Muzeum Archeologicznego Akademii Umiejętności).

Jednym z ciekawszych, dotąd niepublikowanych zabytków kościanych przechowywanych w Muzeum Archeologicznym w Krakowie jest łopatkowate ostrze rogowe z Litwinek, raj. Kobrynski, Bieraściejskaja oblaść, na Białorusi ( ryc. 1, 2). Przedmiot ten został zakupiony do zbiorów krakowskiego muzeum przez Akademię Umiejętności w 1880 roku wraz z grupą kil- kuset innych zabytków ze znanej kolekcji starożytności po Bolesławie Podczaszyńskim (Zaitz 1981, 17; Cho- chorowska 2001, 13-14). Jego obecność w tym czasie, w muzealnych zbiorach, dokumentuje zapis sporzą- dzony przez Gotfryda Ossowskiego

, na początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, w Katalogu Zbiorów antropologiczno-archeologicznych przy Komisyi antropo- logicznej Akademii Umiejętności w Krakowie, który jest najstarszym zachowanym inwentarzem muzealnym (archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie:

MAK OINA, Inwentarze dawne /G. Ossowskiego/

Muzeum Archeologicznego Akademii Umiejętności).

W dziale VII tegoż inwentarza, zatytułowanym Znale- ziska luźne, w pozycji 25 wykazu zabytków z Litwy zapisana jest strzała kościana gładka z Litwinek gub.

Wileńska.

W okresie międzywojennym XX wieku w ra mach systemowego porządkowania zbiorów ówczesnego Muzeum Archeologicznego Polskiej Akademii Umie- jętności, ostrze z Litwinek zostało zewidencjonowane w Księdze inwentarzowej zbiorów PAU pod nr 3751. Z tym samym oznakowaniem inwentarzowym przedmiot ten jest nadal przechowywany w Muzeum Archeologicz- nym w Krakowie, w dziale tzw. zbiorów dawnych.

Według zapisu inwentarzowego ze wspomnianej Księgi prezentowane ostrze zostało wykopane na tor- fowisku na 3 łokcie głęboko w Litwinkach koło Kobry-

nia na Polesiu. Nie jest znana data odkrycia tego znaleziska ani inne okoliczności z tym związane.

Z zapisu inwentarzowego, jak również z napisu umieszczonego na zabytku wynika, że przedmiot ten pochodzi z kolekcji Podczaszyńskiego, który z kolei miał go otrzymać od p. Mich. Wisłockiego. Mowa tu zapewne o Michale Wisłockim – jednym ze współor- ganizatorów, obok Bolesława Podczaszyńskiego i kilku innych osób, słynnej, pierwszej na ziemiach polskich Wystawy starożytności i przedmiotów sztuki, urządzonej w Warszawie w 1856 roku (Podczaszyński 1857; Hasig 1952, 10).

Najstarsza wzmianka na temat ostrza z Litwinek pochodzi z katalogu opracowanego w związku z tą wystawą przez Franciszka M. Sobieszczańskiego.

Wśród przedmiotów wymienionych w dziale starożyt- ności przedchrześcijańskich tego katalogu znajduje się:

ułamek strzały z kości skamieniałej wykopany w Litwin- kach pow. Kobryński ze Zbioru p. Mih Wisłockiego. Dłu- gość wraz z ostrzem 0,250 m. (zob.: MAK OINA: Kata- log Wystawy Starożytności i przedmiotów Sztuki urządzonej w Pałacu J.W. Hr. Aug. Potockich w Warsza- wie na Krakowskiem przedmieściu, część I, pozycja 76 [w:] Teczka wystawy warszawskiej).

Po zakończeniu wystawy Wisłocki najprawdo- podobniej podarował ostrze z Litwinek Podczaszyń- skiemu. Fakt ten dokumentują pośrednio archiwalia związane z prezentowanym zabytkiem pochodzące ze spuścizny badawczej tego wybitnego kolekcjonera i badacza starożytności, przechowywane obecnie w zbiorach archiwalnych Muzeum Archeologicznego w Krakowie (MAK OINA, SP28: Akta osobowe Bole- sława Podczaszyńskiego).

Kolekcja Podczaszyńskiego, w swoim czasie, zaliczała się do najznamienitszych. Imponowała nie tylko ilością i różnorodnością zgromadzonych obiek- tów, ale także, a może przede wszystkim, doskonałą MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXVIII, 2010

MATERIAŁY

ELŻBIETA CHOCHOROWSKA

NIEZNANE ŁOPATKOWATE OSTRZE KOŚCIANE Z LITWINEK NA POLESIU

1

Pierwszy kustosz Muzeum Archeologicznego Akademii Umie-

jętności.

