tM 21

tM 21 Warszawa, d. 23 maja 1897 r. Tom X V I.

TYGODNIK POPULARNY, POŚW IĘCONY NAUKOM PR ZY R O D N IC ZY M .

PRENUMERATA „W SZECHŚW IATA11.

W W ars za w ie: rocznie rs. 8 , k w artalnie rs. 2 Z przesyłką p o c zło w |: rocznie rs. lo , półrocznie rs. 5 Prenum erow ać m ożna w Redakcyi .W szechśw iata"

i we w szystkich księgarniach w kraju i zagranica.

Komitet Redakcyjny W szechświata stanow ią Panow ie:

Deike K., D lckstein S., H oyer H., Jurkiew icz K., Kw ietniew ski W l., K ram sztyk S., M orozewicz J „ Na*

tanson J „ Sztolcman J., Trzciński W . i W róblew ski W .

Adres Keda-łsic^i: SIrakowskie-Przedraieście, U S T r < 3© .

Setna rocznica chemii w Polsce.

W śród powodzi jubileuszów, których sto- sownem uczczeniem zajęte są um ysły ogółu, niepostrzeżenie m ija je d n a rocznica, godna wspomnienia i zapam iętania. S to la t właśnie upływa w roku bieżącym od chwili, w której Jędrzej Śniadecki rozpoczął w W ilnie wy­

kład chemii w przekształcającej się dopiero zwolna Szkole głównej litewskiej. Rzecz s a ­ ma przez się nie stanowi wypadku historycz­

nego—lecz związane są z nią dwie okoliczno­

ści, które n a d a ją jej znaczenie szczególne oraz ważność podwójną w dziejach naszej oświaty. To skłania mnie do przypomnienia czytającemu ogółowi, przede wszy stkiem zaś—

chemikom polskim—owego pam iętnego roku, a nadto ośmiela mnie do propozycyi, aże­

byśmy jubileusz dla serc naszych miły za­

znaczyli przez czyn do wykonania nietrudny, od najszczytniejszych dzieł sztuki piękniejszy a trwalszy od bronzu i g ranitu.

Początek działalności profesorskiej Ś n ia­

deckiego przypadł we trzy la ta po okropnej śmierci Layoisiera, a w niespełna jedenaście la t po r. 1786, który jeden z najgruntow niej-

szych dziejopisów tego okresu w historyi che­

mii (Jerzy K ahlbaum ) przyjm uje za datę pierwszego otw artego wystąpienia wielkiego reform atora na pole walki z teo ry ą flogisto- nową. Jeżeli mamy wierzyć tem uż samemu autorowi— przed rokiem 1789, oprócz van M arum a, Lavoisier nie miał poza granicam i F rancy i ani jednego wyznawcy. W szkołach całego św iata cywilizowanego, niewyłączając pewnej liczby szkół francuskich, aż do po­

czątku bieżącego stulecia pokutow ał jeszcze duch Stahla, coraz wywoływany nanowo przez uczonych takiej naw et m iary, ja k np.

Priestley, Cavendish i Scheele. Obieg myśli naukowej był bez żadnego porównania po­

wolniejszy niż dzisiaj, wydawnictwa a k a d e ­ mickie ogłaszały rozprawy nieraz dopiero w lat kilka po ich przedstaw ieniu, najpow aż­

niejsze i najruchliwsze zarazem pism a peryo- dyczne Orella, poświęcone specyalnie chemii, trzym ały stronę dawniejszych poglądów pod wpływem swojego red ak to ra.

W ypadki polityczne w końcu X V I I I wieku w inną stronę odciągały umysły społeczeństwa polskiego—nauka, pomimo usilnych stara ń najlepszych przedstawicieli narodu, była jesz­

cze rośliną egzotyczną, w gruncie miejsco­

wym niewkorzenioną. Dość gorąco w złotym

wieku traktow ane ówczesne nauki o przyro­

322 WSZECHSWIAT JNr 9A.

dzie mafo je d n a k pozostawiły w lite ra tu rz e śladów po sobie, a przedstawiciele ich, zwłasz­

cza zaś przedstawiciele chemii z okresu przed- flogistonowego, zeszli u nas zo św iata bezpo­

tomnie. Jaśkiew icz w akadem ii krakowskiej i S arto ris w W ilnie są jedyneini chemikam i n a katedrze, K rum łow ski jedynym p isa­

rzem , właściwie tłum aczeni tylko, w dziale chemii teoretycznej, naw et z dyletantów wy­

mienić m ożna jednego tylko Czapskiego—

w tym okresie przełomowym, w którym na zachodzie E uropy rodząca się nowa chem ia budziła spory i roznam iętm ała umysły.

Śniadecki wyniósł chem ią Lavoisierowską ze szkoły edynburskiej od Jó ze fa B lacka.

G ru n t, n a który m iał ją przenieść, był p ra ­ wie nietknięty, dziewiczy, a w każdym razie, jeżeli „flogist” S a rto risa puścił w nim jak ie pędy, to może tylko powierzchowne, nietrw a­

łe. Niem al jednocześnie z przybyciem Ś nia­

deckiego do W ilna s ta ra akadem ia J a g ie l­

lońska zo sta ła zniesiona przez rz ą d rakuski.

Był więc on niejako jedynym na wszystkie ziemie dawnej Rzeczypospolitej urzędowym przedstaw icielem chemii i mógł bez prze­

szkód by najm niejszych w prow adzać nowy system tej nauki rozum ienia. Z bieg okolicz­

ności spraw ił to może, ale zdarzyło się, co nieczęsto w dziejach naszej umysłowości się pow tarza, że nietylko nie zostaliśm y w tyle, a le znaleźliśmy się m iędzy najpierwszem i, którzy chemii uczyć się zaczęli w jej nowej postaci. I oto je s t pierwsza ważna i godna podniesienia okoliczność.

„ A że pierw szy—-mówi Ś niadecki—w J ę ­ zyku Oyczystym um ieiętność tę pisać p rz e d ­ sięw ziąłem , że Chem iia do tychczas m ało pom iędzy nam i znana i pielęgnow ana była, a zatem że cały u kład właściwych J e y w yra­

zów mowie naszey obcym dotąd był i niezwy- czaynym; łatw o iest zrozumieć, z iakiem i trudnościam i walczyć n a samym wstępie m u­

siałem . T rz e b a było cały słownik Chemiczny n a nowo tworzyć, stosuiąc się z jedney strony do G eniuszu ięzyka, z drugiey m aiąc iak nayściśleyszy wzgląd n a n a tu rę rzeczy, k tó rą nowe wyrazy oznaczać m iały ”. W ypadło jed n em słowem utworzyć term inologią che­

m iczną polską, a ja k z tego zadania wywiązał się a u to r Początków chemii, o tem świadczy choćby to jedno, źe całe stulecie, k tóre p rz e ­ szło nad tem dziełem, nie zdołało naruszyć

głównych jego podstaw, pomimo, niestety,, aż nazbyt licznych prób i usiłowań. Z asłu g a utw orzenia terminologii chemicznej polskiej, je s t d ru g ą okolicznością godną zaznaczenia

z okazyi tej setnej rocznicy.

Po czczej walce o wyrazy, k tó ra toczyła się u nas w piątym i szóstym dziesiątku la t bieżącego wieku, stało się dzisiaj prawie śmiesznem dotykać tego przedm iotu. A je d ­ nak je st to rzecz sm utna i nad moc wyrazu niewłaściwa, że każdy w ykładający u nas chemią, każdy au to r choćby najm niejszej rozpraw ki chemicznej tworzy na swoję rękę wyrazy i p rz era b ia zwroty, zwiększając za- m ęt językowy, dochodzący do granic niemoż­

liwości. To je st swawola, nie swoboda.

Chemicy polscy! Obchód każdego ju b i­

leuszu wym aga ze strony uczestników pew­

nych ofiar i pewnego kłopotu. Złóżcie w ofierze drobne przywyknienia i drażliwości i podejm ijcie niewielki na wspólne siły kłopot przejrzenia wszystkich istniejących obecnie term inologij chemicznych polskich w celu zgo­

dzenia się n a jednę, wspólną dla wszystkich popolsku piszących lub mówiących o chemii.

Jestem głęboko przekonany, że znaczna większość chemików naszych z utęsknieniem oczekuje chwili, w której nareszcie jeden drugiego zacznie rozumieć i gotowa jest przyjąć k ażdą term inologią, byleby wspólnie obowiązującą wszystkich. I to będzie n a j­

trw alsze i najpiękniejsze uczczenie stuletniej, rocznicy nowej chemii w Polsce.

B r. Znatoicicz.

