,M 2. Warszawa, d. 9 stycznia 1898 r. Tom XVII.
TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.
PRENUMERATA „W SZECHŚWIATA11.
W W ars za w ie: rocznie rs. 8
, kw artalnie rs.
2 Z p rze s y łk ą pocztow ą: roczniers.
1 0, półrocznie rs.
5Prenum erow ać można w Redakcyi .W sze ch św iata' i w e w szystkich księgarniach w kraju i zagranicą.
Komitet Redakcyjny Wszechświata stanow ią
Panowie:
Deike K., P ick stein S., H o y e r H ., Jurkiew icz K., Kw ietniew ski W t., Kram sztyk S., M orozewicz J., Na- tanson J „ Sztoicm an J., Trzciński W . i W róblew ski W.
Adres X Sed.al^c35r i: ^rałsro-ssrsłsiie-^rzed.rn.Ieście, Ib T r S < 3_
Jak powstało pojęcie o płci roślin.
Je d n ą z najważniejszych cech każdego tw oru organizowanego, bądź zwierzęcego, i bądź roślinnego, je s t zdolność wytwarzania [ jestestw podobnych sobie, czyli zdolność roz
m nażania się. Tylko na najniższych szczeb
lach organizacyi rozmnażanie to ma miejsce ! w postaci prostego podziału organizmu m a
cierzystego n a dwa nowe, lub też wyodręb-
jnienia pewnej tylko jego części, formującej | bezpośrednio nowe indywiduum. U większej zaś części zwierząt i roślin rozmnażanie od
bywa się na drodze daleko bardziej skompli
kowanej i sformowanie nowego organizmu staje się rezultatem oddzielnego aktu, zwa
nego zapłodnieniem, istotę którego stanowi zlanie się z sobą dwu zewnętrznie różnorod- | nych elementów : męskiego i żeńskiego. Ele-
jm ent żeński daje m ateryalną podstawę dla [ nowego organizmu, męski zaś tylko — koniecz-
jny do dalszego rozwoju impuls; zresztą b ar
dzo często jeden i ten sam organizm może się rozmnażać ta k płciowo, t. j. drogą za
płodnienia, ja k i bezpłciowo, t. j. bez zapłod
nienia. Z a przykład posłużyć nam może
ziemniak : w praktyce rozm nażają go bez
płciowo, mianowicie zapomocą oczek na bul
wach; lecz zdolny on jest i drogą zapłodnie
nia dać nasienie. T ak więc bulwy aąto orga
ny bezpłciowego, nasiona zaś—organy płcio
wego rozmnażania się ziemniaka.
Tutaj nasuwa się pytanie, czy dla rośliny nie stanowi to żadnej różnicy, jakim z dwu wyżej wzmiankowanych sposobów będzie się ona rozm nażała? Teoretycznie — nie, cho
ciaż nieprawdopodobnem jest, by dla o rg a
nizmu było wszystko jedno, czy oddzielać od siebie pewną część dla sformowania nowego organizmu, czy też uciekać się w tym celu za każdym razem do nadzwyczaj zawikłane-
| go aktu zapłodnienia, W przeciwnym bo
wiem razie trudno byłoby zrozumieć, dlacze
go ziemniak wytwarza kwiaty, owoce i n a
siona, gdy w bulwach posiada ta k znakomity i pewny środek podtrzym ania bytu podob
nych sobie roślin r . ziemi.
Bezpośrednie doświadczenie nauczyło czło
wieka rozróżniać płciowe i bezpłciowe ro z mnażanie według ich rezultatów i zwracać się w miarę potrzeby do pierwszego lub drugie
go z nich. Isto ta rzeczy kryje się w tem, źe
przy rozmnażaniu bezpłciowem zachowują
się nietylko tak zwane gatunkowe, lecz także
i czysto indywidualne cechy organizmu, kiedy
18 W SZECHŚW IAT N r tymczasem przy rozm nażaniu płciowem ce
chy indywidualne zanikają i pozostają tylko gatunkowe, w zależności od których ziemniak pozostaje ziemniakiem, jęczm ień—jęczmie
niem i t. p. D la tej to przyczyny, jeżeli ro ś
lina hodowana przedstaw ia pewne zboczenia od norm y, np. posiada niezwykłej postaci liście lub charakterystyczne zabarwienie kw iatu, to chcąc podobne zboczenia u trzy mać w potomstwie, należy się uciec dla o trzy
m ania tem pewniejszego rezu ltatu do ro z
m nażania jej zapom ocą liści, wąsów i t. p.
zam iast zbierania nasion danego osobnika.
Praw dopodobnie rośliny rozdzielnopłciowe, t. j. posiadające kw iaty męskie i żeńskie na oddzielnych egzem plarzach, naprowadziły pierwotnie człowieka na myśl o istnieniu ele
mentów płciowych w państwie roślinnem.
Ponieważ jednakże dwoistość pomieszkania była właściwą niektórym roślinom już od- daw na uprawianym przez człowieka, przeto historya danego pytania pozostaje, rzec moż
na, poza osłoną wieków. T rudno jednakże wyjaśnić, ja k należy pojmować gdzieniegdzie spotykane wyrażenia „m ęskie” Li „żeńskie”
w zastosowaniu do roślin—czy dosłownie, czy też jako poetyczną m etaforę?
B ujna fantazya arabów w każdem uschłem drzewie u p atryw ała re zu ltat niezaspokojonej miłości. P raw da, że według świadectwa H erodota, już babilończycy rozróżniali, ja k się później okazało, dokładnie, męskie i żeń
skie egzemplarze palm y daktylow ej, a naw et używali sztucznego zapładniania : hodowali wyłącznie żeńskie egzemplarze, a na nich wieszali ścięte gałązki kwitnących w lesie osobników męskich.
Jednakże zdumienie, a naw et często i scep
tycyzm, z jakim późniejsi autorowie opisywali wyżej wzmiankowany fakt, najlepiej świad
czą o tem, ja k mało jeszcze umysły współ
czesne były przygotow ane w tym kierunku.
Tymczasem w całej G recyi coś podobnego było stosowane i do drzewa figowego : m ia
nowicie gałązki dzikiego egzełnplarza umiesz
czano na drzewach wyhodowanych i operacyą takow ą zwano kapryfikacyą, ponieważ dziką formę odróżniano naówczas pod nazwą capri- ficus od hodowanej, zwanej poprostu ficus.
Zauważyć jednakże należy, że pomiędzy kapryfikacyą, a sztucznem zapładnianiem palm y daktylowej istnieje pewna różnica.
P alm a daktylowa je st istotnie rośliną roz- dzielnopłciową; człowiek lub w iatr musi przenieść pyłek z kwiatów egzem plarza męs
kiego na kwiaty żeńskie, by ten ostatni zro
dził owoce. Przeciwnie zaś, co do drzewa figowego, to dopiero niedawno zostało wy
jaśnione, w jakim stosunku pozostają wzglę
dem siebie hodowana i dzika form a i ja k dalece skomplikowane zjawiska tu taj z a chodzą.
Jeszcze dzisiaj rozchodzą się zdania, co do znaczenia kapryfikacyi, ponieważ wielu przyrodników up atruje w niej re zu ltat po
prostu zastarzałego przesądu. P ak tem jest, że praktykują j ą nie wszędzie : we W łoszech północnych i H iszpanii upraw iają drzewa figowe bez kapryfikacyi, a w południowych częściach tychże państw ciągle pozostaje ona w użyciu i ja k tw ierdzą tuziemcy, bez tej operacyi otrzymuje się daleko mniej owoców.
T ak więc roślina, która jed n a z pierwszych zwróciła uwagę człowiaka na procesy płcio
we u roślin, dotychczas jeszcze staw ia bo ta
nikom poważne trudności.
