p rzy n a leżn o ść do k ra jo w e j R ady E k u m e n iczn ej. F a k t taiki je d n a k je s t sp ra w ą K ościoła lo kalnego i jego p e w n e j au to n o m ii n a ty m o d cin k u , n ie pociąga za sobą p rz y należności do Ś w iato w ej R ad y K ościołów lu b in n y ch m ię d z y n a ro dow ych o rg a n iz a c ji ek u m en iczn y ch . O k reślo n e znaczenie K ościoła lo k aln eg o ja k im p o słu g u je się, n ie w yklucza, że p o p ra w n ie m ów i się o K ościele lo k a ln y m taikże w o d n ie sie n iu do p a ra fii.
5. P ro b le m a ty k a K ościołów lo k a ln y ch n a Synodzie B iskupów w r. 1974
T e m a t e w an g elizacji, k tó ry b y ł p rz e d m io te m d e b a t S y n o d u B i
sku p ó w w R zym ie w d n ia c h od 27 IX do 26 X 1974 r., w y w o łał d u żo głosów odnośnie do p re c y z a cji p o jęcia K ościoła lo kalnego i je go fu n k c ji w dziele ew an g elizacji. D nia 4 X 1974 k a rd . C o rd eiro d ając sy n tezę w zajem n ie p rz e k a z a n y c h dośw iadczeń sfo rm u ło w ał b ard zo d alek o idące p o stu la ty : „Ecclesia localis est re a liz a tio Eccle- siae m y ste rii certo ą u o d a m loco, certo te m p o re, ap u d certo s ho- m ines p e c u lia ris c u iu sd am c u ltu ra e ” 38. T a k i opis z n a jd u je dalsze
3* Posoborow e P ra w o d a w stw o K ościelne, t. VI z. 1 w yd. przez ks.
E. S z t a f r o w s k i e g o , A T K 1975.
37 L’Qsserva!tare R om ano 7—8 V II 1975.
38 De evangelizatione m u n d i h u iu s tem poris. P a rs p rio r: m u tu a com - m unicatio e x p e rie n tia ru m , p a rs II 5, w : G. G a p r i l e , II Sinodo dei V escovi 1974, ed. C iv ilta ca tto lic a 1976 s. 939.
3 — P ra w o K a n o n ic z n e
34 Ks. J. Glemp [12]
o b ja śn ien ia, z k tó ry c h w y n ik a, że nie je st ty lk o częścią K ościoła, ale in sty tu c ją w cielającą w sieb ie ca łe m iste riu m K ościoła. W inna się w k o rzen iać w środow isko, staw a ć się „tu b y lczą”, u k u ltu ra ln ia ć środow isko, a to z a k ład a u p ra w n ie n ia do o k reślo n ej au tonom ii. K o
ściół lo k a ln y w in ie n być o tw a rty n a społeczności, w śród k tó ry c h ży je i n a in n e K ościoły. D o m a g a 's ię to rzeczyw istego zastosow a
n ia zasad y pom ocniczości i p rz y z n a n ia w iększego a u to r y te tu K on
fere n c jo m B iskupim . W e w zajem n y ch kontalktach m ięd zy K ościo
łam i lo k aln y m i n a le ż y u n ik a ć w szelkiego ro d z a ju p a te rn a liz m u i ro zró żn ian ia m ięd zy K ościołam i d aw n y m i a m ło d y m i 39. Dość k a teg o ry czn e sfo rm u ło w a n ia k a rd . C o rd eiro b y ły echem żyw ych d y sk u sji b isk u p ó w k ra jó w trzeciego ś w ia ta . C zęsto p o d k re śla li oni, że p o m yślny rozw ój ew an g elizacji zależy rzeczyw iście od rozw o