E . M A E R C K E R .

Postępy chemii rolniczej w ostafniem dwudziestopięcioleciu.

(Dokończenie).

W rezultacie wszystkich tych badań mo­

żemy dziś śm iało powiedzieć, że produkcy%

rolniczą opanowaliśmy zupełnie, o ile zależną,

je s t od stosownego nawożenia gruntu. M o ­

żemy całkiem pewnie oznaczać, jak ich c iał

N r 2 1 WSZECHSWIAT. 323 odżywczych i w jakiej ilości dodać należy,

aby z danego g ru n tu możliwie największą otrzymać wydajność. W skutek tego nasze poglądy na wartość gruntów uległy licznym zmianom. Gdy dawniej otrzymywano z chu­

dych gruntów piaszczystych tylko m ałe zbio­

ry i grunty te mało też dla tego ceniono, dziś umiemy z piaszczystych ziem zapomocą sto­

sownego nawożenia wydobyć zbiory, które w podziw wprawić mogą, i zaledwie ustępują zbiorom z najlepszych gruntów . Hodowla buraków cukrowych, dawniej wyłącznie tylko na lepszych gruntach możliwa, dziś udaje się również i na grun tach piaszczystych, dając i tu ogromne zyski.

Abyśmy jedn ak nad zdobyczami naszemi zbyt w pychę nie rośli, czuwają niezależne od nas warunki meteorologiczne; by ciała od­

żywcze wywarły swe działanie, potrzeba n a­

leżytej ilości deszczów i słonecznego św iatła i ciepła. Gdy tych niem a, wszystkie zabiegi nasze iść mogą na m arne. W iedząc, co każ­

dej roślinie dla najlepszego wzrostu d o star­

czyć należy, czyśmy już rzeczywiście doszli do ostatecznych granic, które produkcya każ­

dej rośliny osięgnąć może? Oczywiście każdy gatunek roślinny m a pewne sobie właściwe granice wzrostu, których najlepsze odżywia­

nie przesunąć juź nie może; odw rotnie, jeżeli zbyt wiele pokarm u dostarczam y roślinie, czynimy j ą przez to mało odporną; zbyteczne nawożenie powoduje tylko choroby roślin.

Ale posiadamy dziś środki, aby w roślinach pewne własności rozwinąć daleko wyżej i z u ­ pełniej, niźli uczyniła to przyroda. Osięgamy zaś to zapomocą doboru, który prowadzić dzisiaj się daje na korzyść rolnictw a w ściśle naukowy sposób. Niem ieckie rolnictwo, od- dawna w ciężkich znajdujące się w arunkach, nie mogłoby wytrzymać wielostronnej kon*

kurencyi, gdyby nie potrafiło było dzięki świetnej technice gospodarczej zaopatrzyć się w możliwie doskonały m atery ał roślinny.

Objaśnijmy to przykładem . B u rak cukrowy, pochodzący od białego b u ra k a szląskiego, zawierał początkowo niewielki procent cukru i mógł wytrzymywać konkurencyą trzciny cukrowej tylko przy bardzo wysokich cenach cukru. Z e spadkiem cen cukru zjaw iła się konieczność, aby b u ra k cukrowy uczynić bo­

gatszym w cukier, nieszkodząc jednocześnie jego wydajności. Dokonano też tego właśnie

stosując celowo środki doboru. Przekonano się, źe m ała lub duża zaw artość cukru je st dziedziczną własnością b u ra k a : wybierano więc najbogatsze w cukier okazy, brano ich ziarna i zasiewano; ze zbioru tego wybierano znów najsłodsze okazy n a zasiew i t. d. W t a ­ ki sposób udało się zwiększyć zawartość cukru i uczynić j ą dziedziczną cechą nowo­

utworzonego gatunku. P rzy hodowli b u ra­

ków urządzone są dziś obszerne laboratorya, w których bada się zawartość cukru tych buraków, z których ziarno iść ma na dalsze zasiewy. T ak samo udoskonala się gatunek buraków co do wielkości liścia, soczystości i czystości soku; dziś też wyrób cukru z bu­

raków doskonale wytrzymuje konkurencyą trzciny cukrowej. Gdy dawniej przeciętna zawartość cukru w burakach wynosiła okcło 10% , dziś buraki o 15—20% i wyżej nie są wcale rzadkością w dobrych latach. Dziś też cukier je st np. tańszy od mąki.

Również zastosowano dobór dla gatunków zbóż i wytworzono np. pszenicę o takiej wy­

dajności, o jakiej wprzódy naw et marzyć nie śmiano. In n e zboża również bardzo ulepszo­

no. N ajw iększe tryum fy święcił dobór sztucz­

ny w produkcyi jęczm ienia, idącego na wy w ar piwa. W łasności, które udało się nadać ro ś­

linom wskutek doboru, znikają bardzo łatw o i nowe gatunki często ulegają zwyrodnieniu, gdy wystawione są n a warunki dla nich nie­

odpowiednie. S tąd też należało dokładnie zbadać, jak ie wpływy d ziałają na wydajność i skład chemiczny tych nowych gatunków.

Pod tym względem chemia rolnicza uczyniła w ostatniem dwudziestopięcioleciu olbrzymi krok naprzód.

Najciekawsze niewątpliwie z tych badań dotyczą obiegu azotu w przyrodzie, t. j. prze­

miany azotu wolnego na związany chemicz­

nie i związanego odwrotnie n a wolny, czyli wymiany azotu między przyrodą żywą a m artw ą. Obieg węgla w przyrodzie znany je st oddawna. Dwutlenek węgla pochłaniają z pow ietrza zielone rośliny chlorofilowe, prze­

m ieniają go następnie na m ączkę i inne związki organiczne; te ciała znów zostają spożyte przez zwierzęta, bądź wyżej uorga- nizowane, bądź przez mikroorganizmy, k tóre go utleniają i jako dwutlenek węgla znowu zw racają atm osferze. Podobny obieg wyka­

zano również w ostatnich czasach i dla azotu.

324 WSZECHSWIAT N r 21.

W iększość roślin przyjm uje pożywienie azotowe tylko w kształcie związków azotu, wolnego zaś azotu wiązać nie może. Zw iązki azotu tw orzą się jed n ak w przyrodzie w nie­

znacznej tylko ilości, tak , że roślinność, gdy­

by tylko z nich korzystać m usiała, byłaby niechybnie bardzo nędzną. Ilość tw o rzą­

cych się rocznie w atm osferze związków azo­

tu nie w ystarczałaby zgoła, aby zapewnić ludziom i zwierzętom dostateczną ilość ciał białkowych. Istn ieje je d n a k cały poczet roślin, mianowicie t. zw. m otylkow atych (Le- gum inosae), k tó re mogą przysw ajać wolny azot i m ogą zatem rozw ijać się bez związ­

ków azotu. Możemy je nazwać zbieraczam i azotu, gdyż zostaw iają po sobie g ru n t w lep ­ szym stanie, niż go zastały. T ajem nicę od­

żywiania tych roślin wykrył w epokowych swych pracach H ellriegel. N a korzeniach m otylkow atych zn a jd u ją się brodaweczki, albo naw et większe brodaw ki. P od m ikro­

skopem okazało się, źe w brodaw kach zn aj­

d u ją się m ikroorganizm y, z których dawno udało się otrzym ać czyste hodowle; z takiem i hodowlami łatw o np. wykonać można szcze­

pienia i wywołać powstawanie brodaw ek na korzeniach tych roślin. T e m ikroorganizm y s ą bez wątpienia w pewnym ,związku ze zdol­

nością m otylkow atych do przysw ajania azo­

tu. Nie j e s t jeszcze pewnem, ale bardzo prawdopodobnem , źe one właśnie wiążą azot i przem ieniają go na związki azotowe, które roślina zużywa do dalszego swego w zrostu : przynajm niej nie znaleziono dotąd rośliny m otylkow atej, któraby przysw ajała azot, a nie p osiadała tych brodaw ek z m ik ro o rg a­

nizmami. Rozwój rośliny m otylkow atej opi­

suje więc H ellriegel, ja k n a s tę p u je : gdy posiejemy nasiona, rozpoczyna się żywy i prawidłow y rozwój, gdyż każde ziarno m a w sobie pewien zapas substancyj azotowych.