W racając do historyi zajm ującego nas przedm iotu, nadmienić muszę, że pojedyńcze fakty nie zaciekawiły umysłów starożytności, bardziej skłonnych do oderwanych spekula- cyj, aniżeli do obserwowania otaczających zjawisk. A rystoteles widział kardynalną róż
nicę między światem roślin i zwierząt, a w ła
ściwiej między światem istot nieporuszają- cych się, a istotami zdolnemi do samodzielnej zmiany miejsca, w tem, źe tylko u tych ostat- nijh istnieje zapłodnienie. Poglądy zaś A ry
stotelesa, ja k wiadomo, stanowiły podście- lisko poglądów na przyrodę wielu n astęp nych stuleci; dlatego też prawie do końca X V I I I wioku ciągnie się, że tak powiem, mityczny peryod rozpatrywanej przez nas historyi. Daleko więcej niż filozofowie od
nieśli pożytku z palmy daktylowej —poec i . . . O ddaw na znanym jest np. łaciński wiersz Pontanosa (1505 r.), w którym tenże opiewa miłość dwu palm : męskiej i żeńskiej, rosną
cych jed n a w Brundusii, drug a w A tranto;
zadziwiającym rezultatem zadowolonej żądzy było zjawienie się owoców na obudwu egzem
plarzach—fakt, który zadziwił naw et samego poetę. W wiekach średnich rozróżniano wie
le „męskich" i „żeńskich” roślin, lecz tylko
na podstawie pewnych różnic w zewnętrznej
ISIr 2. WSZECHSW1AT 19 formie, pow odując się regułą, że męski osob
nik winien być bardziej krzepkiej, żeński zaś nieco subtelniejszej, delikatniejszej budowy.
W ten sposób np. powstało pojęcie o męskiej i żeńskiej paproci. Dzisiaj wiadomo, że sąto dwie zupełnie różne rośliny, tak dalekie od siebie, że botanik zalicza je nawet do od
rębnych rodzajów.
Pewien, rzeczywiście naukowy ruch ujaw
nia się zaledwie w końcu X V I I stulecia.
W tym czasie uczeni dochodził do wniosku, że u znaczniejszej liczby roślin męskie i żeń
skie elementy posiada jeden i tenże sam osobnik i tylko u niektórych vsą one rozdziel
ne, ja k u zwierząt. Myśl tę wypowiedział ju ż Pliniusz, opierając się, ja k się sam wy
raża, na zdaniu „znawców przyrody”. K to zaś pierwszy pręcik uznał za organ męski roślin—określić bardzo trudno. Zwykle za
sługę ową przypisują anglikowi, profesorowi Millingtonowi, opierając się na wskazówkach znakomitego współczesnego mu rodaka Grew, jednego z ojców anatom ii roślin.
Dzisiaj czytając oryginalne kom binacje, któreini Grew sta ra ł się poprzeć swe dowo
dzenia, trudno się wstrzymać od uśmiechu.
Poczęści są one bardzo niecenzuralne, poczę- ści zaś obracają się w błędnem kole ówczes
nej chemii, w której siarka, sól i oleje zaj
mowały stanowisko naczelne. Zabarw ienie płatków służy według niego dla usunięcia cząstek siarki, co pozwala nasieniu wzbo
gacić się tłuszczami. Wogóle Grew więcej nadaw ał znaczenia wątpliwej natury faktom, aniżeli drogocennym wskazówkom, podda
wanym człowiekowi w ciągu wielu stuleci przez palmę daktylową i inne rozdzielno- płciowe rośliny; o tych ostatnich nie wspo
m ina nawet. Tymczasem zdaje się nie mogło być nic prostszego nad to, ja k znaleźć pręci
ki w kw iatach męskiej palmy i następnie, spotykając takież organy w kwiatach innych roślin przyjąć je ogólnie za męskie organy rozrodcze. Dzisiaj rzecz to dla nas dziwna, ponieważ wszystko to oddawna znamy. Lecz często bardzo długo umysł ludzki błąka się naokół jasnej napozór prawdy, a następnie, kiedy już została ona wprowadzoną na świa
tło dzienne, naiwnie dziwi się, że oddawna jej nie zauważono. Millington i Grew wy
prowadzili słuszny, coprawda, wniosek, lecz schwytali go, rzec można, poonacku, wycho
dząc z zupełnie nienaukowych, fantastycz
nych założeń.
Z a prawdziwego twórcę współczesnej n au ki o płciowości u roślin należy uważać Ca- merariusa, botanika niemieckiego, rodem z Tubingi. Aż do jego czasów uczeni chęt
nie komentowali A rystotelesa, Teofrasta i innych, zbierając cudze wskazówki, nikt z nich jednakże nie pom yślał nad zastosowa
niem w tym razie najsilniejszego oręża—d o świadczenia. W ielka zasługa C am erariusa na tem właśnie polega, źe on pierwszy po
szedł tą drogą. Do niego niepodzielnie na
leżą pierwsze rzeczywiście naukowe doświad
czenia nad roślinami rozdzielno i oddzielno- płciowemi; badając je, zauważył, źe jeżeli w pierwszych z wyżej wzmiankowanych (jak np. konopie) zawczasu usuniemy męskie egzemplarze, a w drugich (kukurydza) m ęs
kie kwiaty, to nasion nie otrzymamy. N a tej zasadzie doszedł do wniosku, że pręcik przedstawia organ męski, a elem entami za- pładniającem i są rozwijające się w nim ziar
na pyłkowe, słupek zaś jestto organ żeński, którego jajeczka podlegają zapłodnieniu. N a zasadzie analizy kwiatów rozmaitych roślin wypowiedział on mniemanie, źe rozdział płci, zwykły dla świata zwierzęcego, u roślin przedstawia wyjątek.
Jtd y n y błąd C am erariusa polegał na tem, że kwiaty obupłciowe uw ażał za sam ozapład- niające się, gdy tymczasem i w tym razie, ja k wykazały późniejsze badania, m a miejsce krzyżowanie. Coprawda omyłka ta uporczy
wie powtarza się nawet i w naszem stuleciu, z tą różnicą, że C am erariusa zadziwił fakt ten, gdy większość późniejszych uczonych uważa go za rzecz zupełnie n atu raln ą. R e
zultaty, otrzym ane przez C am erariusa, zo
stały ogłoszone w 1694 roku—w liście pod tytułem „De sexu plantarum epistoła”.
W liście tym, między innemi, żali się on na wojny Ludw ika X lY , przeszkadzające spo
kojnym jego zajęciom.
Pierwsza połowa X V I I I stulecia niewiele dostarczała m ateryału faktycznego. Nowe poglądy chętnie sądzono i krytykowano z n aj
rozmaitszych punktów widzenia, lecz do
świadczalnie sprawdzało je bardzo niewielu uczonych. W 1751 roku M uller powtórzył doświadczenie jednego z angielskich uczo
nych nad tulipanem . R ezultaty jednakie
20 W SZECHSW IAT i \ r 2.
otrzym ał odmienne; gdy w pierwszym razie n a 12 tulipanów kastrow anych, t. j. takich, którym wycięto pylniki, ani jed en nie przy
niósł nasion, u niego tulipany pozbawione pręcików pomimo tego nasiona posiadały M uller wszakże zauw ażył, że operowane kw iaty były odwiedzane przez pszczoły, k tó re przynosiły z sobą i zostaw iały n a znamio
nach słupków znaczną ilość pyłku. F a k t ten dał nadzwyczaj ważne wskazówki co do znaczenia owadów w spraw ie zapłodnienia roślin. W ielkie także wrażenie wywołało odnoszące się do tegoż czasu doświadczenie G leditscba, d yrektora ogrodu botanicznego w B erlinie. W ogrodzie tym znajdow ał się żeński egzem plarz palm y (Cham aerops), ni
gdy nie produkujący nasion, ponieważ nie
jbyło tam osobnika męskiego. G leditsch za
żądał przysłania z L ipska,, gdzie się znajdo- ! wał męski osobnik, g ałązk i z kw iatam i; ga- ! łązk a ta podróżowała całe dziewięć dni I i zaczęła pokrywać się pleśnią, gdy tymcza-
isem berlińska palm a już prawie zupełnie
iokwitła. Pomimo tego re z u lta t przeszedł oczekiwania : palm a poraź pierwszy po 80 latac h swego istnienia przyniosła nasiona.
Poglądy C am erariusa nie znajdow ały je d nakże zwolenników pomiędzy ówczesnymi uczonymi, choć fakty, o jak ich wyżej była mowa, dostatecznie je potwierdzały. W ielu w prost ignorowało go, inni pojmowali go zupełnie faszywie, jeszcze inni kategorycznie odrzucali wszystko, niem ając ku tem u n a j
mniejszych podstaw. N aw et Lineusz w za
kresie zajm ującego nas pytania nie wycho
dził poza obręb zdań ogółu, choć teoretycznie uznawał konieczność istnienia procesu płcio
wego u roślin.