ju K ościoła lokalego, n a ile on re a ln ie w k o rzen i się w n a ró d i po
d ejm ie ciągły i p o k o rn y dialog z m iejscow ym i tra d y c ja m i, k u ltu rą i re lig ia m i 40. K a rd . D arm o ju w o n o z In d o n ezji m ów ił o K ościele p a rty k u la rn y m , k tó ry często pozostając w p ew n ej izolacji zostaje p odśw iadom ie u to żsam ian y z K ościołem pow szechnym a w te d y ta k że z „zach o d n im ” i o cen ian y w ed łu g n o rm p a n u ją c y c h w środow i
sk u sp o łe c z n o -k u ltu ra ln y m Z a c h o d u 41. „L okalność K ościoła w sen
sie w o lo ry zacji k u ltu ro w y c h te re n u w y su w a ła się n a czało p ro b lem a ty k i, d lateg o też do d y sk u sji w m n iejszy ch zespołach zre
d ag o w an o zespół p y ta ń pośw ięcony K ościołow i lo k aln em u , np. Czy w różnych n a ro d a c h is tn ie ją p raw d ziw e K ościoły lokalne, jeśli nie, ja k ie są tego pow ody? Jaikie k o n k re tn e w nioski n ależy przedłożyć, żeb y Kościół, b ęd ąc pow szechnym , coraz b a rd z ie j u k a z y w a ł się za
a d a p to w a n y do te re n u ? 42 W d ru g ie j se rii p y ta ń d la „circu lis m i- noriibus” p o stu lo w an o ro zw ią zan ie b a rd z o ik o n k retn y ch k w estii te oretycznych: 1, Co oznacza w y rażen ie K ościół lo k a ln y w k o n fro n ta c ji z „ p a rty k u la rn y m ” ? 2. N a czym polega stw ierd zen ie, że dzie
ło e w a n g elizacji zależy od K ościoła lokalnego? 3. Ja k im i n o rm a m i m ożna określić k o n k re tn ie , że u k o n sty tu o w a n ie się k ilk u K oś
ciołów p a rty k u la rn y c h w jed n o ści z K ościołem pow szechnym je st K ościołem lo k aln y m , i to n ie w znaczeniu a d m in istra c y jn y m i do
św iadczalnym , ale eklezjologicznym ? 4. J a k ie pod koniec S y n o d u k o rzy stn e w y d ad z ą się propozycje dla lepszego o k reślen ia części
39 Z dalszych p o stu la tó w to: „C reatio theologiaru/m in d ig e n aru m fo- venida est... Ad hoc p e rt i n et creatio n w o ru m m in iste r iorum e t d iv e rsi- ficatio m in iste rio ru m secundum v a ria charism ata... R e alitas Ecclesiae localis p len e recognoscenda e s t eiusque légitim a au to n o m ia agnoscenda”, ilbid. s. 939—940.
40 B iskup L ourdousam y z In d ii (ak tu a ln ie se k re ta rz K o ngregacji dla sp raw ew angelizacji): ,X.o sviluppo d’u n a C hiesa locale, cioè u n a Chiesa realim ente in c a rn a te n e l popolo” , C a p r i l e , op. oit. s. 75.
41 „O ra è noto q u an to siano lonitani i d u e m o d i di v iv ere: quello occi
d en tale e quello dei paesi del te rz o m ondo” , C a p r i l e , cit. 232.