G dy ten zostanie zużyty, to w g ru n ta c h ubo­

gich w azot następuje sta n m artw oty i rośli­

ny p rz e sta ją w zrastać, bledną, okazują się wszystkie charakterystyczne oznaki głodu azotowego. Oznaki te znikają po kilku lub kilkunastu dniaoh, rośliny znów n ab ierają żywej zieleni i bujny w zrost ciągnie się aż do końca wegetacyi. Jeż eli zbadam y wtedy rośliny, to zobaczymy n a ich korzeniach licz­

ne brodaw ki, a w brodaw kach m ikroorganiz­

my. Z chw ilą u kazania się jednych i d ru ­

gich skończyła się epoka głodowa. S postrze­

żenie H ellrieg la m a olbrzym ią doniosłość, gdyż dzięki jem u rozporządzać możemy do- woli zasobam i azotu w gruncie. Możemy zwiększać lub zm niejszać—zwiększać, gdy w płodozm ianie zasiejem y jak o zbieracz azotu, a następnie możemy zapas azotu, przezeń zebrany, dać skonsumować innej j a ­ kiej roślinie. R acyonalny płodozmian, który o ile można staram y się ju ż dziś stosować polega właśnie na tem , aby naprzem ian u p ra ­ wiać rośliny, zbierające i spotrzebowujące azot; w tak i sposób m ożna nieraz w roli n a ­ grom adzić ta k wielki zapas azotu, że całko­

wicie obejść się m ożna bez nawozów azoto­

wych. M ikroorganizm y, wywołujące przy­

sw ajanie azotu, udało się hodować w czys­

tych hodowlach i przez szczepienie zarażano niemi rośliny nawet w takich gruntach, w któ- , rych te m ikroorganizm y nie były obecne, gdzie więc rośliny motylkowate swego dzia­

łan ia wywierać nie mogły. D la przysw aja­

nia azotu potrzeba niezliczonego mnóstwa mikroorganizmów, a te nie w każdym g ru n ­ cie się znajdują. Jeż eli jed n ak zaszczepimy je roślinom, to można przymusić każdy g a ­ tun ek z rodziny motylkowatych, aby na k aż­

dym gruncie w zrastał. J a k wielką p rak ty cz­

ną doniosłość szczepienie gruntów mieć mo­

że, dzisiaj jeszcze powiedzieć je st trudno;

możliwem je s t jednak, że szczepienie, wpro­

wadzone przez N obbego, pozwoli rolnictw u świadomie regulow ać i zapewniać zbiory mo­

tylkowatych.

Rośliny, zbierające azot, albo zamienia się n a paszę, p rzetraw iają je więc zwierzęta;

albo też poddaje się je w prost gniciu na gruncie. W obu przypadkach białko p rz e ­ m ienia się najpierw n a amidy, które nader szybko pod działaniem ferm entu, wywołują­

cego ferm entacyą am oniakalną, przechodzą w w ęglan amonu. N ie tu jed n ak koniec przem ian azotu w roli. Zaw sze obecne w gruncie bakterye nitryfikujące przetw a­

rz a ją związki amonowe a zapewne i amidy na saletrę, czyli na najlepsze dla rośliny po­

żywienie azotowe, które też możliwie najwięk­

sze zbiory zapewnia. N a korzyść rośliny nie idzie jed n ak nigdy całkow ita ilość saletry, bądź dodanej w nawozie, bądź utworzonej n a miejscu w roli, na saletrę bowiem działa­

j ą również specyficzne b akterye, k tóre ją

WSZECHSWIAT 325 rozkładają. T e podczas swych procesów ży­

ciowych niszczą azotany i ro z k ła d ają je z wy­

dzieleniem wolnego azotu, który pow raca do atmosiery. W tedy obieg azotu je s t ukoń­

czony. A by działalność tych ostatnich bak- teryj m ogła się objawić, niezbędnem jest, żeby powietrze dostęp m iało tylko w bardzo małej mierze; ten właśnie w arunek doskona­

le wypełniony je st w roli, w k tó rą powietrze tylko z trudem dostawać się może. B akte- rye, pożerające saletrę, przyczepiają się np.

do słomy i liści roślin i razem z niemi dosta­

ją się do nawozów. Jeż eli bez dostępu po­

wietrza dodamy do roztw oru saletry pociętej słomy lub sproszkowanych ekskrem entów zwierzęcych—najlepiej nadaje się tu gnój koński—to po kilku dniach następuje silna fermentacya i wydziela się wolny azot. Stąd powstają ogromne niepożądane dla rolnictwa straty azotu. W nawozie zwierzęcym, który składa się z płynnych i ze stały ch ekskre­

mentów, zmieszanych z sianem i słom ą, znaj­

dują się oba gatunki bakteryj; zależnie od dostępu pow ietrza do nawozu bądź tworzy się w nim saletra, bądź raz ju ż utworzona się rozkłada, co wartość nawożenia ogromnie obniża. N a zasadzie dzisiejszych badań można wnioskować, że straty azotu w nawo­

zie wynoszą mniej więcej na sztukę bydła rogatego od 4 —5 ctr. saletry. Ponieważ w Niemczech znajduje się około 20 milionów sztuk bydła, dającego nawóz, s tra ta więc przez wytwarzanie wolnego azotu oceniona być może na kilkaset milionów m arek. Bez tej straty w nawozie zwierzęcym byłoby tyle azotu, że doliczywszy jeszcze w iążącą azot działalność roślin motylkowatych, rolnictwo raczej na nadm iar azotu, niż na b ra k jego cierpiećby winno. W rzeczywistości dzieje się jednak wbrew odwrotnie i rolnicy doku­

pować muszą miliony cetnarów saletry chilij­

skiej. Grdyby się udało azot w nawozie zwierzęcym utrzym ać całkowicie w pożytecz­

nych dla rośliny związkach chemicznych, by­

łoby to olbrzym ią dla rolnictw a oszczędno­

ścią i wielkiem źródłem bogactw a. N a d roz­

wiązaniem tego zadania pracuje obecnie go­

rączkowo zarówno ścisła chemia rolnicza ja- koteź i bakteryologia : chodzi o dokładne zbadanie przyczyn s tr a t azotu i o wynalezie­

nie środków, któreby im zapobiedz mogły.

S praw a ta ostatecznie nie je s t jeszcze roz­

strzygnięta, ale niewątpliwie droga, po której badania się posuwają, obrana je s t dobrze i w niedługim może czasie doprowadzi nas do celu. Przew ażna część pracy przypada tu n a rzecz bakteryologii, to też oddziały bakteryologiczne są dziś niezbędne w rolni­

czych stacyach doświadczalnych.

Pom inąć musimy milczeniem postępy che­

mii rolniczej na polu hodowli bydła, p rze­

mysłu rolniczego, uprawy specyalnych g ru n ­ tów, np. gruntów torfowych i t. p., gdyż przedm ioty te wykraczałyby z ram popular­

nego wykładu, któryśmy sobie zamierzyli.

Tłum. L. Br.

O S I A R C E .

(Ciąg dalszy). ,> a -

Robotników, zatrudnionych przy dobywa­

niu siarki w Sycylii, ra ch u ją na przeszło 20000. P ła c a wynosi za 8 godzin dziennej pracy starszym 3 —5 fr., robotnik zwykły 0,8 do 1,70 fr.; mówię tu tylko o ro botni­

kach zajętych przy dobywaniu siarki.

S iark a otrzym ana w hutach idzie wprost jako ta k a do portów na wywóz. Rafineryj Sycylia nie posiada, te bowiem znajdują się głównie w Marsylii. K oleje żelazne, łączące kopalnie z portam i, zostały zbudowane przed kilkunastu zaledwie laty —przedtem wszyst­

ko dostawiano na m ułach po najgorszych drogach.

Jedn o stk ą wagi, do niedawna jeszcze po­

wszechnie używaną, a nawet jeszcze i obecnie przy kopalniach, było cantari = 78— 80 kg.

Dokładnie 79,5 kg.

S iark a otrzym ana względnie do barw y swej i zawartości popiołu dzieli się na :

P r im a : ja s n o -ż ó łta , prawie chemicznie czysta.

S e c u n d a : Y a n ta g g ia ta, prawie ta k a ja k prim a—barw a bardziej m atowa, popiołu niżej 0,5% .

„ Buona, kolor ja k poprzedniej, ilość popiołu 1— 4% .

„ C orrente, bardziej rozsypująca

32 6 WSZECHSWIAT N r 21.

się od poprzednich; ilość popiołu do 5% .

T e r t i a : Y an to g g iata żółta, nieco b ru ­ natno zabarw iona od bitumów — m ateryj ziem istych i organicz­

nych około 2% .

„ B uona ciem niejsza od poprzed­

niej, praw ie ja s n o b ru n a tn a , dość jednorodna.

„ O orrente, b ru n a tn a , ziem ista, niejednorodna.