36

organizacją całego zbioru i jego wzorcowym opraco- waniem (Hasing 1952, 13-14). Podczaszyński staran- nie dokumentował swoje zbiory. Własnoręcznie wyko- nywał rysunki zabytków, opisywał je i opracowywał naukowo. Stworzył w ten sposób obszerny katalog kolekcji, w którym skrupulatnie odnotowane zostały dane metrykalne obiektów, w tym także informacje o ich pochodzeniu oraz sposobie oznakowania w zbio- rze (MAK OINA, SP 28/7). Katalog kartkowy zbioru archeologicznego B. Podczaszyńskiego, zachowany nie- stety tylko w niewielkim fragmencie, prowadzony był w formie luźnych fiszek, które ze względu na miejsce pochodzenia znalezisk grupowane były w kopertach oznakowanych symbolami literowymi A – H lub też porządkowane według kryteriów surowcowo-typolo- gicznych przechowywane były w kopertach oznaczo- nych cyframi II–VIII. W kopercie II, w której pomieszczono kartotekę wyrobów i przedmiotów kościanych, znajduje się fiszka, oznaczona numerem 178, z następującym opisem: Litwinki wieś P

Kobryń- ski Znaleziony wraz z kośćmi koniec strzały (ułamek strzały kościanej) z kości wyrobiony i skamieniały ( ryc. 3). W teczce ze spuścizną naukową Podcza- szyńskiego znajduje się także niewielka tablica z rysunkami kilkudziesięciu przedmiotów archeolo- gicznych, oznaczonych indywidualnymi numerami (MAK OINA, SP28/9: „Tablice i rysunki zabytków archeologicznych”). Wśród obiektów zilustrowanych na tej tablicy jest też rysunek ostrza z Litwinek ( ryc. 4) oznaczony numerem 76, tym samym, pod któ- rym Sobieszczański opisał ten zabytek w katalogu wystawy warszawskiej.

Opis ostrza z Litwinek

Wizerunek ostrza, z czasu jego prezentacji na wystawie warszawskiej, nie odbiega w sposób zasadni- czy od jego obecnego wyglądu ( ryc. 5). Już wtedy zabytek był niekompletny, pozbawiony zakończenia trzpienia, które najprawdopodobniej zostało wyła- mane z drzewca jeszcze przed zdeponowaniem ostrza.

Stan ten został dobrze zilustrowany na rysunku Pod- czaszyńskiego, na którym wyraźnie zaznaczona została poszarpana krawędź poprzecznego złamania trzpienia oraz szczelina podłużnego pęknięcia w jego dolnym fragmencie.

Obecnie, z dolnej partii trzpienia zachowała się jedynie wąska szczapa pozostała po odłamaniu spo- rego jego fragmentu. Całkowita długość ostrza aktu- alnie wynosi 214 mm, co oznacza, że w zestawieniu z wymiarami podanymi w przytoczonych źródłach jest ono krótsze o 36 mm.

Zgodność pozostałych parametrów prezentowa- nego zabytku z okazem zilustrowanym na rysunku Podczaszyńskiego nie pozostawia wątpliwości co do poprawności jego identyfikacji z cytowaną dokumen- tacją. Zaobserwowane zmiany w wyglądzie dolnej par-

tii trzpienia i długości ostrza są zapewne wynikiem kon- tynuacji procesów destrukcyjnych, zapoczątkowanych wyłamaniem z oprawy. W nieznanych okolicznościach i czasie, w miejscu pęknięcia trzpienia odłamał się wcześniej rozszczepiony kawałek powodując między innymi skrócenie ostrza. Interpretację tę wydaje się potwierdzać wygląd uszkodzonej powierzchni ostrza.

Jest ona zagładzona i podobnie jak całe ostrze równo- miernie spatynowana. Jedynie górny fragment burty ograniczającej zniszczoną powierzchnię trzpienia jest ostry i wyraźnie świeży.

Aktualna długość zachowanej części trzpienia wynosi 158 mm. Ma on formę wałeczkowatą, nieco spłaszczoną w przekroju poprzecznym, w partii przy- legającej do pióra (średnica: 12 x 9 mm) i okrągłą (12 x 12 mm) w pozostałej części. Brak zakończenia trzpienia ogranicza możliwość rekonstrukcji sposobu, w jaki ostrze było mocowane na drzewcu oraz precyzyjnego określenia jego pierwotnego wymiaru i proporcji.

Część wierzchołkowa, w przeciwieństwie do trzpienia, jest dobrze zachowana. Jedynie niewielki fragment górnego odcinka lewej krawędzi pióra jest lekko wyszczerbiony. Pióro ma kształt krótkiej lance- towatej łopatki, skośnie podciętej przy podstawie, pła- skiej od spodu i daszkowatej na stronie górnej.

Pośrodku jego wierzchniej strony zaznacza się deli- katne żeberko, powstałe na styku dwóch płaszczyzn szlifowanych pod kątem od naprzeciwległych boków.

Przekrój poprzeczny pióra zbliżony jest do trójkąt- nego. Część wierzchołkowa ma 56 mm długości, co stanowi nieco ponad ¼ aktualnego, całkowitego wymiaru ostrza. Odnosząc się zaś do hipotetycznego wymiaru kompletnego ostrza proporcja ta wynosiłaby około ¹⁄₅.

Surowiec ostrza został oznaczony na podstawie zewnętrznych oględzin. Z powodu znacznego prze- kształcenia ocenianego materiału wskutek zaawanso- wanej obróbki, ekspertyza była bardzo utrudniona i nie dała jednoznacznego wyniku. Autorzy ekspertyz

zidentyfikowali go z substancją zbitą poroża jelenio- watych, renifera lub jelenia, ze wskazaniem na tego pierwszego. Nie wykluczyli także kości długiej dużych ssaków, np. konia, uznając jednak tę możliwość za najmniej prawdopodobną. Poroże renifera, zdaniem ekspertów, z uwagi na indywidualne parametry (znaczna miąższość substancji zbitej, odpowiedni kształt i wymiary) stanowiło optymalny materiał do wykonania przedmiotu o podobnej do prezentowa- nego formie.