. J a k dwa kolosy wpośród otaczającego je tłum u pigmejczyków k rólują w drugiej poło
wie X V I I I wieku K o e lre u te r i Sprengel, obaj nieocenieni przez współczesnych. P ierw szy z nich ogłosił pomiędzy rokiem 1761 a 1766 rezultaty wieloletnich, na: vyczaj starannie prowadzonych doświadczeń. Do owych czasów wiadomem było tylko, że dla uformowania nasion koniecznem je st d ziała
nie pyłku na znamię słupka. Lecz na czem polega działanie to— pozostaw ało zagadką.
Do jej rozwiązania K o e lreu ter dążył drogą doświadczalną.
A więc s ta ra ł się określić przedewszyst-
: kiem ja k a ilość pyłku niezbędnie jest po
trzebną do zapłodnienia i porów nał ilość tę z ogólną ilością pyłku, zaw ierającego się w kwiecie; okazało się, że kw iat produkuje
; pyłek w nadm iernej ilości. T ak naprzykład w kwiecie jednej z roślin, należących do ro- ] dżiny malw, narachował on około 5 000 z ia ren pyłkowych, gdy tymczasem doświadcze-
j
nie dowiodło, źe 50 do 60 z nich w ystarcza do zapłodnienia 30 lub też i większej ilość jajeczek takiego kwiatu. U innej znów roś
liny (M irabilis), której kwiat daje owoc z jednem tylko nasieniem, zapłodnienie miało miejsce już wówczas, gdy na znamię słupka padło 3, 2, a naw et tylko 1 ziarno pyłkowe;
tymczasem pylniki zawierały okoto 300 ziarn pyłkowych.
Zw racając się do pytania, w ja k i spo
sób zo3taje przeniesiony pyłek na zna
mię słupka, K o elreuter wykazał, ja k ważny m ają tu taj udział owady, które kwiinty zwa
biają ku sobie słodkim swym nektarem , po
siadającym w stanie zgęszczenia własności miodu. O ile rzeczywistem zaś je s t odwie
dzanie kwiatów przez owady, widzimy z n a
stępnego doświadczenia : 310 kwiatów było zapłodnionych sztucznie, a 310 innych tejże samej rośliny zostawiono dla owadów; i te i tam te dały prawie że jednakow ą ilość nasion.
Mniej udatnem i były teoretyczne kombina- cye K oelreutera o istocie zapłodnienia, choć ich fundam ent nie był fałszywy. Bez „cząs
tek siarki” jednakże i on nie um iał sobie dać rady. Zapładnianie, według jego zdania, m a miejsce już na znamieniu słupka : ziarn
ko pyłkowe oswabadza z wewnątrz siebie osobliwego rodzaju męską substancyą, która łączy się z w ypełniającą tkanki słupka sub- stancyą żeńską, nasycając j ą w takiż sam sposób, w jak i alkalia nasycają kwasy.
Należy zauważyć, że losy ziarnka pyłko
wego, które padło na znamię, nietylko wów
czas, lecz i daleko później pozostawały zu
pełnie nieznanem i: jedni wyobrażali sobie, że pyłek spada ze znamienia w zalążek, inni przypuszczali, że pyłek pęka na znamieniu, wypuszczając zwewnątrz zapładniający płyn, który w następstwie wessany bywa przez za
lążek; dopiero w naszem stuleciu zauważono,
| źe ziarno pyłkowe, pękając tworzy łagiewkę,
I która, przenikając przez tkanki szyjki słup-
N r 2. WSZECHSWIAT
21ka, dosięga wnętrza jajeczka i tam już usku
tecznia zapłodnienie.
Lecz najważniejsza zasługa K oelreutera polega na otrzymaniu całego szeregu tak zwanych mieszańców.
On pierwszy zapomocą, licznych doświad
czeń dowiódł, źe gdy mylnie przenosimy py
łek jednej rośliny na znamię drugiej, różnej lecz wogóle zbliżonej organizacyi, często za
chodzi zapłodnienie i wówczas z nasion roz
wija się roślina cechami swemi zbliżona za
równo do formy ojcowskiej jak i m acie
rzystej.
Możności formowania takich „mieszańców”
nie zaprzeczano i dawniej, a nawet według niektórych danych, pewien ogrodnik angiel
ski jeszcze na początku X V I I I wieku otrzy
m ał mieszańca z dwu różnych goździków;
leez wogóle w zakresie tym istniały zupełnie dowolne, fantastyczne i zupełnie nieprawdo
podobne przypuszczenia, według których można było otrzym ać mieszańce z dwu zu
pełnie różnych roślin. Linneusz, np., utrzy
mywał, że wszystkie rośliny z podobnemi liśćmi pochodzą od jednego ojca, a z jednaką, budową kwiatów od jednej matki.
Dzięki tem u w literaturze spotykamy cały szereg podań o mieszańcach, podań, których śmiałość przypomina mieszańców wielbłąda i ryby, stworzonych przez bujną fantazyą ówczesnych naturalistów .
Czysto naukowe badania K oelreutera, ograniczające możność krzyżowania tylko form podobnej organizacyi, spotkano z nie
ufnością i niechęcią, ponieważ podcięły one skrzydła rozbujalej fantazyi botaników. Re
zultaty, otrzym ane przez K oelreutera, posia
dały dwojakie znaczenie : z jednej strony da
wały możność otrzym ania mieszańców i zna
komicie popierały teoryą o funkcyach płcio
wych słupka i pręcików, z drugiej zaś — mieszańce miały głębokie znaczenie filozo
ficzne, ponieważ podcinały korzenie panującej naonczas teoryi ewolucyonizmu, podług któ
rej każdy organizm, a nawet każdy zarodek nosi w sobie zaczątki wszystkich następnych, m ających się z niego rozwinąć organizmów, czyli zaczątki całego swego potomstwa. „Nic nowego pod słońcem ” służyło za hasło teoryi ewolucyonizmu. W jajk u , z którego wylęgł się świat, zawierały się m ateryalne zarodki wszelkiego bytu i tak zwane „poczęcie” je st
niczem innem, ja k tylko rozwojem jednego z podobnie ukrytych zaczątków. Możność, wyprowadzania natury z zaklętego kofa możność otrzym ania czegoś rzeczywiście no
wego, dotychczas nieistniejącego w przyro
dzie, m usiała naturalnie wzruszyć podstawy panującej teoryi. Tymi to burzycielami p a
nującego porządku były mieszańce.
Osobistość i losy K o n rad a S prengla są nie
zwykle zajmujące. B ył on rektorem szkoły wyższej w Szpandawie i już zajm ując to sta nowisko zaczął zajmować się botaniką. Po wysłużeniu zaś em erytury przeniósł się do B erlina i zarabiał na życie lekcyami języków, a w święta urządzał wycieczki botaniczne, w których mógł uczestniczyć każdy płacący za to kilka groszy. Urzędowi uczeni, do rzędu których Sprengel nie należał, ignoro
wali go, a genialna książka jego, zatytułow a
na : „W ykryta tajem nica natury w budowie i zapłodnieniu roślin” (1793 r.) przyjętą zo
stała tak obojętnie, że wydawca odmówił drukowania drugiej części.
Dopiero w roku 60 niniejszego stulecia Darwin wskrzesił zapomnianą „Tajemnicę natury ”, tę pieśń łabędzią X V I I I wieku, w zakresie zajmującego nas przedmiotu.
B adania Sprengla, dotyczące wzajemnych stosunków kwiatów i owadów, naprow a
dziły go na teoryą kwiatu, teoryą, która dzięki Darwinowi s ta ła się podstawą naszych nowoczesnych pojęć i rozrosła się jako od
dzielna gałęź nauki, pochłonąwszy wiele sił naukowych. Sam fakt udziału owadów w za
płodnieniu kwiatów, ja k wyżej powiedzie
liśmy, zauważono już dawniej, lecz należyte tłum aczenie otrzym ał on dopiero skutkiem badań Sprengla. T en ostatni znalazł, że pomimo tak zwykłego dla roślin połączenia męskich i żeńskich organów w jednym i tym samym osobniku, w naturze, naw et i w tym razie istnieje pewnego rodzaju krzyżowanie : pyłek danego kwiatka nie pada na znamię swego słupka, lecz bywa przeniesiony n aj
częściej n a inny kwiat tegoż samego rodzaju.