P o rtam i, w których się skupia wywóz s ia r­

ki, s ą : C atania, L ica ta , P o rt Em pedocle pod G irg enti, P alerm o i T e r ra Nova.

P ro d u k cy a roczna około 300 000 ton siarki.

W ostatnich czasach m iał się zawiązać syn­

d ykat angielskich kapitalistów i fabrykantów sody leblancowskiej dla zagarnięcia prze­

mysłu siarkowego w Sycylii z k apitałem 20 milionów m arek, którego celem m iało być podniesienie cen siarki o 40 % , na przeciąg la t 5-ciu, a tem samem ułatw ienie konkuren- cyi fabry k leblancowskich z solvejowskiemi przez rozszerzenie regeneracyi siarki z re s z ­ tek sodowych. W yżej opisane miejscowe stosunki były przyczyną, źe większość w łaści­

cieli kopalń do związku przystąpić nie chcia­

ła , umowy z niemi były niepodobne i cały pro jek t upadł, a przynajm niej dotąd re z u lta ­ tu nie w ydal.

N a stałym lądzie we W łoszech siark a znajdnje,się w wielu miejscowościach, m iano­

wicie w R om anii, dawnem państw ie Kościel- nem i N eapolitańskiem . W Toskanii w cza­

sach starożytnych były główne kopalnie siarki, w P e re ta i A jola, gdzie je s t siark a razem z rudam i antym onowem i. M a ją być tam pokłady bogate, lecz nic bliższego o nich niewiadomo. S iarki w Toskanii nie eksploa­

tują.

W R om anii pokłady ciągną się n a p rz e ­ strzeni 30 lira. P ięć kopalń je s t w prowincyi E o rli, trzy w Urbino i P esaro. W szystkich m iejsc dobyw ania 10—12. S ia rk a je s t zmie­

szana z gipsem, m arglem i wapieniem w warstw ach 1—9 m przy średniej zaw arto ­ ści 1 5 % siarki. O trzym ana siark a zaw iera bitumy i nie je s t p rzydatną do rafinowania.

P ro du kcya roczna około 800 ton.

W dawnem państw ie Kościelnem dobywa- I

i j ą siarkę w trzech miejscach, a głównie w M onte Yirgine koło Civita Yecchia. P ro ­ dukcya roczna około 400 ton.

W N eapolitańskiem siark a się dobywa w Bagnoli pod Neapolem , gdzie probowano J j ą ekstrahow ać siarkiem węgla z małym r e ­

zultatem .

W Romanii i państwie Kościelnem oprócz będących tam w użyciu aparatów parowych, dystylują jeszcze siark ę z ru d ą w piecach zwanych doppioni, które są zabytkiem cza­

sów starożytnych i pierwowzorem pieców tak zwanych galerowych. P od nazwą doppioni rozum ieją piec, w którym są dwa szeregi na­

czyń glinianych lub żelaznych, kom unikują­

cych się ru ram i nazew nątrz z podobnemi n a ­ czyniami, słuźącemi za odbieralniki. Pierwotne g arn k i były gliniane, kształtu starożytnych urn z pokrywami kamiennemi. Odbieralniki tegoż k ształtu m iały u dołu krany do wy­

puszczania stopionej siarki w formy. O bję­

tość naczynia dystylującego wynosiła ze 20 litrów. Z a opał służyło drzewo. Obecnie używ ają garnków z żelaza lanego, k ształtu beczek z pokrywam i i odbieralnikam i rów ­ nież źelaznemi. N ajpraktyczniejszy piec je st z 6 ma takiem i retortam i i kosztuje 7 900 fr.

Zwykle piece te służą tylko do rafinowania siarki bituminicznej, otrzym anej w kalkaro- nach, m iejscam i tylko do oddystylowania okru­

chów, lub takiej rudy, k tó ra ze względu na swój skład nie nadaje się do calcaroni. R afinując siarkę, jeden piec tak i odpędza w trzech ope- racyach na dobę do 5 000 kg siarki. R eto rta wytrzym uje do 900 operacyj. S tr a ta przy rafinowaniu siarki bituminicznej wynosi do 9 % , n atu ra ln ie że je s t większą przy dysty- lacyi siarki z rudy. Pochodzi ona z wielu przyczyn. N ap rzó d przez ogrzewanie wy­

dziela się p a ra wodna i powietrze, gdy siarka zacznie się dystylować część jej ju ź się spali kosztem tlen u po w ietrza—m inerał zawsze zaw iera związki tlenku żelaza, które w tej tem peratu rze przechodzą w związki tlenni- kowe wydzielając wodór, a ten z siarką daje siarkowodór. M aterye bituminiczne wywo­

łu ją tw orzenie się siarku wapnia i siarkow o­

doru; w ęglan w apnia wiąże część siarki d a ­ ją c gips. N ajw iększym zaś wrogiem je s t obecność gipsu w samej rudzie lub siarce su­

rowej, ten bowiem w tem p eratu rze czerwono­

ści z siark ą daje dwutlenek siarki i siarek

N r 21. WSZECHSWIAT 327 wapnia *). K a ż d a jednostka gipsu wiąże

0,42 siarki. Miejscowi robotnicy w yrażają się, że „gips zjada siark ę”.

J e s t również w użyciu, wprawdzie rzadziej, aparat składający się z kotła żelaznego lane­

go, opatrzonego ruchomą pokrywą, a służą­

cego do dystyłacyi siarki, k tó ra r u r ą z boku kotła przechodzi do odbieralnika. N ad ko­

tłem je st obm urowana kom ora, ogrzewana ciepłem straconem od kotła, a mieszcząca rudę. Po oddystylowaniu siarki kocieł się wypróżnia i napełnia ru d ą ogrzaną z tej ko­

mory.

Proponowana przez T oussainta dystylacya siarki z re to rt gazowych szamotowych nie weszła w zastosowanie.

Innych aparatów , przeznaczonych prze­

ważnie do dystyłacyi siarki, a których zad a­

niem głównem je st rafinowanie, opisywać nie będę, ja k również ekstrakcyi rudy siarkiem węgla, ta bowiem była specyalnością Swo­

szowic.

P rzejdę teraz do pobieżnego opisu kopalń siarki w innych miejscowościach.

W H iszpanii siark a znajduje się w okoli­

cach Ternel nad rzeką Eva, rozgraniczającą prowincye A rra g o n ią i M urcyą. Stanowi tam poziomy pokład, rozciągający się około 12 mil angielskich, w wapieniu jurajsk im , boga­

tym w skam ieniałości. W prowincyi A licante je st obszerny pokład, do T gruby. W Lorca, w prowincyi Murcyi, je s t około 14 zakładów produkujących siarkę. W A res, w A ndalu- zyi, jest je d n a kopalnia. P o k ła d w A res, tak ja k i w A licante, je s t pochodzenia wulka­

nicznego i zaw iera kryształy kw arcytu. N a j­

większe z nich, zakłady w Ternel są zaledwie w stanie pokryć l/4 zapotrzebow ań m iejsco­

wych; przeważnie otrzym ują w kalkaronach podobnych ja k w Sycylii; w L o rca próbo­

wano używać drzewa, sprowadzanego z wysp B alearskich okrętem i potem 22 mil wołami;

1 tonna drzew a kosztow ała 1 funt szterling i 18 szylingów. P iec retortow y n a produkcyą 15 ton miesięcznie kosztuje 600 funtów st., gdy calcarone w ytapiające w stosunku 10 ton miesięcznie, tylko 16 funtów st. O trzym ana siark a zużywa się na miejscu przy uprawie wina (w części jak o kwiat, w większej części

‘) CaS04 + 2S - CaS - j- 2S02 .

dla oszczędności poprostu sproszkowana], do fabryki prochu w Villafeliche, lub surowa do wyrobu kwasu siarczanego dla fabryk świec stearynowych w Madrycie, B arcelonie i Burgos.

W e F rancyi są małoznaczne pokłady koło P io rąc w la Lozere i w T ap ets koło d’A p t (Vaucluse). Sproszkowaną n a tu ra ln ą siarkę używają przy uprawie wina.

W A ustryi eksploatacya siarki m iała miejsce w trzech miejscowościach : w R ado- boju w K roacyi, na W ęgrzech i w Swoszowi­

cach; tę ostatnią, jako bliżej nas obchodzącą, opiszę potem obszerniej. P o k ła d w Rado- boju składał się z dwu warstw, 1 i 1,5' g ru ­ bych. S iarka w nim znajduje się w g niaz­

dach, dochodzących często kilku kilogramów wagi, w m arglu i gipsie krystalicznym i była ręcznie ze złoża wybierana, lub wypłókiwana.