42 C a p r i l e , op. cit. 958.
K ościoła ja k o K ościoła lo k a ln e g o i p a rty k u la rn e g o w łonie K o
ścioła pow szechnego i jed y n eg o w o d n ie sie n iu do dzieła e w an g e lizacji? 43
D eiklaracja końcow a n ie ro zstrzy g ła , zgodnie z założeniem Sy
no d u , d y sk u to w a n y c h ikwestii. P o d an o je d n a k w y k az te m a tó w d y sk u to w a n y c h n a S ynodzie, w śród k tó ry c h są taikie: De n e c e ssita te u lte riu s c la rific a n d i n o tio n e m „E cclesiae lo calis” q u a e u s u rp a ta e st sensibus v a ld e d iv ersis e t in h ac S ynodo e t iam in C oncilio V atican o II; De n e c e ssita te p e rs o n a lita te m p ro p ria m E cclesiaru m p a rtic u la riu m firm io re m facien d i, u t s e rv itiu m E v a n g e lii in p a rti- c u la rib u s c o m m u n ita tib u s h u m a n is p le n iu s e x e rc e re v a le a n t.” 44
6. S ch em a ty n o w y c h praw a) L e x E cclesiae F u n d a m e n ta lis
F u n d a m e n ta ln e P ra w o K ościoła w y d a n e ja k o sc h em at w r. 1971 z a w ie ra dw ie w ersje, p o p rzed n ią z r. 1969 i p o p ra w io n ą w raz z sze
ro k im i w y ja śn ie n ia m i do poszczególnych k a n o n ó w 45. K an. 2 zaty tu ło w a n y ; De E cclesiae u n ita te et m u ltip lic ita te z a w ie ra s fo rm u ło w a n ia o K ościele lo k aln y m : „U nica C h risti E cclesia... in p a rtic u - la rib u s Ecclesiis e t ex iisdem e x sistit, ita u t sit e tia m C orpus Ec
c le sia ru m ...” O w o C orpus E c c lesiaru m może odnosić się do K o
ściołów p a tria rc h a ln y c h (§ 2), lu b in n y c h p a rty k u la rn y c h {§ 3).
S ch em at s ta ra się być w ie rn y słoiwnictwu K o n sty tu c ji L u m e n g e n tiu m , d lateg o też w k an. 47 § 1 „ p a rty k u la rn y ” oznacza p o d sta w o w ą je d n o stk ę K ościoła — diecezję. A u to rzy sc h e m a tu zd aw ali sobie sp ra w ę z tru d n o śc i term in o lo g iczn ej, dlatego, ja k to d o w ia
d u je m y się z re la c ji O nclina, zap ro p o n o w an o n a stę p u ją c e u sta le nia: N om ine „E cclesiae p a rtic u la ris ” d e s ig n a tu r p ro p rie P o p u li D ei pontio, q u a e E piscopo cum co o p e ra tio n e p re s b y te rii p a scen d a con- c r e d itu r (LG 23; C hD 11); q u a e p a rtio P o p u li Dei si c rite rio te r - rito ria li e irc u m s c rib a tu r d ic itu r e tia m „E cclesia localis” . N om ine
„E cclesiae p e c u lia ris” d e s ig n a tu r E cclesia d e te rm in a ti r itu s ” 46.
P rz e d sta w io n y sc h e m a t z r. 1971 u le g ł p rz e p ra c o w a n iu a z a p ro p o n o w an a jed n o lito ść te rm in ó w p o zo staw ała d y sk u sy jn a . W d a l
szym ciąg u u d o sk o n a la n e te k s ty poszły w k ie ru n k u w y a k c e n to w a n ia K ościoła p a rty k u la rn e g o a po m in ięciu lokalnego. N ow y sche
43 ibäd. Q uaesita VI 3 s. 1010.
44 ibid. s. 101i9l
15 P otificia C om m issio Codicis Iu ris C anonici recognoscendo (neser- v atum ) — S chem a Legis Ecclesiae F undam entalis, te x tu s em en d a tu s cum relatione de ipso schem ate deque em en d a tio n ib u s receptis, Typis P olyglotti V atican is 1971.
M ibid. s. 66.