Uważne spostrzeżenia dowodzą, że w wielu razach oddziaływanie pręcików na słupek
| w kwiecie obupłciowym, pomimo bezpośred
niego sąsiedztwa zupełnie nawet je st nie- możliwem dzięki pewnym urządzeniom spe- cyalnym. N ajprostsze z urządzeń zapobie
gających samoaapłodnieniu zauważył już
22 WSZECHSW1AT I \ r 2.
Sprengel. P olega ono na tem , że męskie i żeńskie organy kw iatu obupłeiowego doj
rzewają. nierównocześnie : pręciki, np., byw a
ją już zupełnie rozwinięte, pyłek z nich wy- sypuje się, lecz słupek w tym że kwiecie znaj
duje się dopiero w stanie dojrzew ania i n ie
czułym je st na oddziaływanie pyłku, a gdy słupek po upływie pewnego czasu zupełnie się rozwinie,to pyłku ju ż zabraknie, ponieważ w iatr go uniesie, lub też owady z sobą zabiorą.
Czasem też, naodw rót, słupek wysuwa swe znamię z kw iatu i oczekuje na pyłek, pręciki zaś jeszcze niedojrzały. W obu przypadkach zapłodnienie możliwem je st tylko przy u d zia
le dwu kwiatów, znajdujących się na roz
maitych stadyach rozwoju, t. j. rozw ijają
cych się niejednocześnie: jeden z nich do
starcza pyłku, drugi zaś podlega zapłoJnie- niu. O pierając się na spostrzeżeniach, po
dobnych wyżej wskazanym, Sprengel doszedł do wniosku, choć z pewnemi zastrzeżeniam i, że n a tu ra prawdopodobnie nie chce, by ja k i
kolwiek kw iat został zapłodniony przez w łas
ny swój pyłek. N a czem zaś polega wada samozapłodnienia s ta r a ł się wyjaśnić dopiero w lat 75 później D arw in. Lecz jeżeli, mówi Sprengel, przyjm iem y jako fakt, że samo- zapłodnienie je s t dla roślin zgubne, to b ę dziemy w możności objaśnienia całego sze
regu niezrozum iałych na pierwszy rz u t oka zjawisk w życiu kwiatu. Przenoszenie pyłku z kwiatu n a kwiat najczęściej uskuteczniają owady, odwiedzające kwiaty dla wydobycia z nich nektaru, wydzielanego przez specyalne organy, ukryte od deszczu, a zarazem do
stępne dla owadów. T ak rozpowszechnione w przyrodzie zabarw ienie osłon kwiatowych m a także z tego p unktu widzenia określone swe zn aczen ie: zabarw ienie takie, zdaleka widoczne, zwraca na się uwagę owadu, poka
zując mu, gdzie znajdzie łakom y dla siebie kąsek; osłony te służą także owadom za bezpieczną przystań, gdzie odpoczywają one, sadowiąc się do wydobywania nektaru, a co z a t e m idzie i przenoszenia pyłku. P ełn e oryginalności formy osłon kwiatowych można objaśnić tylko spscyalnem przystosowaniem ku zapłodnieniu przez takie, a nie inne owa
dy. Nie powinno nas także dziwić, że, skoro zapłodnienie już nastąpi, zabarwione osłony usychają i opadają, ponieważ spełniły ju ż swoje zadanie.
T akie są główniejsze rezultaty badań Sprengla, zachowujące po dziś dzień całe swe znaczenie. W i-ezultacie pokazuje się, że Sprengel pierwszy uważał kwiat jako n a d zwyczaj skomplikowany przyrząd, obracho- wany na zapłodnienie (zwykle krzyżowane) przy pomocy owadów.
Zdaw ałoby się, że badania Cam erariusa, K oelreutera i Sprengla dostatecznie u g ru n to wały teoryą istnienia płci u roślin. J e d n a k że w rzeczywistości nietylko w drugiej poło
wie zeszłego, lecz naw et aż do 30 roku n a
szego stulecia zaprzeczano istnienia płci u roślin. Przyczyną tego były doświadczenia nad niektóremi z roślin rozdzielnopłciowych.
Doświadczenia te, podobne do doświadczeń C am erariusa, dały zupełnie jednakże różne rezultaty; konopie, np., dawały nasiona n a wet wtedy, gdy zawczasu usunięto osobniki męskie. N ajw iększą wziętością w tym kie
runku cieszyły się doświadczenia włocha Spallanzaniego (1786), na których głównie opierały się zdania przeciwników płciowości.
Dziś rezu ltaty doświadczeń Spallanzaniego można objaśnić tem, że u roślin rozdzielno
płciowych, na co nawet i C am erarius zwrócił uwagę, gdzieniegdzie rozwijają się kwiaty męskie, które łatw o ujść mogły uwagi b ad a
cza. Ciekawym jest jeszcze fakt, że w na- szem stuleciu znaleść można było ludzi, utrzym ujących, że pyłek może być zastąpio
ny przez jakikolwiek proszek, np. przez kurz powstający na drodze.
Najwięcej w tym kierunku wsławili się (naturalnie dość smutnie) filozofowie natury, którzy na zasadzie teoretycznych kombina- cyj i, rzecz prosta, na podstawie fikcyjnych doświadczeń dowodzili, że płciowe funkcye pręcików i słupka są absurdem . W edług dowcipnego wyrażenia Sachsa czasem wielo
tomowe dzieła filozofów natury zaciekawiają nietyle jako pam iątki historyczne, ile raczej jak o objawy patologiczne.
R egresya jednakże, ja k a zapanowała na początku naszego stulecia, m iała i swoję dobrą stronę, ponieważ wywołała nowe kapi
talne badania G a rtn era (1837 r ) , które usu
nęły wszelkie wątpliwości i ostatecznie wy
trąciły wszelki oręż z dłoni przeciwników.
W szystkie dane, na których ci ostatni opie
rali swe dowodzenia, Grartner poddał suro
wej krytyce, a zarazem ogłosił rezultaty
N r 2. WSZECHSWJAT swych 25-letnich klasycznych badań nad
mieszańcami, znakomicie poparłszy i rozsze
rzywszy dawniejsze wyniki K oelreutera.
T ak więc dopiero około 40-go roku nasze
go stulecia ustają ostatecznie wszelkie spory, dotyczące ogólnej strony pytania, W tym też czasie wyjaśniono funkcye płciowe niż
szych roślin bezkwiatowych.
Spojrzawszy raz jeszcze na drogę, po któ
rej nauka kroczyła, nietrudno spostrzedz, źe była ona nietylko długą, ale ciężką i trudną.
J a k łódź po wzburzonych falach płynąca, tak praw da dla oczu ludzkich, to znikającJna czas dłuższy, to znów zjaw iając się na hory
zoncie, długo walczyć m usiała z falami, by zabłysnąć całą swą jasnością.
Zygm unt Woycicki.
PROCES ŻYCLOW Y.
P R Z E Z
M. YERW ORNA
W iele bardzo już czyniono doświadczeń, a więcej jeszcze filozofowano nad kwestyą, co to jest życie? Myśliciele, lekarze i przyrod
nicy od najdawniejszych czasów budowali teorye o istocie życia i teorye te z biegiem czasu najrozm aitsze przechodziły koleje. Na- i stępcy H ippokratesa upatrywali przyczynę życia w hypotetycznem
„ 5 rv s o |ia ” ,niezmiernie subtelnej cząstce składowej powietrza; cząst
ka ta, wdychana przez płuca człowieka, do-
jstaw ała się stam tąd do krwi, a ze krwią do całego ciała i jego narządów, dla utrzym ania w nich życia. D la nowoczesnego fizyologa je s t to wprost zdumiewającą rzeczą, że dzi
siejsze zapatryw anie na znaczenie tlenu
w
organizmie już przed dwuma tysiącami lat tak jasno i tak trafnie wypowiedziane zo
stało; ta k że już Galen, ojciec fizyologii n au kowej, mógł stanowczo przepowiedzieć, że kiedyś będzie można owo „pneum a” z po
wietrza wydzielić. W ieki średnie tłum acząc o tyle trafnie sam wyraz, o ile mylnie jego znaczenie, zrobiły z pneutna „spiritus anima- les”, które ostatecznie w mistycyzmie utonę
ły. Z odrodzeniem nauki—i w pojęciach o ży
ciu dały się Wzuć nowe prądy. W ielkie szkoły jatrom echaników i jatrochemików już wtedy były przekonane, że wszystkie objawy życia fizykalnie i chemicznie dadzą się wy
tłumaczyć, a znakomite odkrycia X V I I w.
umocniły to przekonanie. Ale reakcya zaraz nastąpiła. Postęp nadto był szybki, fizyka i chemia zamało wydoskonaona, a niecierpli
wość zbyt wielka. N astąpiło zwątpienie i za niem nowy zwrot do mistycyzmu. Mglisty
„animizm” S tahla, według którego „anim a”
wywoływała życie i chroniła je od śmierci, był tylko poprzednikiem, zwiastunem wita
lizmu, który powstał w zeszłem stuleciu.