S iarka tak p rzeb rana zaw ierała 3 0 —7 0%

czystej siarki i była poddaw ana dystyłacyi w 4-ch piecach dystylacyjnych i jednym do { rafinowania. Produkcyą roczna nie przecho­

dziła nigdy 1 000 ton. W Biides w Siedmio­

grodzie w obwodzie K ronstackim znajdującą się tam siarkę próbowano wydobywać, lecz wkrótce zarzucono. Koło A ltsohl na W ę g ­ rzech znajduje się siarka pochodzenia wul­

kanicznego, zaw ierająca selen i a rse n —nie- eksploatowane.

W Islandyi, solfatara K risuvik, o k tórej wzmiankowałem na początku, b adana jesz­

cze przez Bunsena, który ilość siarkowodoru dziennie wydzielonego oceniał na 250 kg, m a mieć obfite pokłady siarki. W r. 1863 wy­

wieziono stam tąd przeszło 400 ctn. siarki i wskutek tego miało się zawiązać tow a­

rzystwo w Anglii do eksploatowania tych po­

kładów, które obliczało n a znacznie łatw iej­

szą produkcyą niż w Sycylii. O dalszych jed n ak losach tego towarzystwa nic odtąd nia słyszałem.

W yspy Jońskie dostarczały rocznie około 500 ton siarki. Z wyspy greckiej Milo w r o ­ ku 1860 przyszedł tran sp o rt surowej rudy siarkowej do Anglii, zaw ierającej 24% siar­

ki i gipsu 62% . P rz y spalaniu tej rudy n a­

potykano na trudności, ta k że dalszego sp ro ­ wadzania zaniechano.

T e są miejscowości w E uropie zachodniej

i południowej, skąd siarkę dobywano. M a się

ona jeszcze znajdować w pobliżu przesm yku

3 2 8 WSZECHSWIAT. N r 21.

K orynckiego, w hanowerskiem koło Liine- b u rg a i t. d.

Z pokładów zaeuropejskich wielki rozgłos m iały w swoim czasie pokłady w E gipcie nad morzem Czerwonem.

S iarka znajduje się tam w dwu miejsco­

wościach, w D jem sach i w R anga. Djem- sach, a właściwie R as D jem sach, leży o 160 mil m orskich od Suezu na brzegu afrykań­

skim naprzeciwko R as M ohammed, pomiędzy la ta rn ią morską, A schrafi i D ju ta l, o 24 go­

dzin drogi parowcem z Suezu. N a pustyni piaszczystej wznosi się pagórek około 600' wysoki, odznaczający się swoją żółtawo-zie- loną barw ą od otaczających piasków. M a on być przeważnie czystą siarką, poprzerzy- n an ą biaław ą gipsową substancyą. Do roku 1866 eksploatow ał go m arg rab ia de B assans, a potem powstało towarzystwo, które spro­

wadziło inżynierów i pew ną liczbę rob otni­

ków z E uropy; miało ono przeprow adzić ko­

lejkę do p o rtu i sam p o rt D jem sach uczynić łatw iejszym do przybijania statków. P o d łu g zaw artej umowy z rządem egipskim, tow a­

rzystw o m iało sprzedaw ać c a łą produkcyą, k tó rą obliczano na 250— 300 ton miesięcznie, wice-królowi E g ip t u : kom pletna pustynia, ta k źe naw et najkonieczniejsze potrzeby do życia trz e b a było sprow adzać z Suezu, a mo­

że i inne powody nie dozwoliły praw dopo­

dobnie rozwinąć się tym projektom i o siarce egipskiej nic obecnie nie słychać.

D ru g ą miejscowością, k tó ra m iała być przez tęż sam ą kom panią eksploatowana, je st R anga, leżąca o 460 mil geogr. od S ue­

zu na afrykańskim brzegu, około 25° szer.

póJn., około K osseir. S ia rk a tworzy tam również skałę cytrynowo-źółtą, bogatszą niż w Djem sach; kopalnie m iały być eksploato­

wane nie na odkrywkę, lecz przy pomocy sztolni i chodników. O zaw artości i bogac­

twie tych pokładów nie m iałem danych.

S tan y Zjednoczone A m eryki północnej m ają pokłady siarki, ja k się zdaje, niedość jeszcze zbadane. N ajw ażniejsze z nich są n a południu sta n u U tah w Oove C reek w p o ­ bliżu m iasta F risco , gdzie istnieje około 15 kopalń. M ormoni eksploatują z nich siarkę od 1850 roku, jakkolw iek w nieznacznych ilościach. W r. 1889 przerobiono wszystkie­

go 600 ton rudy, przyczem otrzym ano 200 ton siarki; wskazywało to względne bogactwo

rudy. W stanie N evada, w H um boldt-H ou- se i kolo m iasta W innemucca m ają być b a r­

dzo obfite pokłady siarki. W tymże 1889 r.

z 550 ton rudy otrzym ano 250 ton czystej siarki, coby również przem awiało za wiel- kiem bogactwem rudy. W południowej czę­

ści stan u N evada w R abbit-H ole wytapiają siarkę w re to rta c h z żelaza lanego p a rą na 4,5 atm . P rodukcyą dzienna wynosi 6 ton.

W stanie Luisiaim a, o 80 mil od Nowego O rleanu, św idrując przed kilku laty otwór naftowy, znaleziono w głębokości 443 stóp pokład siarki wielkiej czystości. P o k ła d ten miano zam iar eksploatować. A m eryka do­

tychczas sprow adza siarkę z Sycylii, a w o stat­

nich latach z Japonii i regenerow aną z Anglii.

S am a Sycylia dostarcza rocznie A m eryce 50 —60 000 ton siarki.

W M eksyku w kraterze Popocatepetl m a się znajdować obficie siarka. Otóż w r. 1883 m iało się zawiązać towarzystwo dla zakupu k ra te ru od właściciola jego i miało wybudo­

wać tun el do środka k ra te ru i połączyć go koleją żelazną przez A m eca do m iasta Mo- relos, leżącego na zachodnim stoku wulkanu.

Przypuszczano roczną produkcyą n a począ­

tek ty lk o —na 50000 ton. P ro je k t praw dzi­

wie am erykański—wysokość P opocatepetlu je s t 5 4 0 0 to , t. j. o 6 0 0 to więcej niż M ont B lan c—nie przyszedł do skutku.

W M ałych A ntyllach na wyspie S ab a je s t pokład siarki podobno obfity.

W Japonii są bogate pokłady siarki wul­

kanicznej i w so lfatarach, siarka z nich do­

bywana, i to w znacznej ilości, idzie z H ako- dadi i zao patru je potrzeby zachodnich po- brzeży Stanów Zjednoczonych. S iarka m a zaw ierać selen, a co ciekawsze i tellur.

W roku 1868 wywieziono 130 ton, a do roku 1890 wywóz wzrósł do 20000 ton, obecnie produkcyą zm niejsza się. W r. 1893 było czynnych 83 kopalń. Bliższe szczegóły nie są mi znane.

W Rossyi znajdują się prawdopodobnie obfite pokłady siarki. Z atrzym am się ty łk a po krótce nad tem i, które próbowano eksploa­

tować.

W guberni archangielskiej, 68 wiorst od

W ładim irów ki, m iejsca ładunkowego n ad

W ołgą, je s t słone jezioro B askuntschak, któ*

N r 21. ³²⁹ rego brzeg zachodni powoli się wznosi do po­

ziomu stepu. Głuszkow w r. 1882 znalazł tam pod warstw ą piasku stepowego pokład siarki, rozciągającej się Da południo-zachód na znacznej szerokości. R u d a ta, według niego, je st czystym piaskiem ,napojonym siar­

ką, barwy szaro-źółtej. Z aw artość je j ma być 30 —• 55% czystej siarki, po wyto­

pieniu której pozostaje sam piasek. O szer­

szej eksploatacji tego pokładu nie sły­

szałem.

