Natasza Styrna
rzeszenie Żydowskich i Rzeźbiarzy w Krakowie
( 1931 - 1939 )
xaków Natasza
Sztuka
ZRZESZENIE ŻYDOWSKICH ARTYSTÓW MALARZY I RZEŹBIARZY
W KRAKOWIE
( 1931 - 1939 )
ZRZESZENIE ŻYDOWSKICH ARTYSTÓW MALARZY
I RZEŹBIARZY W KRAKOWIE
( 1931 - 1939 )
W y d a w n ic tw o N e r ito n
W arszaw a 2 0 0 9
M ałgorzata Świerzyńska Indeks
Edyta Petkowska Opracowanie graficzne Elżbieta M alik
Ilustracja na okładce: Izydor Czaj-Goldhuber, Ulica, ol., pł.
Archiwum D om u Aukcyjnego „Desa”
© Copyright by Natasza Styrna
© C opyright by W ydawnictwo N eriton
Tytuł dotowany przez M inisterstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
W ydawnictwo N eriton Wydanie I, Warszawa 2009
Rynek Starego M iasta 29/31, 0 0 -2 7 2 Warszawa tel. 022 8 3 1 -0 2 -6 1 w. 26
www.neriton.apnet.pl neriton@ ihpan.edu.pl Nakład: 500 egzemplarzy
Objętość: 38,5 arkusza wydawniczego D ru k i oprawa: Fabryka D ruku
ISBN 9 7 8 -8 3 -7 5 4 3 -0 9 1 -2
t . Vobl j !\p
W s t ę p ... 7
Kształtowanie się żydowskiego środowiska artystycznego w Krakowie .
27Powstanie, organizacja, program, członkow ie Zrzeszenia Żydowskich Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy w K r a k o w i e ... 45
D ziałalność członków organizacji w latach 1 9 3 1 -1 9 3 9 ... 58
W y s ta w y ... 58
Wykłady, odczyty, imprezy artystyczne ...92
Inicjatywa założenia w Krakowie „Ośrodka A r ty s tó w ... 99
Projekt utworzenia M uzeum Żydowskiego w K ra k o w ie ...105
„Sztuka i Życie Współczesne” - organ prasowy Zrzeszenia Żydowskich Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy w K r a k o w ie ...110
Działalność publicystyczna członków organizacji oraz osób z nią z w iąz an y ch ...123
Twórczość członków Zrzeszenia Żydowskich Artystów Malarzy i Rzeź biarzy w K r a k o w ie ... 150
Poglądy i wartości: stosunek do syjonizm u, narodowej kultury, „sztuki żydowskiej”, żydowskiej tradycji i r e l i g i i ... 197
W nioski ...
Biogramy artystów związanych z organ izacją...247
A b stra ct...
Wykaz skrótów nazw instytucji i o r g a n iz a c ji...297
B ib lio g ra fia ... 298
Indeks n a z w is k ... 344
Spis ilu str a c ji... 357
W latach międzywojennych odsetek ludności żydowskiej w Polsce wynosił około 10% '. Pod względem liczebności Żydzi plasowali się na drugim miejscu wśród mniejszości tworzących różnorodną mozaikę etniczną i narodową odrodzonego państwa polskiego2. Była to społeczność silnie zróżnicowana wewnętrznie - Żydów dzielił stopień zaangażowania religijnego i poczucie przynależności narodowej, różnił język, jakim się posługiwali i poglądy na tem at własnego miejsca w świę
cie, który w roku 1918 przybrał dla niektórych tak nieoczekiwane kształty.
N a mocy porozum ień pokojowych kończących wojnę Polska ponownie poja
wiła się na mapie Europy. W jeden organizm państwowy połączono ziemie, które przez blisko sto pięćdziesiąt lat znajdowały się we władaniu obcych mocarstw.
Polacy odzyskali wolność, na którą musiało czekać kilka pokoleń. Dla ludności ukraińskiej, żydowskiej, białoruskiej, niemieckiej, która znalazła się w granicach Drugiej Rzeczypospolitej, fakt ów był niemałym zaskoczeniem i źródłem niepew
ności — co im przyniesie przyszłość w państwie polskim.