Przyczyną objawów życia miała być tajem nicza „siła życiowa”, ani fizyczna, ani che
miczna. W italizm niezmiernie się rozpo- wsz chnił i dopiero ogromne postępy fizyki i chemii w X I X wieku zdołały go pokonać.
Od kilkudziesięciu la t zaledwie fizyologia powróciła do dawnego przekonania, że obja
wy życia wszystkich wogóle organizmów są wynikiem czynników fizycznych i chemicz
nych, a raczej czysto mechanicznych.
Sporadyczne usiłowania czasów nowszych, tak nieszczęśliwie mieniące się witalistyczne- mi albo neowitalistycznemi, nic nie m ają wspólnego ze starym witalizmem i mało zys
kały uznania. Przeważnie wynikają one z popędu filozoficznego do sprawdzania i kry tycznego rozbioru pojęć zasadniczych wiedzy przyrodniczej, ale z fizyologią nie m ają wła
ściwie nic wspólnego. W kraczają w dziedzi
nę kwestyj niefizyologicznych; są przeto nie
jasne i zawiłe, i przekonywają nas tem sa
mem, ja k niezbędnem je s t ścisłe oznaczenie zadania i granic fizyologii. Określanie pojęć m a zawsze w sobie coś pedantycznego, ale jest złem koniecznem i nieodzownem; wtedy bowiem tylko badanie może być jasne i zro
zumiałe Rozwój idei i systemów filozoficz
nych dostarcza nam całego szeregu przykła
dów, stwierdzających ten pewnik, że niema jasności i zrozumienia bez ścisłych definicyj.
Zadaniem fizyologii jest tłumaczenie obja
wów życia, a mianowicie tych zjawisk, które uważamy za charakterystyczne dla organiz
mów żywych. Od najdawniejszych czasów rozróżniano dwie wielkie grupy tycłi objawów życiowych: fizyczne i psychiczne. Zawsze jednak istniało mniej lub więcej wyraźne po
czucie, albo przekonanie, że te dwa rodzaje
24 WSZECHŚW IAT N r 2.
objawów nie są równowarte; i w rzeczy sa
mej krytyczne sprawdzenie pojęć zasadni
czych wiedzy przekonywa nas dobitnie, że przejawy duszy nie są bynajmniej objawami życia w tym sam ym sensie co odżywianie, oddychanie, wydzielanie, ruch, wzrost i roz
mnażanie się. Określenie stosunku pomiędzy
jświatem fizycznym a psychicznym je s t wpraw
dzie niezbędnie potrzebnem dla każdego przyrodnika, a szczególniej dla fizyologa;
jed n ak w kracza ono w dziedzinę teoryi po
znania. Fizyologia zaś powinna się wyłącz
nie ograniczyć do badania i wyjaśniania fizycznych objawów życia i niem a źadaej zasady do uważania psychologii za jej część;
tem bardziej, gdy fizyologia współczesna stw ierdziła fa k t zasadniczy, że zjawiska fizyczne mogą być wywołane tylko przez inne fizyczne zjawiska; tak więc badanie przyczynowe fizycznych przejawów życia nie może przekraczać granic św iata fizycznego, j chyba, że chodzi o wytłumaczenie samego po
jęcia ciała i stosunku jego do duszy.
Jeżeli, wychodząc z tego założenia, uważać będziemy za zadanie fizyologii badanie wy
łącznie fizycznych objawów życia, to wbrew wszelkim mrzonkom witalistycznym i neowi- talistycznym wyniknie stąd bezwarunkowo, że fizyologia niczem więcej być nie może, jak tylko fizyką i chemią żywego organizmu. O r
ganizm, jak o ciało, podlega tym samym pra- j wom, co wszystkie inne ciała. Chemia i fizy- ! ka wykazują te ogólne praw a. T ak ja k zjaw iska natu ry m artw ej, tak i zjaw iska ży
ciowe muszą wynikać z ogólnych praw , rz ą dzących ciałam i; zarówno niema tu miejsca dla elem entarnej siły życiowej, ja k i dla elem entarnej siły żywej. Samo z siebie się rozumie, że fizyka i chemia dziś jeszcze nie są naukam i skończonemi, że naw et n a jb a r
dziej zasadnicze poglądy w tej dziedzinie w przyszłości ulegną radykalnym zmianom.
To jedno je s t pew ne: fizyologia nigdy nie będzie m ogła na innych zasadach tłumaczyć zjawisk życiowych ja k te, którem i posługują się fizyka i chemia do tłum aczenia przyrody m artwej.
W rozwoju fizyologii stanowczym był je den zwrot, a mianowicie ustalenie stosunku jej do medycyny praktycznej. Chcąc spra
wiedliwie ocenić dzisiejszy stan nauki fizyo- logicznej, musimy na zw rot ten szczególniej
szą zwrócić uwagę. Słuszne twierdzenie Galena, źe medycyna praktyczna bez fizyo
logii istnieć nie może, miało ten skutek, że właśnie potrzebom owej medycyny praktycz
nej fizyologia, jako nauka, zawdzięcza swój początek i od tej pory w nierozerwanym z medycyną pozostaje związku. Związek ten je st niezbędny, dziś jeszcze bowiem stary po
gląd G alena okazuje się najzupełniej uza
sadnionym i takim na wieki pozostanie; dziś bowiem i zawsze wszelki postęp w medycy
nie praktycznej nierozłącznie je s t związany z rozwojem fizyologii. W analogicznym stosunku zostaje fizyka i chemia do nowo
czesnej techniki ■). T a ostatnia bez tam tych również istnieć nie może. Związek ten je d nak fatalne za sobą pociąga skutki, ilekroć- wiedza teoretyczna krępuje się nim w rozwo
ju swoim, ilekroć fizyologia takim się wy
łącznie zagadnieniom oddaje, które wywołane są doraźną potrzebą medycyny praktycznej.
Takim sposobem zatraca się szeroki nauko
wy pogląd, podstawy dalszego rozwoju za
cieśniają się, w yrabia się pewna jednostron
ność, k tó ra i medycynie samej na szkodę wychodzi. Czemże byłaby nasza fizyka i chemia, a wskutek tego i nasza technika, gdyby dwie pierwsze zawsze tylko praktyczne cele miały na względzie? R zeczą je s t abso
lutnie konieczną, aby wiedza teoretyczna rozwijała się samodzielnie, na jaknajszer- szych podstawach, własne tylko zaspakajając potrzeby i dążności, bez względu na możliwe rezultaty praktyczne. W zasadzie te tylko właśnie wyniki m ają najdonioślejsze znacze
nie praktyczne, które były owocem badań czysto teoretycznych. Nowożytną bakteryo- logią wraz z tak świetnem jej zastosowaniem zrodziła nie fizyologia, lecz mikroskopowe odkrycia botaników, a praktyczne rezultaty prześwietlania ciał zapomocą promieni R ont- gena zawdzięczają byt swój czysto teore
tycznym badaniom światła. Przyczynę tak znakomitego rozwoju niemieckiej techniki znajdujem y właśnie w szerokiej teoretycznej podstawie, k tórą dla techniki stanowią nauki
*) P atrz ostatnią mowę O stw alda na te g o
rocznym zjeźd zie elektrotechników w Monachium.
N r 2. WSZECHŚWIAT 25 przyrodnicze. Pizyologia niecierpliwie go
niąc za bezpośrednim rezultatem praktycz
nym, nieraz odstępowała od tej zasady, wsku
tek czego rozwijała się nierównomiernie i nie
jed na jej pokrewna nauka o wiele ją wyprze
dziła.