Sposób wykonania ostrza świadczy o wysokim poziomie umiejętności jego wytwórcy. Proces

2

Autorami ekspertyzy są pp. mgr Grażyna Godula z Pracowni

Archeozoologicznej Muzeum Archeologicznego w Krakowie oraz

doc. dr hab. Piotr Wojtal z Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwie-

rząt PAN w Krakowie, którym składam serdeczne podziękowania.

produkcyjny miał charakter złożony. Na wstępie suro- wiec był zapewne zmiękczany w celu ułatwienia mechanicznej obróbki, co istotnie wpłynęło na jakość finalnego wytworu (Żurowski 1973, 486; Bagniewski 1990, 145-146). Następnie, w całości usunięto zewnę - trzną tkankę rogu i za pomocą strugania oraz odpo- wiednich cięć uformowano właściwy kształt przed- miotu. Na końcu, bardzo staranne wygładzono całą powierzchnię ostrza i wypolerowano. Wyszlifowanie ostrza spowodowało zatarcie większości śladów wcze- śniejszej obróbki. Jedynie głębsze negatywy cięć i frag- menty rozdzielających je burt są słabo widoczne w niektórych miejscach.

Stan zachowania ostrza, pomimo uszkodzenia dolnej partii trzpienia, jest bardzo dobry dzięki sprzy- jającym warunkom torfowego złoża, w którym przez długi czas zalegało. Pozostałością tego złoża jest rów- nomierna warstewka torfowej patyny na powierzchni ostrza, która spowodowała lekkie poszarzenie jego pierwotnej jasnej barwy.

Analiza i interpretacja znaleziska

Ostrze z Litwinek należy do wytworów od dawna znanych i opisywanych w literaturze (Gaerte 1927, Clark 1936; Gross 1940, La Baume 1942 i in.). Formy te, zwane ostrzami typu Pentekinnen od miejsca naj- wcześniejszego znaleziska, w klasycznej typologii har- punów i ostrzy kościanych J. D. G. Clarka zostały zaszeregowane do kategorii Nr 17 (Clark 1936, 117, fig. 41). Nazewnictwo to i systematyzacja za Clarkiem są powszechnie stosowane (Kozłowski S. K. 1972, 36-38, tabl. II; 1986, 110; Galiński 1986, 17-18; 1992, 48-51, ryc. 13; Kol’tsov 1977, 131, ryc. 33).

Używa się też różnych innych określeń nawiązu- jąch do morfologii tych form, jak: ostrza (groty) łopat- kowate, wiosełkowate, z symetrycznym piórem czy płoszcza trzpieniowate (np.: Rimantene 1971; Schild 1975; Gurina 1989).

Richard Indreko nazywa omawianą kategorię znalezisk ostrzami typu Pernau (Indreko 1948, 268, Abb. 70).

Inną propozycję klasyfikacji tych form przedsta- wił L. B. M. Verhart, który z uwagi na sposób ukształ- towania wierzchołka, wydzielił dwie kategorie: typ 08.02. – ostrza trzoneczkowate z szerokim, płaskim wierzchołkiem oraz typ 08.04., do którego zaliczył ostrza trzoneczkowate z symetrycznymi zadziorami (Verhart 1990, 142-144, fig. 1). W nawiązaniu do tej klasyfikacji ostrze z Litwinek reprezentuje typ 08.02.

Ostrza typu Pentekinnen charakteryzuje zwarty zasięg rozprzestrzenienia, ograniczony do południowo- wschodniego pobrzeża Bałtyku, od północno-wschod- niej Polski na zachodzie, przez Litwę, Łotwę, Estonię, Karelię po północną Rosję na wschodzie (Kozłowski S. K. 1969b, 121, ryc. 1; Galiński 1986, 20, mapa 1.1.;

Sulgostowska 1989, 67, ryc. 8; Gurina 1989, mapa 5;

Zagorskis 1973, 669, Abb.5; Zhilin 1999, 305-308).

Poza wspomnianym terytorium zabytki tego typu w zasadzie nie są znane.

Ostrza kościane typu Pentekinnen zaliczane są do komponentu świderskiego (Kozłowski S. K. 1969a, 124-132; 1973, 336).

Wydziela się dwa horyzonty chronologiczne tych form. Starszy – plejstoceński, datowany jest na młod- szy dryas i początek okresu preborealnego i łączony ze schyłkowopaleolitycznym środowiskiem łowców renifera tradycji świderskiej. Młodszy – holoceński, datowany od okresu borealnego do pierwszej połowy okresu atlantyckiego, wiąże się z kulturą kundajską (Kozłowski S. K. 1967, 224; 1969a; 1969b, 122-123;

1972, 107, 112; 1985, 438-439; Kozłowski J. K., Kozłowski S. K. 1975, 205; Kol’tsov 1977, 95-135;

Galiński 1986, 46, 56-57; Gurina 1956, 278-279, ryc. 10; 1989, 49-54; Zagorskis 1973, 652-660; Zagor- ska, Zagorskis 1977, 72, ryc. 2; Gerhards, Zarina, Zagorska 2003, 559; Price, Jacobs 1990, 849-853).