Wśród przedstawicieli mniejszości — stanowiących około jednej trzeciej ludności międzywojennej Polski3 - fakt zaistnienia polskiej państwowości budził odm ienne reakcje. Silnie rozwinięte poczucie odrębności narodowej kazało Ukraińcom chwycić
1 Według spisu ludności przeprowadzonego w 1921 r. Żydzi stanowili 10,5% polskiego spo
łeczeństwa. Kolejny spis, przeprowadzony dziesięć lat później, wykazał 9,8%. S. Bronsztejn, L udność żydow ska w Polsce w okresie m ięd zyw o jen n ym, Wrocław—Warszawa—Kraków 1963, s. 20.
2 Najliczniejszą mniejszością w państwie polskim była ludność ukraińska. Według danych z 1931 r. Ukraińcy stanowili 16% polskiego społeczeństwa. Żydzi plasowali się na drugiej pozycji.
Trzecią w kolejności była mniejszość białoruska — 6% . J. Tomaszewski, M niejszości narodow e w Pol
sce w X X w iek u, Warszawa 1991, s. 23.
3 36%, jak podaje Jerzy Tomaszewski, ibidem. Z danych przytoczonych przez Czesława Brzo
zę wynika, iż mniejszości stanowiły około 31% społeczeństwa Polski. C. Brzoza, Polska w czasach niepodległości i I I w ojny św iatow ej, Kraków 2003, s. 56 ( W ielka h isto ria P olski, red. S. Grodziski, J. Wyrozumski, M. Zgórniak, t. 5, cz. 1).
za broń, aby walczyć o niepodległość, której pragnęli tak samo jak Polacy. Tendencje separatystyczne pogłębiały się przez całe dwudziestolecie wśród ludności białoru
skiej. Żydzi stanowili grupę o odm iennej specyfice. Ze zrozumiałych powodów nie wysuwali względem państwa polskiego roszczeń terytorialnych. O d Polaków różniło ich przede wszystkim wyznanie, chociaż z czasem, wraz z rozluźnianiem się więzów żydowskiej tradycji, wynikające stąd różnice traciły na znaczeniu.
W latach m iędzyw ojennych zm odernizow ani, uświadom ieni obywatelsko przedstawiciele społeczności żydowskiej stanowili znaczącą, wciąż jednak niewielką jej część. Zaliczający się do niej Żydzi wyróżniali się spośród reprezentantów innych mniejszości. Czuli się związani z polską kulturą, nierzadko identyfikowali się po prostu jako Polacy (polscy Żydzi, Żydzi-Polacy, Polacy wyznania mojżeszowego).
Jeszcze zanim Polska odzyskała niepodległość, niektórzy z nich byli gotowi dawać świadectwo swojego patriotyzmu jako uczestnicy polskich zrywów wyzwoleńczych4.
Ta wyjątkowa sytuacja sprawiała, iż to właśnie niektórzy przedstawiciele m niej
szości żydowskiej mogli zareagować na wydarzenia 1918 r. podobne jak Polacy
— z entuzjazmem i nadzieją5.
W granicach odrodzonego państwa polskiego znalazły się blisko trzy miliony Żydów. Większość z nich nadal hołdowała tradycyjnemu stylowi życia, wykazując się odpornością na zmiany zachodzące w społecznościach żydowskich na zacho
dzie Europy. Początek dała im Haskala, n u rt kształtujący się w kulturze żydow
skiej od schyłku wieku XVIII pod wpływem europejskiego oświecenia6. Chociaż
4 Ż ydostw o p o lskie sivym braciom , k tó rzy w a lczyli o niepodległość i w olność kra ju 1 9 0 5 -1 9 1 8 , Warszawa 1936; M. Bałaban, Ż y d z i w p o w sta n iu 1 8 6 3 , „Przegląd Historyczny” 1937/1938, s. 564- -599; Ż y d z i bojow nicy o niepodległość Polski. Ilustrow ana m onografia w opracow aniu zb io ro w ym , red.
N. Getter, J. Schall, Z. Schipper, Lwów 1938 (reprint: Rada O chrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2002, seria: Żydzi polscy w służbie Rzeczypospolitej, red. A.K. Kunert, A. Przewoźnik, t. 1: 1 9 1 8 —1 9 3 9 );). K. Urbach, U d zia ł Ż yd ó w w w alce o niepodległość Polski, Łódź 1938; R Kupfer, B er M eisels i jego u d z ia ł w w alkach w yzw oleńczych narodu polskiego, Warszawa 1953; Ż y d zi a pow stanie styczniow e: m a teria ły i d o ku m en ty, oprać. A. Eisenbach, D . Fajnhauz, A. Wein, Warszawa 1963; Ż y d z i w obronie R zeczypospolitej (Materiały konferencji w Warszawie 17 i 18 października 1993 r.), red. J. Tomaszewski, Warszawa 1996; W Saletra, Ż y d z i w obec p o w sta n ia listopadow ego 1 8 3 0 —18 3 1 roku - na p rzy k ła d z ie w ojew ództw a krakow skiego i sandom ierskiego, (w:| Z przeszłości Ż yd ó w polskich.