Stanowisko, jakie fizyologia zajęła wobec medycyny praktycznej, sprawiło, że wyłącz
nie niemal oddała się badaniom pospolitszych objawów życiowych u człowieka. Dopóki znajomość anatom ii ograniczała się do orga
nów człowieka i zwierząt wyższych, było to koniecznem, bo anatom ia zawsze była i być musi poprzedniczką fizyologii i toruje jej drogę. A le nawet w dzisiejszych czasach, kiedy anatom ia porównawcza już tak kolo
salne zrobiła postępy; kiedy mikroskop już wykazał, że narządy i tkanki wszystkich organizmów składają się z komórek; kiedy zoologia i botanika, histologia i embryologia zrobiły w swojej dziedzinie jaknajwiększy użytek z tych zdobyczy— dziś jeBzcze fizyo- logia nie opuściła swego tradycyjnego stan o wiska. A jednak najznakomitszy fizyolog wszystkich czasów, J a n M uller, przed pó ł
wiekiem już wypowiedział zdanie, które zresztą wszystkiemi pracami swemi stwier
dził, że fizyologia tylko porównawczą być może.
T ak więc znamy w ogólności czynności ciała ludzkiego, które nam podpadają pod zmysły, złożone objawy życia, wtórne i trze
ciorzędne pochodne spraw elementarnych, niekiedy nawet aż do bardzo drobiazgowych szczegółów, natom iast mamy conajwyżej (i to nie zawsze) bardzo skąpe i niepewne wiado
mości o istotnej sprawie życiowej, która się rozgrywa w elem entarnych składnikach tk a
nek i organów, w komórkach. A przecież owe pospolite i powierzchowne zjawiska ży
ciowe są tylko wyrazem czynności komórek.
Wiemy wprawdzi , że wszystkie objawy życiowe, zarówno specyalne i złożone, ja k , ogólne i zasadnicze, właściwą przyczynę mają w chemicznych skrawach przemiany m ateryi, które się odbywają w żywych komórkach, ale właśnie ów właściwy proces życiowy w ko
mórce ja k na teraz je s t granicą badań fizyo- logicznych.
W rzeczy samej badanie przejawów życia w komórce połączone je st z niezwykłemi trudnościam i. Zwykle metody fizykalne fizyo
logii, k tó re tak wielkie oddały usługi w t ł u maczeniu pospolitych czynności ciała k rę gowców, tutaj nie mogą być stosowane, skąd w ostatnim la t dziesiątku coraz bardziej roz
powszechniło się mniemanie, że minęła dla fizyologii kwitnąca epoka badań czysto fizy
kalnych. N aturalnie, że badania objawów życia w komórce również nie zdołają się obejść bez środków fizykalnych, ale będą to inne środki, inne metody niż te, które dotąd w fizyologii główne miały znaczenie. Ponie
waż proces życiowy i przem iana m ateryi w komórce je s t kompleksem spraw chemicz
nych, przeto ostateczne rozwiązanie tych za
dań przypadnie w udziale chemii fizyologicz- nej; i faktycznie, w ostatnich czasach coraz więcej się zaczęto interesować kwestyami fizyologiozno - chemicznemi. Ale i chemia fizyologiczna tak a, ja k ą je s t dzisiaj, nieskoń
czone napotyka trudności. Ona także dotąd była prawie wyłącznie chemią organów i tk a
nek; naw et ostatnie ta k ważne odkrycia w chemii tkanek, poznanie znaczenia soku gruczołu tarczowego, specyalnie ty re oj o dyny, nakoniec wynalezienie antytoksyn i na tem oparta seroterapia, niczego nas nie nauczyły w kwestyi właściwych procesów, odbywają
cych się w samej komórce. To, czegośmy się
! dowiedzieli o życiu n a drodze chemicznej, I dotyczy tylko jego początku i końca. Znam y
tylko m aterye wprowadzane do organizmów i wydzielające się z substancyi żywej.- Co się w jej w nętrzu dzieje, to je s t przed nami ukryte.
Z badanie właściwego procesu życiowego dlatego je st tak utrudnione, że z jednej stro ny, jako kompleks przejawów chemicznych n a najmniejszej przestrzeni usuwa się on z pod naszej bezpośredniej obserwacyi; z d ru giej zaś każdy wpływ chemiczny natychm iast wywołuje w sprawie życiowej głębokie zmia
ny, a naw et zupełnie j ą przerywa. B adając chemiczny skład komórki, dowiadujemy się tylko czegoś o obum arłej m ateryi komór
kowej, a rezultaty te są zbyt słabe, aby pozwoliły nam wnioskować o tem, co się dzie- ]•• w żywej komórce. Z a jedyną wskazówkę do zbadania procesu życiowego komórki słu
żyć nam mogą elem entarne przejawy życia
tejże, które nam bezpośrednio obserw acja
odkrywa. Gdy więc chemia fizyologiczna
w przyszłości coraz bardziej zwracać się hę-
26 WSZECHSW IAT N r 2.
dzie ku komórce sam ej, to i zbadanie jej fizyologii stanie się możliwem; ale to są usi
łowania, k tó re zaledwie dopiero w ostatnich czasach podjęte zostały. B adanie zmian, j a kim ulegają komórki w norm alnych objawach życiowych pod wpływem celowych doświad
czeń, oraz coraz bardziej postępująca znajo
mość chemicznego składu komórki obum ar
łej dostarczy nam również najistotniejszego m ateryału do zbadania samego procesu ży
ciowego.
Dziś, bardziej niż kiedykolwiek, doszliśmy do przekonania, że to, co krótko nazywamy
„życiem” i co do pewnego stopnia prostem się wydaje, w rzeczywistości je s t jednym ła ń cuchem niezmiernie skomplikowanych obja
wów. J u ż sam fakt, że naw et w komórce martwej znajd u ją się ta k złożone związki chemiczne, ja k nukleina i nukleoalbum ina, związki o setkach i tysiącach atomów, związ
ki, których budowa stereochem iczna u rą g a wszelkiej analizie,— ten fakt sam jeden już nas uchroni od złudnych marzeń, jakoby można było kiedykolwiek zbadać chemizm życia ze wszystkiemi jego tajnikam i. Swoją d ro g ą nie mam y powodu uw ażać zadania tego za niedające się zgoła rozwiązać. Czas coraz to uchyla tę zasłonę i pozwala nam okiem rzucić do w nętrza; a jakkolwiek to, cośmy dotąd poznali z wielkiego procesu przem iany m ateryi, sąto tylko odosobnione, m ało znaczące cząstki całości, to i one po
zw alają nam ju ż na wnioski, najogólniejszej wprawdzie natury, o samej istocie procesu
życiowego. Tłum. Z. Sz.
{Dok- nast.).
ZNACZENIE BARW W PAŃSTWIE ZWIERZĘCEM.
(D ok oń czen ie).
Jeszcze jeden czynnik wywiera wpływ na ubarwienie, a mianowicie ciepło. Jak ież znaczenie może mieć barw a czarna, k tó ra do ozdobnych nie należy, a i ochrony rzadko je s t w stanie dostarczyć? W iadom o jednak,
że kolor czarny najlepiej pochłania ciepło, z tego więc względu je st dogodnym dla zwierząt, zwłaszcza o tem peraturze krwi zmiennej (zimnokrwistych). Ciemne jaszczur
ki, węże, ślimaki nagie są dość pospolitem zjawiskiem. Bezwątpienia, czarnych zwie
rz ąt byłoby znacznie więcej, gdyby w grę nie wchodziły kwestye ochronne. Zachodzi tu taj to samo, co z barwam i ozdobnemi.
Między ptakami drapieżnemi najciem niej
sze są sępy, żywiące się przeważnie padliną.
Z wróblowatych czarnem upierzeniem od
znaczają się towarzyskie i wszystkożerne ptaki z rodziny kruków, które pokarm znaj - dą wszędzie a napaści się nie obawia]ą, gdyż trzym ają się grom adam i. Czarnemu jerzykowi nadzwyczaj rączy lot zapewnia zawsze możność schw ytania dostatecznej ilości owadów, ja k również zabezpiecza go przed napastnikam i.