Ostrza łopatkowate tworzą grupę znacznie zróż- nicowaną pod względem morfologicznym. Różnią się między sobą wielkością, proporcjami, detalami ukształ towania pióra i sposobem opracowania zakoń- czeń trzpieni. Odmienności morfologicznej okazów, w świetle dotychczasowych ustaleń, nie da się uzasad- nić zróżnicowaniem chronologicznym czy terytorial- nym. Wyjątek stanowią ostrza z piórem zakończonym symetrycznymi zadziorami (typ 08.04. Verharta), któ- rych frekwencja wzrasta pod koniec mezolitu. Formy te wydają się być młodszym wariantem ostrzy typu 17 występującym zwłaszcza na wschodnich rubieżach strefy ich rozprzestrzenienia, gdzie przetrwały najdłu- żej (Zagorska, Zagorskis 1985, 423). Również orna- mentyka, która na ostrzach Pentekinnen występuje raczej sporadycznie, pojawia się w zasadzie wyłącznie na okazach mezolitycznych (Gurina 1989, 54).

Egzemplarze plejstoceńskie były zazwyczaj wyko- nywane z surowca reniferowego, podczas gdy holo- ceńskie z poroża i kości łosia oraz jelenia (Kozłowski S. K. 1969a, 142; 1969b 126; Gurina 1956, 65; Zagor- ska, Zagorskis 1985, 414).

Spora część plejstoceńskich ostrzy Pentekinnen

to znaleziska luźne. Wszystkie znane dotychczas

okazy łączone ze starszym horyzontem odkryte

zostały w zachodniej części strefy rozprzestrzenienia

tych form. Tylko nieliczne z nich datowane są meto-

dami przyrodniczymi (Gross 1940, 51, 55; Rimantene

1971, 34). Chronologia pozostałych ustalona została

pośrednio w oparciu o kryterium surowcowe oraz

identyfikację z otoczeniem kulturowym miejsca

pochodzenia. Większość luźnych znalezisk ostrzy

Pentekinnen z surowca reniferowego, znaleziona

została w zwartym zasiegu występowania inwentarzy

świderskich i na tej podstawie wiązana jest z tym śro-

dowiskiem (Kozłowski S. K. 1969a; 1983, 29; Schild

1975, 314-316, Sulgostowska 1989, 68).

38

O wiele lepiej udokumentowane są okazy mezo- lityczne, znane z terenu Łotwy, Estonii i Karelii. Duża ich część została odkryta wraz z bogatym kontekstem kulturowym i w czytelnym układzie stratygraficznym (Gurina 1956, 278-279, ryc. 10; 1989, 49-54, tabl. 21, 27, 28; Zagorski 1973, 652-660; Zagorska, Zagorskis 1977, 72, ryc. 2; Kol’tsov 1977, 120-135).

Obecność ostrzy typu 17 poza pobrzeżem Bałtyku jest zjawiskiem sporadycznym. Wyjątkowy w tym zakresie jest okaz z Göttin, Kr. Potsdam-Land w Bran- denburgii (Gramsch 1973, 35, Abb.22,5). Luźny cha- rakter tego znaleziska stanowi istotną trudność w okre- śleniu jego proweniencji. W. Mey identyfikuje okaz z Göttin z typem Pernau Indreko, przypisując mu, za tym autorem, póżnomezolityczną chronologię (Mey 1960, 20, 41). B. Gramsch, w nawiązaniu do podob- nych znalezisk estońskich, datuje egzemplarz z Göttin na okres borealny (Gramsch 1973, 31). S. K. Kozłow- ski, z uwagi na lokalizację tego znaleziska, odnosi jego chronologię do plejstocenu i łączy ze środowiskiem kul- turowym strefy wzajemnych wpływów ahrensbursko- świderskich (Kozłowski S. K. 1969a, 149; 1969b, 123).

Lokalizacja ostrza z Göttin sytuuje go w randze wyznacznika maksymalnego zasięgu rozprzestrzenie- nia tych form w kierunku zachodnim. Okaz z Litwinek stabilizuje, sygnalizowaną znaleziskiem z Branderbur- gii, południowo-zachodnią granicę rozprzestrzenienia form łopatkowatych w Europie na linii Haweli i górnej Prypeci.

Egzemplarz z Göttin stanowi najbliższą analogię dla ostrza z Litwinek także pod względem morfolo- gicznym. Obydwie formy mają zbliżone wymiary i podobne proporcje. Długość zachowanego w całości okazu z Göttin wynosi 252 mm, z czego część wierz- chołkowa zajmuje 48 mm, stanowiąc ok. 1/5 pełnego wymiaru ostrza. Zarys kształtu liści obydwu form jest niemal identyczny, różnią się one jedynie w przekroju poprzecznym. W przypadku ostrza z Brandenburgii jest on romboidalny. Trzpień tego okazu jest dwu- stronnie ścięty przy podstawie. Porównanie pod tym względem obydwu form nie jest możliwe z uwagi na niekompletny stan zachowania tej części ostrza z Litwi- nek. Surowiec okazu z Göttin nie został określony.