36 Ks. J. Glemp [14]
m a t P raw a F u n d a m en ta ln eg o w k an . 2 § 2 m a n a stę p u ją c ą re d a k cję: „V ariae E cclesiae p a rtic u la re s in p lu re s c o n iu n g u n tu r co etu s o rg a n ic a e co n stitu to s, q u o m m q u id e m p ra e c ip u i stm t E cclesiae p e- c u lia re s secu n d u m ritu m ... v id e lic e t E cclesia la tin a e t v a ria e E ccle
siae o rie n ta le s a lia e q u e q u a e su p re m a E cclesiae a u c to rita te pro - ban te, c o n s titu u n tu r” 47. A le i ta k a p ro p o zy cja n ie je s t pozbaw iona tru d n o ści. Je że li o sta tn i człon zd an ia „ a lia e q u e q u a e su p re m a E c
clesiae a u c to rita te p ro b a n te c o n s titu u n tu r” odnosi się ta k ż e do K o
ścioła o b jęteg o p rzez K o n fe re n c ję E p isk o p atu , to Kościół lo k aln y w sensie p ro p o n o w an y m przez S ynod z r. 1974 trz e b a b y n a zw ać
„ p e k u lia rn y m ”, zw łaszcza że K ościoły p e k u lia rn e w ed łu g § 3 te goż k a n o n u dzielą się n a p ro w in c je kościelne, te z kolei n a reg io n y lu b p a tria r c h a ty . W ed łu g ro z u m ie n ia n ow ego sc h e m a tu P F K t e r m inologię p ew n ą p osiada ty lk o E cclesia p a rtic u la ris, o rg an izo w an ie się ty c h K ościołów w g ru p y org an iczn e n a d rz ę d n e p ozostaje dość n ie p e w n e p rzy u życiu te rm in o lo g ii a d m in istra c y jn e j ja k p ro w in c ja i region. P o m in ię ta je s t zu pełnie tre ść K ościoła lokalnego.
b) S c h e m a t n ow ego p raw a De clericis — De sacra hierarchia
R e d a k c ja ty c h kan o n ó w je s t w cześniejsza od o m aw ian y ch k a n o n ó w P F K , d la te g o też one są ź r ó d łe m in sp ira c ji. K a n o n y dotyczą
ce te ry to ria ln e g o p o d ziału K ościoła są n a jb a rd z ie j m ia ro d a jn e w u s ta la n iu term in o lo g ii, a n a d to sp ra w a je s t u ła tw io n a , bo dotyczą ty lk o K ościoła łacińskiego. Rzecz zn am ien n a, że i t u po m ija się ek sp o n o w an ie K ościoła lokalnego, a z soborow ego w y ra ż e n ia te o logicznego „Ecclesia p a rtic u la ris ” czyni te rm in p o d ziału a d m in is tra cyjnego. E cclesia p a rtic u la ris je st a d m in istra c y jn y m pojęciem n a d rz ę d n y m o b e jm u ją c y m diecezje, w ik a ria t apostolski, p re fe k tu rę apostolską, p ra ła tu r ę n iezależn ą i o p actw o 48. K ościół p a r ty k u la rn y i w sp ó ln o ty do niego p rz y ró w n a n e łączą się w p ro w in cje kościelne, te zaś m ogą łączyć się w re g io n y kościelne 49. P o d k re śla się je d n a k , że te ry to riu m zak reślo n e d la K ościoła p a rty k u la rn e g o n ie je st isto tn e: „...m om entum s e rv a t te rrito riu m , non q u id em u ti ele m e n - tu m com stitutivum , sed u ti e le m e n tu m d e te rm in a tiv u m p o rtio n is P o p u li Dei, q u a h aec E cclesia d e fin itu r” 50.
17 C om m unicationes 8 (1976) n r 2 s. 80.
48 „Ecclesiae p a rtio u la ri in iu re a e ą u ip a ra n tu r aliae fid eliu m cam m u- ndtates: ipsi, nisi in iu re alio constet, a s sm ila n tu r Vicariatius A postoli- cus e t P ra e fa c tu ra A postolica..., C om m unicationes, 1972 s. 40.
49 C om m unicationes, 1972 n r 1 s. 40.
50 ibid. s. 41; por. W. G ó r a l s k i , Prace k o n su lto ró w g ru p y IV JOe sacra hierarchia” (De clericis) nad re w izją k o d e k s u praw a ka n o n icz
nego, P ra w o kanoniczne 18 (1975) n r 1—2 s. 211—:265.
7. K o śció ł lo k a ln y w r e fle k sji teo lo g ó w i k an on istów
B o g ata je s t lite r a tu r a n a u k o w a n a te m a t K ościoła lo k a ln e g o 51.