Możność pochłonięcia większej ilości ciepła ma również znaczenie w zabarwieniu ja j;
b rak wszakże dotąd większej ilości spostrze
żeń pod tym względem. Zauważono jed nak pewną skłonność do melanizmu w jajach ptasich, gnieżdżących się w miejscowościach wilgotnych, mianowicie u nurów (Colymbi- dae) i niektórych kaczek.
B ardzo ciekawe są spostrzeżenia, dokona
ne n id żabami. J a ja ich, pozbawione sko
rupki, zaw ierają nieco czarnego barwnika w tej połowie, która je st zwrócona ku górze, do św iatła. Barwnik ten znajduje się obfi
ciej na jajach żaby lądowej (R an a tem pora- ria), niż n a jajac h wodnej (R. esculanta).
Cóż się jed n ak okazuje? Pierwszy z wymie
nionych gatunków składa skrzek w m arcu lub początkach kwietnia, drugi dopiero w końcu m aja lub czerwca, a więc ja jk a jego są mniej narażone na zimno.
Bardzo wielu kręgowcom właściwe je st podwójne ubarwienie, polegające n a tem, że grzbiet ich m a barwę ciemną, wogóle mniej lub więcej urozmaiconą a nawet ozdobną, spód zaś bywa jaśniejszy, bardzo często wprost biały.
Przypadki, w których brzuszna stron i je s t
ubarwiona świetniej, niż grzbietowa, łatwo
wytłumaczyć połączonem działaniem walki
o byt i doboru płciowego, ja k to m a miejsce
u niektórych ptaków. A le dobór płciowy
nie mógłby spowodować powstania barw ja ś
N r 2.
WSZECHS WIAT.27 cha ma znaczenie ochronne. Trudniej nieco zastosować to samo wyjaśnienie do zwierząt lądowych. Uszłoby ono jeszcze dla ptaków, zwłaszcza tych, które spędzają przeważną część dnia w powietrzu na łowach, ale wy
daje się zupełnie nieodpowiedniem dla ssą- niejszych i skromniejszych. Powodem tylko
w tym przypadku je st walka o byt lub za
bezpieczenie się od zimna.
D la ryb i innych zwierząt wodnych to p o dwójne ubarwienie stanowi wyborny środek ochronny, gdyż ptaki drapieżne, unoszące się nad wodą, z trudnością mogą spostrzedz ciemną, barwę ich grzbietu na tle mniej lub więcej czarnego dna. Inaczej rzecz się ma ze stroną, spodnią, k tórą pokrywa pięknie srebrzysta łuska o migotliwym połysku. D la zwierząt patrzących ukośnie z dołu na po
wierzchnię wody, ta ostatnia m a wygląd szyby lustrzanej wskutek całkowitego we
wnętrznego odbicia promieni światła, nie mogąc) ch wydostać się nazewnątrz z powo
du zbyt wielkiego k ąta padania. S rebrzysta barw a i migotliwy połysk brzusznej strony ryb naśladują znakomicie to zjawisko i czy
nią je trudno dostrzegalnemi dla drapieżców głębinowych.
T a sam a przyczyna tłum aczy nam, d la czego płaskie fiondry m ają jeden bok ciała, mianowicie ten, na którym znajdują się oczy, zabarwiony, drugi zaś białawy. N ie chodzi tu ta j o stronę spodnią i grzbietową, ale 0 boki prawy i lewy. W iadomo jednak, źe flondry pływ ają właśnie na boku i na tym mianowicie, który jest biały.
Powyższe tłum aczenie da się zastosować do przeważnej części zwierząt wodnych. Są je d n a k i wyjątki o jaśniejszym grzbiecie; ale
1 tu ta j, ja k to często bywa, wyjątki potwier
dzają ogólne prawo, zamiast je obalać.
Podnaw ka (Echeneis) ma górną stronę jasn ą, spodnią zaś ciemną. C ała ta ryba jednak je st niejako odwróconą w stosunku do innych : posiada ona na grzbiecie spe- cyalną tarczę, zapomocą której przytwierdza się do dna statków, skorup żółwia i tym po
dobnych przedmiotów; więc grzbiet jej staje się niewidzialny, brzuszna zaś strona po
winna właśnie być ciemną, żeby nie odbijać od barwy przedmiotów, do których ry b a się przytw ierdza.
Jed en ze ślimaków nagich z rodzaju G lau- cu 8, zamieszkujących morza zwrotnikowe, ma brzuch błękitny, grzbiet zaś zupełnie jasny.
A le tu taj wyjaśnienie je s t łatwiejsze, gdyż ślimak ten pływa zawsze brzuchem dogóry.
W taki sposób dla ogółu zwierząt wodnych atk ie odmienne zabarwienie grzbietu i brzu
cych. W takim jed n ak razie podwójne z a barwienie musi pozostawać w związku z za
bezpieczaniem się od zimna.
Czarne pióra lub sierść dobre są póty, d o póki mogą pochłaniać ciepło, to jest dopóki zwierzę zostaje w zetknięciu z ciepłem po
wietrzem lub jest wystawiane na działanie promieni słonecznych. Ale z chwilą, gdy powietrze bardziej się oziębi lub zwierzę zacznie bezpośrednio stykać się z łatwiej po- cbłaniającem i ciepło przedmiotami, ja k wo
da lub wilgotna ziemia, czarna barw a traci swoje znaczenie, jako łatwiej oddająca ciepło; biała szata okazuje się dogodniejszą.
Z tego punktu widzenia staje się zrozu
miałem, dlaczego grzbiet, jako zwrócony ku źródłu ciepła — słońcu, jest ciemniejszy, brzuch zaś jaśniejszy. W takim jednak r a zie objaw ten najsilniej powinienby występo
wać u ssących oraz ptaków wodnych, jak również u mieszkańców miejsc wilgotnych.
T ak też je st w istocie.
Foki i inne ssące płetwonogie m ają sierść n a stronie brzusznej przeważnie białą, toż samo da się powiedzieć ó piórach większości ptaków płetwonogich i brodzących. S ą je d nak i wyjątki, tym razem bynajmniej nie potwierdzające prawideł, a przytem bardzo trudne do wytłumaczenia. Dlaczego np.
samiec kaczki edredonowej ma grzbiet i skrzydła białe, brzuch zaś czarny? Ze względu na ciepło jestto stanowczo niewy
godne. Należy więc przypuścić, że chyba przeważają tu taj jakieś względy ozdoby, ważniejsze dla ptaka, niż zabezpieczenie od zimna.
Zwierzęta lądowe, zwłaszcza drobne, b a r dziej narażone na zetknięcie z chłodną po
wierzchnią ziemi, dostarczają licznych przy
kładów zabarwienia podwójnego. Jaszczu r
ki, drobne drapieżne i gryzonie prawie zaw
sze m ają barwę brzucha białą lub przy najmniej znacznie jaśniejszą aniżeli grzbie
tu. Pod tym względem szczególniej godne uwagi są różne gatunki myszy : mysz domo
wa, mniej narażona n a zimno, je st prawie
28 W SZ ECHS W IAT Nr 2.
zupełnie jednobarw ną, leśna zaś i polna m a
j ą stronę spodnią znacznie jaśniejszą. W ogó
le między zwierzętami lądowemi można zna- leść raczej zadużo przykładów , niż zamało, bo jaśniejsze ubarwienie od spodu m a wielu mieszkańców stre f gorących, trudno zaś przypuścić, aby m iało ono tam stanowić ja k ą ś ochronę przed zimnem. W obec niemoż
ności zadaw alniającego wyjaśnienia wszyst
kich objawów podwójnego zabarw ienia stano
wiło ono szkopuł nielada, niepozwalający uogólnić działania wyżej wymienionych czynników. Z tego względu godnemi są uwagi doświadczenia, pomyślane i wykonane w roku 1896 przez angielskiego m alarza A b b o tt H . T h ayera, gdyż w ykazują one, że jaśniejsze zabarwienie strony spodniej zwie
rz ą t lądowych m a znaczenie ochronne. Opis ich podajem y podług niemieckiego czaso
pisma P rom etheus *).