Znaczne podobieństwo ostrza z Litwinek daje się zauważyć także w odniesieniu do eponimicznego znaleziska z Pentekinnen (Obw. Kaliningradzki) oraz egzemplarza z Piecek (Pojezierze Mazurskie) (Oku- licz 1973, ryc. 15 c-d; Galiński 1986, 24, 27, 32, ryc.1.5:5-6). Okazy te charakteryzują się stosunkowo krótkim, lancetowatym liściem, skośnie podciętym przy podstawie oraz zaokrąglonym (Pentekinnen) lub podciętym (Piecki) zakończeniem trzpienia. Części wierzchołkowe tych form są wyraźnie krótsze od trzpieni, a ich całkowite długości wynoszą odpowied- nio 280 i 275 mm. Ostrze z Pentekinnen jest wyko- nane z poroża renifera, natomiast okaz z Piecek z kości łosia. Ten ostatni ma charakter wyjątkowy rów-

nież z uwagi na bogatą ornamentykę. Wymienione ostrza są zazwyczaj łączone z późnoplejstoceńskim środowiskiem świderskim (Schild 1975, 316; Kozłow- ski S. K. 1969b). Ustalenia te, w odniesieniu do okazu z Piecek poddaje w wątpliwość T. Galiński, który za najbardziej prawdopodobny uznaje związek tego zna- leziska z tradycjami świderskimi fazy wczesnoholo- ceńskiej (Galiński 1986, 46). Zdaniem tego autora przesądzający jest w tym przypadku rodzaj surowca i stylistyka zdobnictwa ostrza nawiązująca do orna- mentyki mezolitycznej (Terberger 2003). Okaz ten nie posiada dobrych analogii. Zdobione egzemplarze łopatkowatych ostrzy z Łotwy (Osa – Zagorskis 1973, 668, Abb.4:1; Gurina 1989, 234, tabl. 27:9) i Estonii (Tyrwała – Loze 1973, 396, ryc. 5:4), datowane są na pierwszą połowę okresu atlantyckiego (Zagorskis 1973, s. 652; Kol’tsov 1977, s. 129, 132) reprezentują wariant z symetrycznymi zadziorami.

Podobny do opisywanego ostrza pokrój liścia mają też niektóre okazy z Kaliniśkiai (Kłajpeda, Litwa) (Rimantene 1971, 35, ryc. 20:2-3) oraz egzem- plarz z Koszajn pow. Olsztyn (Galiński 1986, 24, ryc. 1.5:7), łączone z późnym paleolitem (Rimantene 1971, 35; Galiński 1986, 34). Części wierzchołkowe tych form są jednak dłuższe, stanowiąc około połowy ich całkowitego wymiaru. Ostrza z Kaliniśkiai wyko- nano z surowca reniferowego, egzemplarz z Koszajn nie został oznaczony.

Ocena znaleziska

Przedwczesny i przypadkowy sposób wydobycia ostrza z Litwinek z organogenicznego złoża sprawił, że utracony został konteks stratygraficzny znaleziska i możliwość ustalenia jego chronologii metodami przyrodniczymi. Oznaczenie radiowęglowe ostrza nie było możliwe z oczywistych w przypadku obiektu muzealnego względów konserwatorskich. W tej sytu- acji interpretacja chronologiczno – kulturowa ostrza z Litwinek może być jedynie hipotetyczna.

Wyniki porównawczo-typologicznej analizy zabytku nie są jednoznaczne, jednakże większość jego analogii łączona jest z horyzontem plejstoceńskim.

Identyfikacja surowca ostrza z reniferem daje możli- wość synchronizowania jego chronologii z obecnością tego gatunku na Polesiu, tj. z okresem młodszego dryasu i początkiem wczesnego holocenu (Kozłowski S. K. 1967, 1969a, 1969b; 1985, 435; Schild 1975, 185-186; Sulgostowska 1989, 23, 102, 107; Zaliznĭak 1989, 109-117).

W młodszym dryasie teren zachodniego Polesia znajdował się w zasięgu rozprzestrzenienia techno- kompleksu z liściakami tradycji świderskiej i współ- występującej z nią kultury krasnosielskiej, zwanej też greńską (Bud’ko 1966; Zaliznĭak 1989; Zaliznyak 1999a; 1999b; Kozłowski J. K. 2004, 627-634, ryc. 575;

Okhrimenko i in. 2009, ryc. 1) utożsamianej przez

Zaliznyaka ze wschodnią odmianą tradycji ahrensbur- skiej (Zaliznyak 1999b). Środowisko miejsca pocho- dzenia ostrza z Litwinek, w swoim świdersko-ahrens- burskim charakterze, przypomina więc otoczenie kulturowe okazu z Göttin (Taute 1968, 151; Kobusie- wicz 1970, 47-54; 1999, 206-209; Ginter 1976; Schild 1975, 313), o ile łączenie chronologii tego ostatniego z młodszym dryasem jest właściwe. Ostrze z Litwinek należało zapewne do komponentu świderskiego. Tra- dycje świderskie przetrwały na zachodnim Polesiu do końca plejstocenu oraz być może jeszcze w począt- kach okresu preborealnego (Schild 1975, 311; Zali- znĭak 1989, 80-89; Libera 1995, 51; Sulgostowska 2001). Zanik ugrupowań świderskich wyznacza górną granicę możliwości datowania ostrza z Litwinek.