P olityka, gospodarka, ku ltu ra , społeczeństw o, red. J. Wijaczka, G. Miernik, Kraków 2005, s. 87-102;
A.B. Skotnicki, W. Klimczak, Społeczność żydow ska w Polsce — zw ycza je i u d z ia ł w w alce o niepodleg
łość, Kraków 2006.
5 Wiarę w poprawę sytuacji politycznej i społecznej mniejszości żydowskiej w niepodległym państwie polskim dosyć szybko musiała podkopać fala pogromów, jaka przetoczyła się przez ziemie polskie na przełomie lat 1918 i 1919. W jej wyniku poniosło śmierć ponad dwieście osób. C. Brzoza, Polska w czasach.. . , s. 24.
6 Zob.: R. Mahler, The S o cia l a n d P o litica l A spects o f th e H a ska la h in G alicia, „Yivo Annual o f Jewish Social Science” t. 1, 1946, s. 6 4-85; idem, H asidism a n d th e Jew ish E n lig h ten m en t: th e ir C o n fro n ta tio n in G alicia a n d P o la n d in th e fir s t H a lf o f th e N in e te e n th C entury, Filadelfia, Nowy Jork, Jerozolima 1985; I. Barrai, Responses to M o d ern ity: H askalah, O rtodoxy, a n d N a tio n a lism in E astern Europe, [w:] Z io n ism a n d R eligion, red. S. Almog, J. Reinharz, A. Shapira, Brandeis Uni- versity Press in Association with Zalman Shazar Center for Jewish History, Hanover 1998, s. 13—24;
nowe prądy zaczęły przenikać na ziemie polskie już na początku XIX w., widoczne odzwierciedlenie w życiu znalazły dopiero w drugiej połowie stulecia, wyrażając się wyraźnym wzrostem aktywności przedstawicieli społeczności żydowskiej w róż
nych dziedzinach życia kulturalnego, sztuce i nauce.
Nowy klimat intelektualny znalazł odbicie między innym i w rozwoju publi
cystyki prasowej, do którego doszło w latach sześćdziesiątych XIX w. Stopień zróż
nicowania społeczności żydowskiej zamieszkującej historycznie polskie tereny uświadamia chociażby fakt, iż wydawana w tym okresie prasa żydowska ukazy
wała się w czterech różnych językach: po polsku, jak warszawska „Jutrzenka i póź
niejszy „Izraelita”; po niemiecku, jak „Jüdische Lemberger Zeitung” (poprzednik
„Der Israelit”); po hebrajsku, jak wileński „Ha-Karmel” i warszawska „Ha-Cefira”;
oraz w jidysz, jak „Warszojer Jidisze C ajtung”. Czasopisma te stanowiły forum, na którym dyskutowano o nowych poglądach oraz wypowiadano opinie dotyczące przyszłości, perspektyw, ambicji oraz dylematów egzystencjalnych, z jakimi przed
stawiciele społeczności żydowskiej musieli się zmagać w obliczu dokonujących się zmian.
Haskala oznaczała dążenie do równouprawnienia i dostosowania norm kształ
tujących życie do wymogów współczesności. Przyczyniła się do rozwoju świeckiego szkolnictwa, podstawowego etapu na drodze laicyzacji i unowocześnienia życia.
Spowodowała, iż naruszona została zapora oddzielająca tradycyjną społeczność żydowską od reszty społeczeństwa. Zwolennicy Haskali propagowali koncepcję Polaka wyznania mojżeszowego, lojalnego obywatela, patrioty — świadomego wszakże swoich korzeni i zachowującego związek z tradycją. Praktyka okazała się inna. Modernizacja, wzbudzając pragnienie kulturowej asymilacji, powodowała rozluźnienie dotychczasowych więzi społecznych, nie dając odchodzącym od tra
dycji Żydom gwarancji na udaną integrację z otaczającym nieżydowskim społe
czeństwem. Asymilacja poczyniła postępy w Europie Zachodniej, w Europie Środ
kowej i na Wschodzie proces ów przebiegał znacznie wolniej. Zamieszkujący na tych terenach Żydzi silniej byli związani ze światem tradycyjnych wartości, tru d
niej było im wyzbyć się ciążącego na nich odium obcości, inności, znaleźć miej
sce w społeczeństwie.