Z astanaw iając się nad podwójnem ubar-
jwieniem zwierząt, T hayer zwrócił uwagę na jednę okoliczność, a mianowicie, że ciemna
jstrona nie odcina się nigdy ostro od jasn ej, lecz przechodzi w nią przez szereg cieniowań.
jP rzedm iotem jego obserwacyi b y ła p a rd w a | (Lagopus albus), której upierzenie przed
staw ia wszystkie przejścia od rudego grzbie-
jtu z czarnem upstrzeniem do śnieżno-białego j brzucha. B arw a grzbietu ta k znakomicie j odpowiada kolorytowi otoczenia, że ptak,
jnaw et zblizka je s t prawie niewidzialny. I J e j też przypisywano wyłącznie tę zdolność pardw y znikania w jednej chwili z przed oczu; ja s n a barw a spodu nie mogła, na po
zór, odegrywać w tem żadnej roli.
Tym czasem T hayer, obserwując uważnie | pardw ę doszedł do wniosku, że sam a zgod
ność ubarw ienia grzbietu z kolorem oto-
jczenia nie byłaby wcale w ystarczającą bez białej barwy brzucha i kolejnych przejść
jdo niej; cowięcej p ta k byłby dostrzegalny { nawet w pewnej odległości, gdyby m iał ! upierzenie jednostajne koloru ziemistego.
Żeby ostatecznie przekonać się o słuszności
Jswego przypuszczenia, pomalował on spód i boki nieżywej pardw y w ta k i sposób, że [ przybrały one zupełnie kolor grzbietu. N a- i stępnie ta k pomalowanego p tak a umieścił J
') P rcm etlieus n -r 4 2 2 z r. 1 8 9 7 .
na ziemi we właściwem mu położeniu. S k u tek był uderzający : pardw a, niedostrzegalna w zwykłych w arunkach, obecnie odcinała się wyraźnie od tła , jakby na dowód, że n a
zwa barw y ochronnej należy się właściwie cieniowaniu jej ubarwienia. N astępnie T h a yer wykonał jeszcze 2 doświadczenia, z któ
rych jedno pokazywał zebranym umyślnie przyrodnikom (9 listopada 1896 r.). P rz y gotowawszy kilka jaj drewnianych, wiel-
! kością dorównywających tułowiowi bekasa,
! pomalował je odpowiednio do upierzenia pardwy, t. j. na kolor ziemisty u góry i czy
sto biały od spodu, z odpowiedniemi przej
ściami. Oprócz tego dwu takim samym jajom n ad a ł jednolitą ziemistą barwę. P o tem poosadzał wszystkie ja ja n a 6-cio calo
wych drucikach i ustawił je na ziemi niby stadko ptaków. Z odległości 40—50 łokci można było z łatwością spostrzedz oba je d nolite ja ja , podczas gdy dla zauważenia pozostałych trzeb a się było zbliżać na odle
głość 6— 7 łokci, pomimo tego, że uczestnicy wiedzieli przecie, w którem miejscu należy ich szukać.
W drugiem doświadczeniu 3 takie ja ja były powleczone lepką rnasą i następnie osypane ziemią tak, że przybrały zupełnie jej barwę. N astępnie dwa z nich pomalo
wano od spodu na biało i odpowiednio po- cieniowano z boków, trzecie zaś pozostało jednolitem. P rzy rozpatrywaniu nawet z nie
znacznej odległości, oba dwubarwne ja ja zni
kały z oczu podczas gdy jednolite wydawało się jeszcze ciemniejszem, niż było w rz e czywistości. N astępnie T hayer pomalował na biało spód tego ja jk a i w jednej chwili zniknęło ono, jakby na skinienie różdżczki czarodziejskiej. Oba te doświadczenia do
konano na ziemi nagiej, a potem powtórzono na traw niku, używając, naturalnie zam iast ja j brunatnych pomalowanych na zielono z białym spodem lub jednolitych. Skutek był zupełnie tak i sam.
Spostrzeżenie T hayera znakomicie zaokrą
glają i dopełniają teoryą barw ochronnych, wyjaśniając te jej punkty, które najbardziej mogły ulegać krytyce.
Jeżeli jednakfprzyjm ujem y za rzecz do.
wiedzioną ochronne znaczenie barw , mimo-
woli nasuwa się nam pj tanie, czy zwierzęta
zdają sobie sprawę z tego znaczenia barw
Nr 2. WSZBCHSWIAT 29 czy też korzystają, z nich nieświadomie. P y
tanie, zaiste, niełatwe do rozstrzygnięcia, pomimo tego, źe można przytoczyć parę j faktów, rzucających na nie pewne światło.
Płoohliwość i tajemniczy tryb życia p ta- i ków świetnie ubarwionych czy ż nie może służyć za dowód, że zd ają one sobie do pew-
jnego stopnia sprawę z niebezpieczeństwa,
jjakie te ozdoby pociągają za sobą? Je stto tem bardziej uderzającem , że ptaki o upie-
jrżeniu ochronnem, ja k np. kuropatwy, pozwa
la ją zazwyczaj podejść do siebie bardzo j blizko i dopiero w ostatniej chwili zrywają się do lotu. Czyż nie nasuwa się mimowoli przypuszczenie, że liczą one na to, że dzięki swej barwie nie zostaną spostrzeżone.
Jeszcze ciekawszą rzeczą jest przybieranie przez ptaków pewnej pozycyi, która im n a
daje groźny wygląd albo ułatwia zniknięcie z przed oczu napastnika. Znanem je st pod tym względem śmieszne zachowanie się krę- togłowa (Y unx), starającego się głosem i ru chami szyi naśladować węża. Przewyższa go jednak pod każdym względem bąk (Bo- tau ru s stellaris). P ta k ten, spędzający całe dnie w nadbrzeżnych trzcinach, postępuje w następujący sposób, jeżeli zauważy jakieś groźne niebezpieczeństwo : w jednej chwili przysiada i wyciąga dogóry szyję wraz z gło
wą i dziobem w taki sposób, że tworzą one jed nę linią z tułowiem, bardzo zbliżoną do pionu. W tej postaci bąk przypomina r a czej palik zaostrzony lub pęk suchej trzciny, niż żywego ptaka.
Zapewne przykłady takie pozwalają przy- ! puścić, że zwierzęta postępują świadomie, a tem samem zdają sobie sprawę z ochrony, jakiej im dostarcza barw a lub położenie.
A le któż może zaręczyć, że nie są tu jakieś odruchy, jakieś czynności instynktowe? W t a kich rzeczach błądzimy i zapewne długi czas, jeżeli nie zawsze, błądzić będziemy poomac- ku. P rzy ro da nie wyjawia ta k łatw o swych tajem nic : zdobycie klucza do nich, zapozna
nie się z niemi sąto wogóle zadania trudne i ciężkie, a zbadanie psychicznego życia zwierząt nie należy do najłatwiejszych mię
dzy niemi.
B . Dyakowski.
W SPRA W IE ZAŁOŻENIA
TOW ARZYSTW A POLSKIEGO PRZYJACIÓŁ ASTRONOMII.
Od d-ra M. Ernsta, asystenta przy katedrze astronomii sferycznej i geodezyi wyższej we Lwo
wie, otrzym ujemy list następujący ; Szanowna R edakcyo!
Na początku r. z. powstał projekt założenia
„Towarzystwa Polskiego przyjaciół A stronom ii”, m ającego na celu popularyzacją w iedzy astron o
micznej w najszerszych kolach. Założenie T o w arzystwa zostało zawarunkowanem zgłoszeniem się przynajmniej 50 członków. Liczba zgłoszeń, otrzymanych dofychczas, je s t nad wyraz mała, wiem jednakże z rozmów prywatnych, że je s t wiele osób, sym patyzujących z projektem i goto
wych zostać członkami Towarzystwa, o ileby ono założone zostało. Ponieważ sprawy, p o łą czone z organizacyą T ow arzystw a, zostały mnie powierzone, proszę więc w szystkich, którzy prag
ną zapisać się na członków, aby raczyli nadsyłać zgłoszenia na moje ręce— a to najpóźuiej do 1-go lutego 1 8 9 8 r. Gdyby do tego czasu odpowied
nia liczba członków się nie zgłosiła, założenie Towarzystwa do skutku nie dojdzie. N adm ie
niam, że projekt statutów „Towarzystwa P o l
skiego przyjaciół astronom ii” ogłoszony został w „W iadomościach m atem atycznych13, tom I, z e szyt 1, W arszawa, 1 8 9 / r.
D -r M. Ernst.
L W Ó W , O n S E R W A T O U Y U M .