A u to rz y n a ogół n ie u s iłu ją u sta lić z a k re su pojęcia K ościoła lo- k alu n e g o w sposób d e fin ity w n y i o b iek ty w n y , o g ran iczają się r a czej do p o d an ia, w ja k im zn aczen iu o n i sa m i o p e ru ją ty m p o ję
ciem . De L u b ac p ro p o n u j e ze w zględów p ra k ty c z n y c h n azy w ać K o
ściół b isk u p a czyli diecezję — K ościołem p a rty k u la rn y m , zaś K o
ścioły o b e jm u ją c e zak re se m te ry to ria ln y m reg io n czy n a ro d o w ość — K ościołam i lo k a ln y m i S2. M a rra n z in i w ro zp ra w ie o teologii K ościoła lo kalnego p rz y z n a je , że w ed łu g d o k u m en tó w soborow ych K ościół p a r ty k u la r n y oznacza diecezję, podczas g d y lo k a ln y odnosi się do zb io ru diecezji, lu b do sam ej diecezji czy też p a ra fii. Z a
znacza, że uczeni o p ro fiu teologicznym n azw ę „ lo k a ln y ” re z e rw u ją d la diecezji, podczas g d y p ra w n ic y w olą diecezję n azyw ać K ościo
łe m p a rty k u la rn y m . S am M a rra n z in i ja k o teolog u ży w a p rzy m io tn ik a „ lo k a ln y ” n a oznaczenie K ościoła n a szczeblu d ie c e z ja ln y m 53.
P ro b le m je d n a k leży n ie w ty m , ilu a u to ró w opow ie się za o k re ślo n y m sensem d an eg o te rm in u . R aczej idzie o to, b y zach o w u jąc d u c h a S o boru i n a u k ę teologiczną n a te m a t K ościoła (bo ty lk o w p e rsp e k ty w ie K ościoła pow szechnego m ożna rozw ażać o K ościo
łach lo k a ln y c h czy p a rty k u la rn y c h ) ro zw ijać fu n k c jo n o w a n ie s tr u k t u r w y n ik a ją c y c h z d o k try n y . C iągle trz e b a zachow yw ać św iad o m ość, że bez K ościoła pow szechnego nie do pojęcia je s t Kościół p a r ty k u la r n y , bo przecież w n im u k a z u je się i m usi się o k azać K o
ściół pow szechny. T a k sam o K ościół pow szechny n ie m oże istn ieć b ez p a rty k u la rn y c h . Z e w n ę trz n ą zasadą jed n o czen ia się K ościoła pow szechnego z p a r ty k u la rn y m je st b isk u p — głow a K ościoła die
cezjalnego i u czestn ik w ład zy w spólnej in n y c h bisk u p ó w razem z B isk u p em rzy m sk im tk w ią c e j k o n sty tu ty w n ie w kolegialności bis
k u p ó w 34, a w y k o n y w a n e j w o k reślo n y ch przez p ra w o fo rm ach ju ry s d y k c y jn y c h i p o za ju ry sd y k c y jn y c h . Do tak ie g o koniecznego p rz e n ik a n ia się K ościołów p a rty k u la rn y c h z pow szechnym , g w a ra n tu ją c e g o jedność, nie je st w y m a g a n y ele m e n t m iejsca, lokalności.
S p ecy ficzn y c h a ra k te r „cząstkow ości” , a n ie części, p rzy K ościele p a rty k u la rn y m , ja k o w zajem n eg o p rz e n ik a n ia się, a zw łaszcza u k a
51 H. De L u b a c , L es Eglises particulières dans l’Eglise u n iv erse lle , P a ris 1971.
** ibid. s. 37, 41 i n.
53 A. M a r r a n z i n i , Teologia délia Chiesa locale. I Incarnazione e transcedenza, C ivilité C attolica, 3012 (1975) s. 542—553; I I — C atto- licità e localizzazione, ibid. n r 3013 (1976) 11—(19.
54 E. C o r e c c o, B isk u p Kościoła p a rty ku la rn eg o , p ro te kto rem i obrońcą karności lo ka ln ej, C oncilium 1—10, P oznań—W arszaw a 1968 s. 451.
38 Ks. J. Glemp [16]
z y w an ia się całości w cząstkow ości, je s t b a rd z ie j a d e k w a tn y do ro zw ażań w d zied zin ie c h a ry zm a ty czn ej.