Z uwagi na niejednoznaczny wynik ekspertyzy surowca, wypada rozważyć także prawdopodobień- stwo mezolitycznej chronologii ostrza z Litwinek. Pro- weniencji ostrza należałoby wówczas poszukiwać w postświderskich zespołach typu Nobel, datowanych od końca paleolitu do późnego mezolitu (Isaenko 1977; Telegin 1982, 137; 1985, 4-6, 124-148). Homo- geniczność tych inwentarzy jest jednakże kwestiono- wana (Zaliznyak 1989, 70-76; Sulgostowska 2001, 42), podobnie jak obecność zespołów postświderskich w mezolicie na zachodnim Polesiu (Zaliznĭak 1989, 84). Kultura kundajska natomiast, stanowiąca alter- natywne dla zespołów postświderskich mezolityczne środowisko występowania ostrzy Pentekinnen, nie objęła swoim zwartym zasięgiem zachodniego Polesia (Więckowska 1975, 396-398; 1997, 45; Kozłowski S. K. 1973, fig. 9; 1985, 433; 1989, 177-179).

Semantyka znaleziska

W podsumowaniu warto zwrócić uwagę na jeszce jedną informację podaną przez Podczaszyń- skiego, z której wynika, że ostrze z Litwinek zostało znalezione w kontekście bliżej nieokreślonych kości.

W świetle tej informacji zwyczajowo przyjmowana interpretacja tego typu znalezisk jako porzuconych lub zagubionych przedmiotów nie wydaje się tak oczy- wista. Niestety kości, które miały stanowić kontekst znaleziskowy ostrza z Litwinek nie zachowały się, a ich pierwotny układ i charakter nie zostały zadoku- mentowane.

Kontekst kości zwierzęcych mógłby łączyć semantykę tego znaleziska z reliktem miejsca upolo- wania zwierzyny (killing site). Analogię dla takiej interpretacji mogłoby stanowić znalezisko harpuna tkwiącego w szkielecie szczupaka z osadów torfowych dawnego jeziora Kunda w Estonii, łączone z kulturą kundajską i datowane na początek okresu borealnego (Indreko 1948, 73-74; Więckowska 1975, 395). Cha- rakterystyczne uszkodzenie ostrza z Litwinek spowo- dowane najprawdopodobniej wyłamaniem z drzewca mogło powstać w trakcie polowania. Także lokaliza- cja ostrza w miejscu podmokłym wydaje się wskazy- wać na nożliwość takiej interpretacji. W obecnej sytu- acji brak jest jednak podstaw do weryfikacji tej koncepcji, co przesądza o pozostawieniu próby odczy- tania semantyki prezentowanego znaleziska wyłącz- nie w sferze spekulacji.

Muzeum Archeologiczne w Krakowie

W Y K A Z S T O S OWA N YC H S K RÓ T ÓW:

LMA Lubelskie Materiały Archeologiczne, Lublin MA Materiały Archeologiczne, Kraków

Bagniewski Z.

1990 Obozowisko mezolityczne z Doliny Baryczy.

Pobiel 10, woj. Leszczyńskie, Studia Archeolo- giczne 19.

Bud’ko W.D.

1966 Pamjatniki svidersko-grenskoıˇ kul’tury na terri- torii Belorussii, Materialy i issledovanija po archeologii SSSR 126, 35-46.

Chochorowska E.

2001 Zbiory krakowskiego Muzeum Archeologicznego dawniej i dziś, MA 32, 13-18.

Clark J. G. D.

1936 The Mesolithic Settlement of Nothern Europe, Cambridge.

Gaerte W.

1927 Ostpreussen-Steinzeit. Reallexikon der Vorge- schichte 9, Berlin.

Galiński T.

1986 Późnoplejstoceńskie i wczesnoholoceńskie har- puny i ostrza kościane i rogowe na południowych wy brzeżach Bałtyku między ujściem Niemna i Odry, Materiały Zachodniopomorskie 32, 7-66.

1992 Mezolit Pomorza, Szczecin.

Gerhards G., Zarina G., Zagorska I.

2003 Burial traditions in the East Baltic Mesolithic, [w:] L. Larsson (red.), Mesolithic on the Move, Stockholm 2000 (2003), 558-562.

L I T E R AT U R A

40

Ginter B.

1976 Przyczynki do znajomości zachodniej strefy prze- mieszania przemysłowego cyklu mazowszań- skiego, Prace Archeologiczne UJ 8, 23-38.

Gramsch B.

1973 Das Mesolitthikum im Flachland zwischen Elbe und Oder, Verőffentlichungen des Museums für Ur- und Fruhgesichte Potsdam 7.

Gross H.

1940 Die Renntierjäger-Kulturen Ostpreussens, Prä - historische Zeitschrift 30-31, s. 39-67.

Gurina N. N.

1956 Oleneostrovskiĭ mogil’nik, Materialy i issledo- vanija po archeologii SSSR 47.

1989 Mezolit Latvii i Estonii, [w:] L. V. Kol’tsov (red.), Mezolit SSSR, Moskva, 46-54.

Haisig M.