Aspirujący do polskości Żydzi już w XIX w. wnieśli znaczący wkład do pol
skiej kultury. Jako wydawcy przyczynili się do popularyzowania literatury polskiej;
na jej rozwój wpływali również poprzez finansowe wsparcie udzielane polskim pisarzom — zazwyczaj w postaci zapłaty za nienapisane jeszcze utwory7. Chłopi,
J. Holzer, E n lig h ten m en t, A ssim ila tio n , a n d M odern Id en tity: Ih e Jew ish É lite in G alicia, „Polin.
A Journal o f Polish-Jewish Studies” t. 12, 1999, s. 79-85; M. Pełli, W hen d id H askalah beg in i E sta b lish in g th e B eg in n in g o f H askalah L itera tu rę a n d D e fin itio n o f M odernism , „Leo Baeck Institute Year Book” t. 48, 2003, s. 55-96.
7 M. Fuks, Ż y d z i w W arszawie. Ż ycie codzienne, w ydarzenia, lu d zie, Poznań 1992, s. 91—97, 217—224; Z. Borzymińska, R. Żebrowski, K u ltu ra Ż yd ó w polskich w X X w iek u, Warszawa 1993, s. 161-163.
ludowa epopeja Władysława Reymonta, uhonorow ana nagrodą Nobla, powstała na zamówienie Bronisława N atansona8. M aria Dąbrowska mogła tworzyć Noce i D nie dzięki subwencjom Jakuba M ortkowicza - ten ostatni subsydiów udzielał również Stefanowi Żerom skiem u9. Żydowscy potentaci finansowi wspierali pol
skich artystów i polską sztukę. Dawid Rosenblum, warszawski bankier, finansował powstanie Bitw y pod Grunwaldem Jana M atejki10. Leopold Kronenberg łożył sumy na budowę warszawskiej filharm onii11.
Żydzi nie tylko wspierali finansowo rozwój polskiej kultury, ale również aktyw
nie ją współtworzyli — jako artyści, muzycy czy naukowcy. M im o to niejedno
krotnie poddawano w wątpliwość ich prawo do reprezentowania polskiej kultury czy też wypowiadania sądów na jej tem at - by wspomnieć tylko casus W ilhelma Feldmana. Kariera tego pisarza i literaturoznawcy znakomicie egzemplifikuje sytu
ację przedstawiciela żydowskiej inteligencji w Polsce. M im o iż był zafascynowany polskością od dzieciństwa, z racji pochodzenia wielokrotnie kwestionowano jego prawo pisania o polskiej literaturze i krytycznego wypowiadania się na jej tem at12.
Z podobnym i reakcjami, chociaż nieco rzadziej niż pisarze czy poeci, spotykali się żydowscy plastycy. Sprzeciw obrońców czystości i rdzennego charakteru pol
skiej kultury wywoływały zwłaszcza międzynarodowe prezentacje sztuki polskiej, na które w dużej części składały się dzieła twórców pochodzenia żydowskiego13.
Żydom odmawiano prawa do reprezentowania polskiej kultury nie tylko ze względu na rzekomo niskie walory artystyczne tworzonych przez nich dzieł, ale również wtedy, gdy wartościowano je wysoko. Strach przed „zażydzeniem” polskiej kultury dotyczył szczególnej opcji politycznej, nie był zjawiskiem powszechnym, trzeba wszakże przyznać, iż antyżydowska retoryka polskich narodowców - głośna, pełna nośnie sformułowanych haseł, miała szeroki zakres oddziaływania. Na podatny grunt padała zwłaszcza wśród zubożałych mas społeczeństwa.
Jako jedna z koncepcji rozwiązania „kwestii żydowskiej”, asymilacja okazała się ideą przebrzmiałą już w latach poprzedzających polską niepodległość - zanim zdołała się przyczynić do jakiegoś znaczącego przemodelowania wewnętrznej struk
tury żydowskiego społeczeństwa w Polsce14. Zasymilować pa r excellece z polskim
8 M . Fuks, Ż y d z i w W arszaw ie.. . , s. 219.
9 J. Olczak-Ronikier, W ogrodzie p a m ięci, Kraków 2002, s. 193.
10 K. Sroczyńska, M a tejko . O brazy olejne, Warszawa 1993, s. 154.
" M. Fuks, Ż y d z i w W a rsza w ie..., s. 126, 245.