Z au w ażam y , że w sc h em atach p rzyszłych u sta w sto su je się t e r m in „ p a rty k u la rn y ” . T a ap lik a c ja je d n a k pow oduje p ew n e p rz e su n ięcie treściow e, m ianow icie z dziedziny c h a ry zm aty cz n ej do in s ty tu c jo n a ln e j. ^Kościół p a rty k u la rn y ja k o p o rtio P o p u li D ei p rz y b ie ra fu n k c ję a d m in istra c y jn ą i z a tra c a ów sens p rz e n ik a n ia się cząstkow ości i całości.
/ W o d n iesien iu do K ościoła lo k aln e g o za u w ażam y n a stę p u ją c e te n d e n c je : 1. P o m ijan ie o k re śle n ia K ościół lo k a ln y ja k o zbytecz
nego, poniew aż teologiczne i p ra w n e znaczenie m ieści się w o k re ś le n iu Kościół p a rty k u la rn y . 2. N azy w an ie K ościołem lo k a ln y m p rze d e w szy stk im diecezję, bo m y ste riu m W cielenia u k a z u je się w zw iązk u z o k reślo n y m m iejscem w św iecie, 3. E k sp o n o w an ie K ościoła lo k aln eg o w ed łu g cech k u ltu ro w y c h ludności w ok reślo n y m k ra ju czy p a ń stw ie, bo w te d y n a jle p ie j u k a z u je się rola K oś
cioła w u św ięcan iu św ia ta J
T a o s ta tn ia te n d e n c ja m a przeciw ników , k tó rz y d o p a tru ją się w n ie j d ążeń au to n o m izacy jn y ch , co z kolei w p ro w ad za p o te n c ja l
n ą se p a ra c ję czy izolację. N ie w ątp liw ie p ro b le m au to n o m izacji K o
ścioła lo kalnego je st re a ln y , chodzi zaś przede w szy stk im o w y ty czenie g ran ic i o p ty m aln e j fu n k c jo n aln o śc i o w ej au to n o m ii dla w y p e łn ie n ia m isji K ościoła 55. T ak ie m ożliw ości is tn ie ją ju ż u sa n k c jo n o w a n e w in s ty tu c ji dialogu, k tó ry p ro w ad zo n y je s t w sp ra w a c h c h a ry ta ty w n y c h , m isy jn y c h oraz eku m en iczn y ch , zaw sze je d n a k pod a u to ry te te m i odpow iedzialnością K o n fere n cji E p is k o p a tu 56.
P ozostaje d e lik a tn a k w estia p a rtn e rs tw a K ościoła lo kalnego z W ła
dzą p a ń s tw o w ą 57. H isto ria m oże d o starczy ć p rz y k ła d ó w tak ieg o p a r tn e r s tw a nie ty lk o e k sp o n u ją c fa k ty p o ro zu m ien ia zaw arteg o p rze z E p isk o p aty P o lsk i czy W ęg er w r. 1950. T ak ie fa k ty m iały m iejsce tak że po p o b o rz e , np. zaw arcie p orozum ienia bisk u p ó w T re - w iru i S p iry z rząd em S a a ry w r. 1969 n a te m a t n au czan ia re lig ii w szkołach 58.
55 K. M ö r s d o r f , L ’antonom ia della Chiesa locale — A tti del Con- gresso internazionale di diritto canonico. La Chiesa dopo il Concilio, M ilano 1972 ss. 166 i n.
56 G. F e l i c i a n a , h e conferenze episcopali, ed. M ulino-B alognia 1974, s. 447 i n.
57 P. G i s m o n d i , 11 diritto della Chiesa dopo il Concilio, M ilano- -G iu ffre 1973: „II p ro b lem a e m olto complesso... Le Chiese locali, anche se r e tte collegialm ente d al corpo dei vescovi, sono spesso deboli dd fro n te al p o te re politico, spiecie se si tr a tti di S ta ti autoritairi” s. 124.