Wielkie pokłady siarki znajdują się w k r a ­ ju Zakaspijskim o 250 wiorst od A scbabadu, w kierunku ku Chiwie, w blizkości źródeł Szych. P o k ła d znajduje się w bezwodnej pustyni, probowano go eksploatować lecz

wkrótce zarzucono. '

W D agestanie siarka je s t w wielu miejsco­

wościach, a silne zapotrzebow anie jej w po- j blizkich rafineryach nafty do wyrobu kwasu siarczanego zdawałoby się sprzyjać jej do- j bywaniu. F a b ry k i kwasu w okolicach B aku sprowadzały około 5 000 ton siarki z Sycylii rocznie. A jed n ak i tu przem ysł ten się nie rozwinął. Największe pokłady znajdowały się w K h iu t o 120 wiorst od P etrow ska nad morzem K aspijskiem . S iark a tam się znaj­

duje w stanie krystalicznym z gipsem i m ar- glem. M usiała tam być ru d a bardzo bogata, bo z początku dobywano prawie czystą siar­

kę, która jako ta k a była sprzedaw aną, gdy jednak pokład czystej siarki wyczerpał się, kompania francuska objęła eksploatacyą na swoję rękę i zaczęła wytapiać ru d ę w kalka- ronach m ałych wymiarów, bo mieszczących wszystkiego do 80 ton rudy. W 1890 roku było czynnych przeszło 20 calcaroni, z któ ­ rych każdy kosztował 100—200 rubli Z daje się, że ru d a tam tejsza m iała wiele podo­

bieństwa do Czarkowskiej. W wyżej wzmian­

kowanym 1890 r. wytopiono wszystkiego 1500 ton siarki, co pozwala przypuszczać, że ruda była względnie bogatą. Pomimo tego, że do w ytapiania sprowadzano wytrawnych robotników z Sycylii, produkcya nie przed­

staw iała interesu, za przyczynę czego p o d a ­ wano odległość od P etrow ska, częste deszcze i kruchość rudy. W Khiucie pozostało wie­

le drobnej nieprzerobionej rudy, ta k zwanego miału, z zaw artością podobno do 60 % siarki.

N astępnie próbowano wytapiać rudę parą, w aparacie podobnym do Thom asa, a przy­

stosowanym do miejscowych warunków przez p M alayerne, inżyniera prowadzącego robo­

tę. Zm iana polegała głównie na tem, źe cy­

linder wypełniano ru d ą umieszczoną w żelaz­

nych koszykach, opuszczanych i wyciąganych przy pomocy windy. Uczyniono to dlatego, że ru d a miejscowa rozm iękała pod wpływem pary, przez co zatrzym ywała w ytapiającą się siarkę, a także część błota spływ ała z siark ą zanieczyszczając ją. Z a opał u ż y ­ wano odpadków naftowych, narzekając jesz­

cze n a ich drogość, k tó ra m iała być przy­

czyną zarzucenia tego sposobu. W re zu lta­

cie eksploatacyi zaniechano.

Również nieudatne były próby, dokonywa­

ne w miejscowości lepiej od poprzedniej po­

łożonej, w G iuk-Sałgan, oddalonej tylko o 16 wiorst od Petrow ska. Calcaroni i w y tap ia­

nie p a rą nie wydawało dobrych rezultatów , a naw et gorsze od otrzymywanych w K h iu ­ cie. P an Choński, prowadzący zakłady w G iuk-Sałganie, podaje za przyczynę tego bardziej m iękką, m arglow ato-gliniastą stru k ­ tu rę miejscowej rudy. P róbow ał on również sposobu w ytapiania siarki w roztworach chlorku wapnia, o którym ju ż wspominałem, a który nanowo zaproponował w Rossyi p ro ­ fesor Lisienko. W roztworze 70% chlorku wapnia, którego p unkt wrzenia przypada na 150° C, ogrzanym do 120° C, zanurza się ru d a przetłuczona, złoże opada nadół, a s ia r­

ka wytopiona spływa po wierzchu. T u ta j

| siarka spływ ająca zaw ierała do 3 0% gliny j i była przeto nie do użycia. I ten więc spo-

| sób nie u ratow ał istnienia zakładów. Nie- zrażona tem niepowodzeniem w roku zeszłym kom pania pod firmą Dołgopolow i spółka wy­

staw iła fabrykę na K aukazie w obwodzie te-

■ rekskim , na południe od G roznaja, koło Wozdwiźeńska. Miejscowy pokład siarki je s t marglowaty. W ytapiać mieli parą; na losy tego przedsiębiorstw a zapatryw ano się z pewnym pesymizmem.

(C- d. nast.).

Bohdan Z atorski

330 WSZECHŚWIAT N r 21.

P O G L Ą D na

dzieje układnictwa zoologicznego.

(Dokończenie).

O dtąd rozpoczyna się pew na walka w po­

glądach zoologów. G dy jedni (Haeckel, Bal- four) uznali em briologią porównawczą za jedynie praw ie usprawiedliwioną do rozstrzy­

g an ia kwestyj filogenetycznych i za najgłów ­ niejsze kryteryum klasyfikacyjne, to inni uznali za wyrocznię w tym względzie a n a to ­ m ią porównawczą, ale, ja k to często bywa przy ścieraniu się zdań krańcowych, oba przeciwne obozy podały sobie wkrótce dłoń ugody i zaw arły z sobą kompromis, który ! dodatnio bardzo w płynął na dalsze losy [ układnictw a. Dziś bowiem każdy zoolog

przekonany je s t o tem , że tylko uwzględnia- j nie wszystkich gałęzi morfologii w n a jsz e r­

szeni tego słowa znaczeniu prow adzi do właściwego zrozumienia stosunków genealo­

gicznych pomiędzy róźnem i grupam i zwie- i rz ą t, że anatom ia, pom ijając dane embryolo- { gii, prowadzi do równie opacznych wniosków, | ja k i em bryologia nieopierająca się jedno- '

oześnie na dowodach anatom o-porównaw- czych.

Od czasu, gdy idea ta upowszechniła się, liczni uczeni próbow ali zmodyfikować u k ła d leuckartow ski na podstawie nowszych postę­

pów em bryologii i anatom ii porównawczej.

R ozpatryw ać wszystkich tych prób niepo­

dobna. M usimy się więc ograniczyć tylko n a wybitniejszych, k tóre m iały trw alsze zn a­

czenie.

T ak w r. 1881 b ra cia O skar i R yszard Hertwigowie w słynnej swojej „teoryi coelomy”

proponują n astępującą klasyfikacyą tkankow ­ ców (M etazoa). Dzielą je przedewszystkiem n a trzy wielkie g ru p y : 1) C o elen terata—

jam ochłony, 2) Pseudocoelia—posiadające pierw otną jam ę ciała, a warstwę zarodkow ą środkową, pow stającą z luźnych g rup komó­

re k (mezenchyma). Tę grupę dzielą H ertw i­

gowie na dwa zworza : a) S co lecid a—do któ ­ rych zaliczają mszywioły, w rotki i robaki płaskie, oraz b) M ollusca—m ięczaki; 3) En- I

| terocoelia—posiadające w tórną jam ę ciała (coelom) i warstwę zarodkową środkową, złożoną z dwu warstw komórkowych, t. j.

dwu listków (ściennego i trzewiowego; oprócz tych dwu listków środkowa warstwa składać się też tu może z luźnych g rup komórek, n aj­

częściej od tych dwu listków się oddzielają­

cych). E nterocoelia H ertw igow ie dzielą na 4 zworza : a) C oelhełm inthes—obejm ujące wszystkie pozostałe grupy robaków (t. j. nie należące do zworza Scolecida), mianowicie : nicienie, szczecioszczękie, ramienionogie, pier­

ścienice, jelitodyszne i osłonnice; b) Echino- d e rm a ta —szkarłupnie, o) A rthrop od a—s ta ­ wonogi, d) Y e rte b ra ta —kręgowce.

N ajw ażniejszą zasługą H ertw igów było ścisłe odgraniczenie od siebie robaków niż­

szych, które oni nazyw ają Scolecida, od wyż­

szych, którym n ad ają miano Coelhełminthes.

Tym sposobem leuckartow ski typ „V erm es” , któ ry stanowił dotąd nien atu raln ą zbieraninę wielu grom ad, zasadniczo od siebie różnych, rozdzielony został n a dwa typy n atu ralne.

U kład H ertw igów nie mógł się jed n ak ostać wobec surowej krytyki wielu badaczy i wobec nowszych poszukiwań, które wykazały, że w pewnych przypadkach niepodobna p rz e ­ prow adzić ścisłej granicy pomiędzy Pseudo- coelia i E nterocoelia. T rw ałą jed n ak zdoby­

czą tego u k ład u było rozbicie typu robaków na dwa zworza całkiem niezależne.

X I .

Z kilku innych prób klasyfikacyjnych, któ­

re ukazały się w literatu rze la t ostatnich, zasługuje na uw agę system H a tsc h ek a i E . H acckla. P rof. H atschek (1888) proponuje podział tkankowców (M etazoa) na sześć t y ­ pów i dwanaście grup., które nazywa „cla- d u s”. Dotychczasowy typ jam ochłonów (C oelenterata) dzieli on n a trzy typy, a to na podstawie następujących rozważań. P o m ię­

dzy jam ochłonam i odróżnić należy trzy g ru ­ py, a mianowicie : gąbki (Spongiaria), żgaw- ce (C nidaria) i żebroplawy (Ctenophora), k tóre pod wielu względami różnią się od sie­

bie zasadniczo ta k budową, ja k i rozwojem.