1952 Bolesław Podczaszyński sfragistyk i archeolog, Biblioteka Archeologiczna 3, Wrocław.

Indreko R.

1948 Die mittlere Steinzeit in Estland, Stockholm.

Isaenko V. F.

1977 Mezolit Pripjatskogo Polec’ja, Kratkie soobsh- cheniia Instituta Archeologii Akademii Nauk SSSR 149, 53-59.

Kobusiewicz M.

1970 Paleolit schyłkowy w środkowozachodniej Wiel- kopolsce, Światowit 31, 19-100.

1999 The final pleistocene recolonisation of the Nor- thwestern Polish Plain, Folia Quaternaria 70, 197-210.

Kol’tsov L. V.

1977 Final’nyĭ paleolit i mezolit Juzhnoĭ i Vostochnoĭ Pribaltiki, Moskva.

Kozłowski J. K.

2004 Świat przed „rewolucją” neolityczną, Wielka historia świata 1. Kraków.

Kozłowski J. K., Kozłowski S. K.

1975 Pradzieje Europy od XL do IV tys. p.n.e. War- szawa.

Kozłowski S. K.

1967 Z problematyki polskiego mezolitu (cz. 4). O me - zolicie Polski północno-wschodniej i terenów sąsiednich, Archeologia Polski 12/2, 219-254.

1969a W sprawie granicy paleolitu i mezolitu w Polsce, Światowit, 30, 117-134.

1969b Z problematyki polskiego mezolitu (cz. 10).

Kościane harpuny i ostrza mezolityczne, Świa- towit 30, 135-151.

1972 Pradzieje ziem polskich od IX do V tysiąclecia p.n.e., Warszawa.

1973 Introductions to the history of Europe in Early Holocene, [w:] S. K. Kozłowski (red.), The Me - so lithic in Europe, Warsaw, 331-366.

1983 Wybrane problemy z najstarszych dziejów Pomo- rza i Mazur, [w:] T. Malinowski (red.), Problemy epoki kamienia na Pomorzu, Słupsk, 19-40.

1985 A Survey of Early Holocene Cultures of the Western Part of the Russian Plain, [w:] C. Bon- sall (red.), The Mesolithic in Europe, Edin- burgh, 424-441.

1989 Mesolithic in Poland. A new approach, Warszawa.

La Baume W.

1942 Knochengeräte der Alt- und Mittelsteinzeit aus dem Kreise Mohrungen Ostpreussen, Alt-Preus- sen 7/2.

Libera J.

1995 Późny paleolit i mezolit środkowozachodniej Polski. Część pierwsza. Analiza, LMA 9.

Loze I.

1973 Mesolithic Art of Eastern Baltic Region, [w:]

S. K. Kozłowski (red.), The Mesolithic in Europe, Warsaw, 381-397.

Mey W.

1960 Jungpaläolithicum und Mesolithikum in Bran- denburg, Ouartär 12, 1-51.

Okhrimenko G., Gavriljuk I., Savitskiĭ V.

2009 Pam’jatki kam’jannoï dobi u verchiv’jach Pri- p’jati [w:] G. Okhrimenko (red.), Kam’jana doba na teritoriï pivnichno-zakhidnoï Ukraïni (XII-III tis. do n.e.), Lutsk, 329-365.

Okulicz J.

1973 Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław.

Podczaszyński B.

1857 Przegląd historyczny starożytności krajowych z powodu wystawy urządzonej w Warszawie w r. 1856 w pałacu J.W. hr Aug. Potockich, Warszawa.

Price T.D., Jacobs K.

1990 Olenii ostrov: first radiocarbon dates from a major Mesolithic cemetery in Karelia, USSR, Antiqiuty 64/245, 849-853.

Rimantene R. K.

1971 Paleolit i mezolit Litvy, Vil’njus.

Schild R.

1975 Późny paleolit, [w:] W. Chmielewski, W. Hen- sel (red.), Prahistoria ziem polskich, 1, Paleolit i mezolit, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 159-338.

Sulgostowska Z.

1989 Prahistoria międzyrzecza Wisły, Niemna i Dnie- stru u schyłku plejstocenu, Warszawa.

2001 Losy cyklu mazowszańskiego: nowe dane i nowe pytania, Fontes Archaeologici Posnanienses 39, 37-45.

Taute W.

1968 Die Stielspitzen-Gruppen im nördlichen Mittel - europa. Ein Beitrag zur Kenntnis der späten Alt- steinzeit, Köln-Graz.

Telegin D. Ja.

1982 Mezolitichni stojanki Ukraĭni, Kiĭv.

1985 Pamjatniki epokhi mezolita na teritorii Ukrain-

skoĭ SSR, Kiĭv.

Terberger T.

2003 Decorated objects of the older Mesolithic from the northern lowlands, [w:] L. Larsson (red.), Mesolithic on the Move, Stockholm, 547-557.

Więckowska H.

1975 Społeczności łowiecko-zbierackie wczesnego holo- cenu, [w:] W. Chmielewski, W. Hensel (red.), Prahistoria ziem polskich, 1, Paleolit i mezolit, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 339-438.