58 A rchiv fü r K atholisches K irch e n re ch t, 138 (1969), s. 613. Par.
L. M u s s e i l i, Chiesa C attolica e C om unitä politica, P ad o v a-C ed am 1975 s. 142 i n.
Z pow yższych an aliz w y n ik a, że w n a u c e kościelnej, tzn. w dzie
dzinie teologii i prarwa kanonicznego, K ościół lo k a ln y n ie m a sw ej p e łn e j id e n ty fik a c ji, ale je s t dużo m a te ria łu , b y obok K oś
cioła p a rty k u la rn e g o o p raco w ać tre śc i teologiczno p ra w n e K ościo
ła lokalnego.
11 p rob lem a d ’id en tifica zio n e d ella C hiesa lo ca le e particolare
L ’axtioolio p rese n te intendie, analizzaindo il concetto d ella Chiiesa locale e p artico la re , risp o n d ere a lia questioner ise il co n ten u to teologico di q uesti tenmind concildard tro v a lMderitificazione su livello istituzionale.
G ia nei p rim i secoli di crdstianesim o s ’in c o n tra n o i vestigd del concetto d ella Oh. locale, m a solo u n a v o lta — in q u a n to ris u lta — il te rm in e e u sato n el Codice dd G iiustiniano C. 11, 48, 20, 1. L ’organLzzazione d ella Ch. pnim 'itiva si co stru iv a su lla b ase di q u ella ro m an o - b iz an tin a, dato che 1’,u n ita s p iritu a le d’a llo ra non rich ied ev a un c e n tro am mindstratdvo.
L'iim portanza ded S inodi locali. I d o cum enti del Concilio V aticano II, in sipecie LG e ChD usano dei te rm in i: Ch. locale, Ch. p a rtic o la re e Ch.
p eouliare non p e r sostituiire q u elli del CIC, m a p e r e s p rim jre le ric - chezze teo lo gico-istituaionali d ella Chiesa, tu tta v ia il Concilio li usa spesso a vicenda. Solo la Oh. p a rtic o la re e s ta ta definita.
II p a p a G iovanni X X III ha preso, nel suo insegnam ento, il te m a d ella Ch. locale fra le fro n tie re d ’u n S tato ; il D irecto riu m della Congr. dei il te rm in e „Ch. lo cale” vien e applicaito piu spesso p e r in d ic are u n a dio- cesi.
I documeniti d ella S. Sede, em an a ti dopo il Concilio, ci forniscono un am pio, m a d iffe ren ziato , m a te ria le a proposito delle Ch. locali. M.p So l- licitudo su rą p p re se n ta n z e pontificie su p p o n e p iu tto sto il concetto della Ch. locale fra le fro n tie re d’u n S tato; il B iire cto riu m d ella Congr. dei Vescovi del 22 II 1973 p a rla solo d ella Ch. p a rtic o la re come diocesi;
L ’istruzione del S e g re ta ria to p e r l’Un'ita dei C ristian i del 22 II 1975 cerca di stabdlire il signdficato dei te rm in i e ritie n e che la Ch. locale e quella guddata da u n a C onferenza Episcopale e le attrib u isc e delle in itia tiv e ecumendche. La p ro b lem atic a d ella Ch. locale e s ta ta d elin ea ta fo rte m e n te d u ra n te il Sinodo dei Vescovi 1974. Sd pro p o n ev a di chia- rire il significato giurdico ed ecclesiologico d ella Ch. locale e di con- se n tirle u n a c e rta au to n o m ia p er g a ra n tire l ’efficacia d e ll’evangelizza- zione. G li schem i d ella Legge F o n d am e n tale e della G erarch ia usano ec lu siv am en te il te rm in e „Ch. p a rtic o la re ” provocando u n spostam ento d el suo conteinuto concdliare verso la direzione istituizionale, d ato che il Concilio p er il te rm in e „p a rtico lare” so tto lin e av a la rec ip ro c a p en e - traz io n e d ella Ch. u n iv e rsa le e p artico la re . F ra i teologi e canonicti si co n tin u a la dlscussione su ll’au to n o m ia d ella Oh. locale, specie a p ro p o sito d ’u n dialogo con lo S tato. II te rm in e non e del tu tto identificato.