T ak, u gąbek środkow a w arstw a ciała (me-

zoderm a) przedstaw ia innego rodzaju utwór

aniżeli u przedstaw icieli dwu innych grup,

N r 2 1 WSZECHSWIAT 331 ponieważ z warstwy tej pow staje u gąbek

nietylko tk an k a łączna, lecz i komórki ro z­

rodcze (co niem a miejsca u żgawców i żebro- pławów). Co do ogólnego planu budowy, gąbki różnią się także od innych grup; a m ia­

nowicie : ich otwór ustny (osculum), ja k wy­

kazały b adania C. H eidera, nie je st homo- logiczny pierw otnem u otworowi ustnem u gastruli (blastoporus), albowiem larw a gąbki przytwierdza się do podłoża tym biegunem, który odpowiada biegunowi ustnem u gastruli, a ostateczny otwór, zwany osculum, t. j.

otwór wyrzutowy (którym woda wycieka z jamy pokarmowej gąbki) tworzy się n a n o ­ wo na biegunie przeciwustnym (aboralnym);

nadto gąbki opatrzone są bardzo licznemi otworkami (pori), przez k tóre woda (wraz z częściami pokarmowemi) ucieka do ich j a ­ my pokarmowej. N ato m iast źgawce (Onida- ria); posiadają otwór ustny jak o pozostałość pierwotnego otworu ustnego g astruli i jeżeli przytw ierdzają się do podłoża (np. polipy, korale), to — biegunem przeciwustnym . N a d ­ to żgawce po siadają organy parzące, czyli parzydełka łub żgawki, których b ra k gąbkom i żebropławom. U tych ostatnich istnieją znowu liczne osobliwości budowy i rozwoju, np. organ zmysłowo-nerwowy na biegunie przeciwustnym, żeberka pławne, brak mięśni związanych z nabłonkiem skóry i jam y po­

karmowej, a następnie rozwój mięśni prze­

ważnie z mezodermy, k tó ra tu w specyaluy sposób pow staje (Mieczników) i t. d. W szyst­

kie te względy oraz liczne inne, których tu przytaczać nie będziemy, sk łan iają prof.

H atscheka do podziału dotychczasowego ty­

pu jamochłonów na trzy typy : 1) Spongia- ria, 2) C nidaria i 3) C tenophora. N astępny z kolei typ 4) Z y g o n eu ra—parzystonerwce, je st olbrzymiej rozciągłości, obejmuje bo­

wiem 4 grupy (cladus) bardzo obszerne, mia­

nowicie : a) Scolecida, do których n a le ż ą : robaki płaskie, wrotki, niektóre mszywioły (Bryozoa endoprocta), nicienie, kolcogłowy i wstężniaki (N em ertin i); b) A rticula- ta, obejm ujące : pierścienice Sipunculoidea, szczecioszczęki, pazurkowce (Onychoptera, rodzaj P erip atu s) i stawonogi; c) Tentucula- ta , t. j. dotychczasowe Mołluscoidea (miękłi- wowate), obejm ujące część mszywiolów (B ry­

ozoa ectoprocta), ratnienionogi i Phoronida, oraz d) M ołlusca—mięczaki. Typ Zygo-

neura, ustanowiony przez H atschek a, opiera się prawie wyłącznie na zasadzie embryolo- gieznej, a przedewszystkieirt na tej, że zna­

mienną larw ą dla należących tu grup jest t zw. trochophora (trochosphaera). W rotki pozostają przez całe życie w stadyum tro- chofory, zbliżone są do tej larwy w stanie rozwiniętym (według H atscheka) wirki; wy­

stępuje zaś ta łarw a w rozwoju osobnikowym j u pierścienic, miękliwowatych i mięczaków.

Do niej też H a tsch ek sprowadza pewne po­

staci em bryonalne stawonogów (np. larw ę Nauplius, właściwą skorupiakom). Trocho- fora je s t postacią o dwubocznej symetryi ciała, odróżniamy w niej przeto koniec p rzed­

ni i tylny, stronę brzuszną i grzbietową; na przednim końcu ciała (na t. zw. biegunie ciemieniowym) znajduje się czop długich m i­

gawek i tu się rozwija zwój nerwowy (pier ­ wotny zwój mózgowy). Pierścień migawek przedustnych i pierścień- migawek pozaust- nych ograniczają pas, pokryty drobniutkiem i rzęskami; często znajduje się jeszcze około- odbytowy pierścień migawek. Przewód po­

karmowy tej larwy sk łada się z przełyku, je lita środkowego i odbytowego, uchodzącego odbytem (anus) nazew nątrz. Pomiędzy sk ó ­ rą (ektoderm ą), a ścianą przewodu pokarm o­

wego (entoderm ą) znajduje się pierw otna ja m a ciała, wypełniona luźno rozproszonemi elementami warstwy środkowej (mezodermy);

nadto istnieje p a r a nerek pierwotnych (pro- tonephridia), a w tylnym końcu ciała—z a ­ wiązki t. zw. worków coelomatycznych, z któ ­ rych kształtu je się następnie ostateczna ja m a ciała (coelom). Larw a, poprzedzająca w roz­

woju osobnikowym trochoforę, nosi nazwę

„pro troch ula”; b rak jej odbytu (anus) i za­

wiązku coelomatycznych worków. R obaki płaskie (Platodes) osięgają w swym rozwoju osobnikowym tylko stadyum „protrocbuli”, albo, ściślej mówiąc, rozwój robaków p ła­

skich, począwszy od tego stadyum obiera so­

bie inną drogę, aniżeli rozwój innych pa- rzystonerwców.

Typ „Z ygoneura” H atscheka, utworzony na zasadach wyłącznie embryologicznych, grzeszy, jak o taki, wielką jednostronnością.

T u mamy znów dowód, do ja k krańcowych i opacznych wniosków prowadzi uw zględnia­

nie samej tylko ontologii w celach klasyfika­

cyjnych. Łączenie w jeden ty p ta k różno­

332 WSZECHSWIAT. N r 21.

rodnych pod względem anatom o-porównaw - czym gru p zw ierząt, ja k np. stawonogi, ro ­ baki płaskie i mięczaki, je s t wysoce n ien atu ­ ra ln e i wprost podstaw ściśle naukowych po­

zbawione.

N astępne typy układu H a tsc h ek a stan o ­ wią: 5) A m b u lacralia—do których uczony ten zalicza dwie grupy (c la d u s ): a) jelito- dyszne (E nteropneusta, rodzaj : Balanoglos- sus), oraz b) szkarłupnie (E chinoderm ata).

Połączenie obu tych gru p w jed en typ oparte je st również przeważnie n a zasadach em bryo- logicznych i nie wytrzymuje ścisłej k ry ty ­ ki, albowiem organizacya B alanoglossussa, a w pierwszym rzędzie budowa jego organów oddechowych wykazuje raczej większe po­

krewieństwo tej postaci z najniźszem i s tr u ­ nowcami (chordata). Do ostatniego wreszcie typu 6) Chordonii—strunowce, H a tsc h ek za­

licza za przykładem wielu innych współczes­

nych zoologów, trzy następujące grupy (cla­

dus) : a) osłonnice— T unicata, b) rurkosierd- ne— L eptocardii (rodzaj lancetnik—Amphio- xus) i c) kręgowce—Y e rte b ra ta .

W reszcie rozpatrzym y jeszcze najnowszą próbę uklasyfikowania zw ierząt, po d jętą przez E . H aeck la w jego ostatniem dziele

„System atische P hylogenie”, 1896. System H aeckla znacznie przewyższa układ H a ts c h e ­ ka, ponieważ uwzględnia i dane anatom iczne i embryologiczne, ale i on także grzeszy pod niektórem i względami jednostronnością.