12 E. Mendelsohn, Jew ish A ssim ila tio n in Lvov. 7he case o f W ilhelm F eldm an, „Slavic Review”
t. 28, 1969, nr 4, s. 577-590.
13 M. Hurajewicz, O żyd a ch m a la rza ch w sztuce p o lskiej, „Ogniwo” 1921, nr 1, s. 35; K.L., W ystaw a s z tu k i fra n c u skiej, „Myśl Narodowa” 1929, nr 21, s. 334; S. Pieńkowski, W ystaw a s ztu k i a u stria ckiej, „Myśl Narodowa” 1930, nr 21, s. 333; M. Pawlikowski, S ztu k a narodow a, „Myśl Na
rodowa” 1932, nr 28, s. 406-407; M. Treter, W ystaw y za g ra n iczn e a propaganda i za g a d n ien ie s z tu k i narodow ej, „Sztuki Piękne” 1933, nr 4, s. 140-141.
14 C. Stopnicka-Heller, A ssim ila tio n : A D e v ia n t P attern A m o n g th e Jew s in In terw a r P oland,
„Jewish Journal o f Sociology” t. 15, 1973, s. 221-239; eadem, Pôles o f Jew ish B ackground - 7he
społeczeństwem udało się tylko jednostkom. Znacznie szersze warstwy żydow
skiego społeczeństwa ulegały zjawisku akulturacji - przejmowania z polskiej (czy szerzej - europejskiej) kultury nowych wzorców zachowania i wartości - proce
sowi, który alienując podlegających mu Żydów z życia tradycyjnej wspólnoty, w zamian nie dawał członkom społeczności żydowskiej szans na pełne, oparte na równych zasadach współuczestnictwo w życiu otaczającej ich polskiej większości
Dla rozczarowanych nieudaną próbą zintegrowania się z polskim społeczeń
stwem alternatywę stanowiły nowe zjawiska życia politycznego, zyskujące na zna
czeniu w drugiej połowie XIX w. i na początku następnego stulecia — socjalizm i syjonizm. Lewicowe ideały, zasadzające się na przekonaniu o „równości i brater
stwie”, pociągały Żydów ze względu na nadzieję, jaką ze sobą niosły: zniesienia społecznych barier, upadku klasowych podziałów, równouprawnienia bez względu na pochodzenie czy wyznanie. Syjoniści szukali możliwości rozwiązania „kwestii żydowskiej” w inny sposób. Pragnęli zaszczepić Żydom poczucie wspólnoty, które opierałoby się na czymś więcej niż tylko odrębności religijnej czy etnicznej — obu
dzić wśród członków mniejszości wyznaniowej nową narodową tożsamość, stwo
rzyć Żydom ojczyznę. Syjonizm, nieunikniona konsekwencja nastrojów panują
cych w Europie Środkowej w przededniu upadku m onarchii Habsburgów, w okresie wzmagających się konfliktów na tle narodowościowym, stanowił dla Żydów szansę, iż również im uda się odnaleźć miejsce między narodam i świata.
W obręb społeczności żydowskiej wnosił nowe i ważne doświadczenia: narodową
Case o f A ssim ila tio n w ith o u t Integ ra tio n in ln te rw a r P oland, [w:] S tu d ies on Polish Jew ry 1 9 1 9 —1 9 3 9 , red. J.A. Fishman, New York 1974, s. 2 4 2 - 276; J. Lichten, O a sym ilacji Ż ydów w Polsce o d w yb u chu p ierw szej w ojny św iatow ej do końca d ru g iej w ojny 19 1 4 —1 9 4 5 , „Zeszyty Historyczne 1977, nr 42, s. 9 6 -134; E. Mendelsohn, A N o te o f Jew ish A ssim ila tio n in th e P olish L a n d, [w;] Jew ish A ssim ila tio n in M odern T im es, red. B. Vago, Boulder, Colorado 1981, s. 141—150; A. Cała, A sym i
lacja Ż yd ó w w K rólestw ie P olskim (1 8 6 4 -1 8 9 7 ). Postawy, ko n flikty, stereotypy, Warszawa 1989;
S.A. Blejwas, W hy D id A ssim ila tio n F a il in th e K ingdom o f P o la n d betw een 1 8 6 4 —1897?, „Polin.
A Journal o f Polish-Jewish Studies” t. 8, 1994, s. 325-329; T.R. Weeks, Pôles, Jew s, a n d Russians, 1 8 6 3 -1 9 1 4 : Ih e D ea th o f th e Id ea l o f A ssim ila tio n in th e K ingdom o f P oland, „Polin. A Journal of Polish-Jewish Studies” t. 12, 1999, s. 242-256.