1997 Uwagi na temat interpretacji kulturowej i chrono- logicznej niektórych zjawisk w mezolicie wschod- nich krajów nadbałtyckich i Niziny Wschodnioeu- ropejskiej, Archeologia Polski 42/1, 37-50.

Verhart L. B. M.

1990 Stone Age Bone and Antler Points as Indicators for „Social Territories” in the European Mesoli- thic, [w:] P. M. Vermeersch, Ph. Van Peer (red.), Contributions to the Mesolithic in Eu - rope, Leuven, 139-151.

Zagorska I., Zagorskis F.

1977 Mezolit Latvii, Kratkie soobshcheniia Instituta Archeologii Akademii Nauk SSSR 149, 69-75.

1985 The Bone and Antler Inventory from Zvejnieki II, Latvian SSR, [w:] C. Bonsall (red.) The Meso- lithic in Europe, Edinburgh, 414-423.

Zagorskis F.

1973 Das Spätmesolithikum in Lettland, [w:] S. K.

Kozłowski (red.), The Mesolithic in Europe, Warsaw, 651-669.

Zaitz M.

1981 Zestawienie ważniejszych wydarzeń z historii Muzeum Archeologicznego w Krakowie, MA 21, 16-23.

Zaliznĭak L. L.

1989 Okhotniki na severnogo olenĭa Ukrainskogo Polec’ja epokhi final’nogo paleolita, Kiev.

Zaliznyak L. L.

1999a Tanged Points Cultures in the Western Part of Eastern Europe, [w:] S. K. Kozłowski, J. Gurba, L. L. Zaliznyak (red.), Tanged point Cultures in Europe, LMA 13, 202-218.

1999b Terminal Palaeolithic of Ukraine, Belarus and Lithuania (survey of cultural differentiation), Folia Quaternaria 70, 333-361.

Zhilin M. G.

1999 New Mesolithic Peat Sites on the Upper Volga, [w:] S. K. Kozłowski, J. Gurba, L. L. Zaliznyak (red.), Tanged Points Cultures in Europe, LMA 13, 295-310.

Żurowski K.

1973 Methoden zum Weichmachen von Geweih und Knochen in frühslawischen Werkstätten, Berichte über den II. Internationalen Kongreß für Sla- wische Archäologie. Berlin 24.-28. August 1970 3, 483-490.

An unknown spatular bone point found acciden- tally in the village of Litwinki near Kobryn in Polesie (present-day Belarus) has been preserved in the col- lection of the Archaeological Museum in Kraków.

The oldest mention concerning this artefact was found in the manuscript by F. M. Sobieszczański of the cat- alogue of the “Exhibition of antiquities and artefacts”, organised in Warszawa in 1856.

Before the bone point from Litwinki ended up in the Museum collection, for some time it was in the possession of a famous collector and expert on antiq- uities, Bolesław Podczaszyński, who prepared the doc- umentation of the artefact currently kept in the ar - chives of the Archaeological Museum in Kraków.

In 1880, the point from Litwinki was purchased by the Academy of Arts and Sciences from Podcza- szyński’s heirs and included into the collection of the then Archaeological Museum of the Academy of Arts

and Sciences (present-day Archaeological Museum in Kraków), where it has remained until today, invento- ried at no MAK/3751.

The point from Litwinki represents forms known and described in literature as the so called Pentekin- nen type points (type 17 acc. to Clark). Location of the find outside the narrow zone within which those forms were widespread makes it, besides a similar find from Göttin in Brandenburg, an indicator of the south- western boundary of the region where the Pentekin- nen type points occurred.

The unconnected character of the find makes it more difficult to establish its chronology and cultural provenance. Collected analogies, results of raw mate- rial analysis and location of the point imply the pos- sibility of dating it to the period of Younger Dryas and connections with the Swiderian tradition occurring at the time in western Polesie.

ELŻBIETA CHOCHOROWSKA

Unknown spatular bone point from Litwinki in Polesie

Summary

Ryc. 1. Ostrze rogowe typu Pentekinnen, Litwinki, Kobrynski rajon, Bieraściejskaja voblaść, Białoruś.

Zbiory Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Opracowanie graficzne: A. Dziedzic

Fig. 1. Horn point of the Pentekinnen type, Litwinki, Kobrynski region, Bieraściejskaja oblast, Belarus.

Collection of the Archaeological Museum in Krakow. Graphic design: A. Dziedzic

44

Ryc. 2. Lokalizacja Litwinek Fig. 2. Location of Litwinki

Ryc. 3. Karta z Katalogu kartkowego B. Podczaszyńskiego z opisem ostrza z Litwinek (MAK OINA: SP28/7) Fig. 3. Card from a catalogue of B. Podczaszyński with the description of the bone point from Litwinki

(MAK OINA: SP28/7)

Ryc. 4. Wizerunek ostrza z Litwinek przedstawiony na Tablicy z rysunkami zabytków archeologicznych z kolekcji B. Podczaszyńskiego (MAK OINA: SP28/9)

Fig. 4. The image of the point from Litwinki presented in the Table with drawings of archaeological artefacts

from the collection of B. Podczaszyński (MAK OINA: SP28/9)

Ryc. 5. Ostrze z Litwinek, aktualny wygląd. Rys. A. Dziedzic

Fig. 5. The point from Litwinki, current appearance. Drawn by A. Dziedzic