H aeckel dzieli św iat zwierzęcy n a 1) P ro to ­ zoa i 2) M etazoa. M etazoa, t . j . tkankow ­ ce, dzieli na dwie wielkie grupy, ja k to zresz­

tą i przed nim uczynili niektórzy zoologowie, mianowicie n a : nieposiadające jam y ciała i opatrzone tą ostatn ią. Pierw sze nazywa : C oełenteria, drugie C oelom aria; dwie te grupy uważa uczony jen ajsk i jak o podkró- lestw a (subregna) tkankowców. T rzy główne różnice d a ją się przeprow adzić pomiędzy obu tem i grupam i. 1) C oełenteria nie posiadają właściwej jam y ciała (coeloma); ta o statn ia w ystępuje dopiero u Coelom aria. W szystkie jam y w ciele coelenteryów kom unikują po­

średnio lub bezpośrednio z ja m ą pokarm ow ą i tw orzą wraz z nią układ pokarmowo-naczy- niowy (gastrow askularny). N a to m iast ja m a ciała u C oelom aria stanow i sam odzielną ja- mistość, zaw artą pom iędzy ściankam i ciała a ścianą przewodu pokarmow ego i nie p o łą ­

czoną wcale z ja m ą pokarmową. 2) U wszyst­

kich C oełenteria b ra k układu krążenia krwi, który istnieje natom iast m

rozwinięty u Coelom aria. 3) T rzecią cechą, ujem ną, właściwą wszystkim coelenteryom, je s t b ra k odbytu (anus); ten ostatni istnieje nato m iast u Coelom aria (za nielicznemi b a r­

dzo wyjątkam i, w których to przypadkach, ja k wykazuje historya rozwoju, odbyt za n ik a

wtórnie).

C oełenteria H aeckel dzieli na 4 typy : 1) G-ąstraeades, 2) g ąbki—P orifera, 3) żgaw- ce—C nidaria, 4) płazińce—P latodes. Coe^

len teria obejm ują zatem typ jam ochło­

nów układu L euckarta oraz część typu r o ­ baków, mianowicie robaki płaskie (p ła­

zińce).

D o typ u 1-go, G a straead es '), H aeckel za­

licza ustroje, pozostające w stadyum gastru li, t. j. złożone z dwu tylko w arstw ciała : ekto- derm y i entoderm y (np. Dicyema, Ortho- nectidae, T richoplax). Typ 2-gi, Spongiae, obejm uje wszystkie gąbki. Typ 3-ci, C nida­

r ia — wszystkie właściwe jam ochłony, włącz­

nie z żebropławami. D o typu 4-go, P la to ­ des, należą wirki, przywry, tasiemce.

Co dotyczy drugiej wielkiej grupy tk a n ­ kowców, zwanej Coelom aria, to ja k powie­

dzieliśmy, pod wielu względami różni się ona bardzo zasadniczo od C oełenteria, przede- wszystkiem zaś tem, że jej przedstaw iciele posiadają ja m ę ciała (coelozoa), otwór ustny i odbytowy przewodu pokarmowego oraz u k ład k rążen ia krwi; n adto ciało ich odzna ­ cza się dwuboczną sym etryą, podczas gdy C oełenteria m ają sym etryą ciała prom ienistą.

Tylko w jednym typie coelomaryów, m iano­

wicie u szkarłupni, spotykam y także sym e­

try ą ciała prom ienistą, ale nie je s t tu ona pierw otną, lscz wtórną, albowiem la r­

wy szkarłupni zbudowane są według sy- m etryi dwubocznej. Z e względu na dwu- boezną sym etryą ciała H aeckel nazyw a też Coelom aria —- B ilateria s. B ila te ra ta (nazw tych używali już liczni poprzednicy H aeckla).

Do C oelom aria H aeckel zalicza pięć n a ­ stępujących z kolei typów tkankowców : 5)

*) Odpowiadają one t . zw . M esozoa van Be-

nedena.

JSTr 21. WSZECHŚWIAT. 333 V erm alia—robakow ate, 6) M ollusca—m ię­

czaki, 7) A rticu la ta— stawowate, 8) Echino- derm ata—szkarłupnie, 9) C bordonia—s tru ­ nowce.

„Y erm alia” (W u rm th ie re) H aeck la stoją najbliżej wirków (T arbellaria), zaliczonych do typu „P latodes” ; rozwinęły się one z tych ostatnich, otrzym awszy ja m ę ciała i odbyt.

Typ ten obejm uje znaczną część robaków (Y erm es) układu L eu c k arta, wyjąwszy pła- zińce (Platodes) oraz pierścienice (Anneli- des), ale natom iast włącznie z t. zw. miękli- wowatemi, Molluscoidea. H aeckel więc do nich zalicza wrotki (R otatoria), robaki obłe czyli obleńce (N em athelm inthes s. Strongy- laria), przedodbytowce (Prosepygia), t. j.

grupy : mszywiołów, ramienionogów, P horo- nariae (rodzaj P horouis) i Sipunculariae (rodzaj Sipunculus). Znam iennym dla wszyst­

kich przedstawicieli rubakow atych (V erm a- lia) jest b rak następujących cech, właści­

wych wszystkim lub niektórym pozostałym typom grupy Coelom aria, a mianowicie : 1) V erm alia nie posiadają płaszcza (pallium) ani też wydzielanej przez ten ostatni muszli, właściwej mięczakom; 2) Y erm alia nie p o ­ siadają zewnętrznej m etam eryi (członkowa- nia), właściwej chitynowemu pancerzowi sta- wowatych, ani też m etam erycznie u k ształto­

wanego łańcucha nerwowego brzusznego; 3) nie są one opatrzone układem am bulakrał- nym, właściwym szkarłupniom ; 4) nie posia­

dają struny grzbietowej ani też ru rk i nerwo­

wej, właściwych strunowcom. Oto cechy ujemnej natury. N atom iast z cech d o d at­

nich, wspólnych wszystkim przedstaw icielom typu Y erm alia, ale n atu ra ln ie takicb, które nie są też wspólne niektórym innym typom coelomaryów (jak sym etrya dwuboczna, obec­

ność jam y ciała )—nie m ożna wymienić p ra ­ wie ani jednej. H aeckel określa swoje Y e r­

malia w sposób następujący : „Coelomaria nieczłonkowane, o prostej budowie, z pier­

wotnym ośrodkiem nerwowym (zwój ciemie­

niowy łub pierścień nerwowy okołoprzełyko- wy, wysyłający parzyste boczne pnie nerw o­

we), bez typowych właściwości wyższych t y ­ pów”. Typ V erm alia, jak o oparty prawie wy­

łącznie n a znam ionach n atu ry ujemnej i p o ­ zbawiony cech charakterystycznych dla niego samego, pozostaje typem sztucznym i m a do­

tą d znaczenie tylko tymczasowe. Co do typu

mięczaków, szkarłupni i strunowców, to ich granice system atyczne są takie same ja k i w innych nowszych układach. N ato m iast wielce oryginalnem jest utworzenie t y p u : A rticu la ta—stawowatych, czyli wskrzeszenie dawnego typu cuvierowskiego, przez zjedno­

czenie stawonogów (A nthropoda) z pierścieni­

cami (Annelides). Cuvier zalicza do stawo- watych (A rticu lata) : pierścienice, sk o rup ia­

ki, pajęczaki i owady (łącznie z wijami).

Później, ja k widzieliśmy, uznano za właści­

we utworzenie z trzech ostatnich grup typu stawonogów (A rth ro po da), a pierścienice (Annelides) zaliczono do robaków. Otóż H aeckel proponuje znów obecnie połączenie pierścienic ze stawonogami w jeden typ — stawowatych (A rticulata), które dzieli na trzy wielkie podtypy : pierścienice, skorupia­

ki i tchawkodyszne (pazurkonośne, t. j. P eri- patus, wije, owady, pajęczaki). Id e a ta je st dosyć szczęśliwa, ponieważ rzeczywiście wszystkie te trzy wielkie grupy stawowatych m ają wiele znamion wspólnych, jako to : cia­

ło członkowane, u k ład nerwowy, złożony z parzystego zwoju nadprzełykowego, p ie r ­ ścienia okołoprzełykowego i z łańcucha zwo­

jów brzusznych, skóra opatrzona oskórkiem chitynowym, nad przewodem pokarmowym — naczynie krwionośne grzbietowe (lub serce grzbietowe). H aeckel przyjm uje, że skoru­

piaki i tchawkodyszne stanow ią dwie grupy, któ re rozwinęły się niezależnie jedn a od d ru ­ giej— z pierścienic. W szelako znaczne b a r­

dzo różnice w budowie organów wydzielają­

cych (nephridia) u pierścienic w przeciw sta­

wieniu do skorupiaków, a przedewszystkiein do tchawkodysznycb, u których organy wy­

dzielające (nephridia) homologiczne tym że u pierścienic, wcale nie istnieją (wyjąwszy P eripetus), dalej znaczne bardzo różnice w budowie głowy, części ustnych i odnóży u pierścienic z jednej, a u stawonogów z d ru ­ giej strony —dowodzą, źe typ A rticu la ta jest również pod wielu względami sztuczny i chwiejny.

P rof. d-r J ó z e f Nusbaum.