15 Por. (kwestie terminologiczne); M. Kaplan, T ra d itio n a n d T ransition. Ih e A cc u ltu ra tio n , A ssim ila tio n a n d Integration o fje w s in Im p e ria l G erm any, „Leo Baeck Institute Year Book t. 27,
1982, s. 4 - 7 (Defining Assimilation, Acculturation, Integration); T. Gąsowski, M ię d zy g ettem a św iatem . D ylem a ty ideow e Ż yd ó w galicyjskich na p rzeło m ie X IX i X X w ieku , Kraków 1997, s. 7 oraz: |. Lichten, U w agi o a sym ilacji i a ku ltu ra c ji Ż yd ó w w Polsce w latach 1 8 6 3 —1 9 4 3 , „Znak 1988, nr 5-6, s. 47-76; J. Holzer, A sym ila cja i a ku ltu ra cja Ż yd ó w g alicyjskich, „Więź” 1989, nr 6, s. 101- -112; E. Mendelsohn, Ih e Problem o f Jew ish A ccu ltu ra tio n in In ter- W ar Tastern Europe, [w:] M in o rity Problem s in Tastern Europe Iletw een th e W orld Wars, red. A. Greenbaum, Jerozolima 1988, s. 113—116;
J. Zyndul, ż g etta do a sym ilacji. Ż y d z i w p o szu k iw a n iu tożsam ości, [w:] T em aty żyd o w skie, red.
E. Tarba, R. Farba, Olsztyn 1999, s. 55-72; A. Landau-Czajka, Syn będ zie L ech ... A sym ilacja Ż ydów w Polsce m ięd zyw o jen n ej, Warszawa 2006. Zob. też: Z. Bauman, E x it Visas a n d E n try Tickets: Para
doxes o fJ ew ish A ssim ila tio n , „ lelos” 1988, nr 77, s. 45—79; H. Markiewicz, A sym ilacja Ż yd ó w ja k o te m a t litera tu ry p o lskiej. Warszawa 1990.
godność i dum ę, nowego rodzaju poczucie wspólnoty i przynależności — wartości szczególnie cenne dla ludzi nieodmiennie od wieków skazanych na status „innego”,
„obcego” w społeczeństwie.
Różnice światopoglądowe dzielące społeczność żydowską znalazły odzwiercie
dlenie w rozbiciu żydowskiej sceny politycznej. W śród Żydów znaczący wzrost aktywności w tej dziedzinie przypadł na schyłek XIX i początek XX w. W 1897 r.
w W ilnie zainicjowała działalność partia żydowskich socjalistów — Bund, jedno z najważniejszych żydowskich ugrupowań politycznych w międzywojennej Polsce.
Pięć lat później, w tym samym mieście, powołany został do życia ruch religijnych zwolenników syjonizmu — Mizrachi, o skrajnie odm iennym programie. Ideolo
giczną przepaść między tymi dwiema organizacjami wypełniła, utworzona w 1904 r.
na zjeździe w Krakowie, syjonistyczno-socjalistyczna partia Poalej Syjon. Zróżni
cowania żydowskiej sceny politycznej dopełniło Agudas Isroel, stronnictwo zwo
lenników ortodoksji istniejące od roku 1912.
Rozwarstwienie w sferze życia politycznego — chociaż wynikały z niego zacie
kłe spory zwolenników różnych ugrupowań - nie miało aspektu jedynie nega
tywnego. Świadcząc, jak bardzo u progu niepodległości żydowscy obywatele D ru
giej Rzeczypospolitej różnili się, oceniając aktualną sytuację oraz perspektywy dotyczące przyszłości, stanowiło zarazem przejaw ideowego bogactwa cechują
cego polityczne i społeczne życie przedstawicieli mniejszości żydowskiej w Pol
sce. N astępne lata przyniosły Żydom możliwości dalszego rozwoju, nie tylko w zakresie życia politycznego, ale i kulturalnego. Członkowie prężnej społeczno
ści potrafili je wykorzystać, czego świadectwo stanowi nieporównywalny z innymi krajami Europy Środkowej rozkwit kultury polskich Żydów w latach między
wojennych.
Aktywnością przedstawicieli własnej społeczności na polu nauki i sztuki Żydzi mogli się poszczycić już wcześniej. M im o że oddziaływanie Haskali na ziemiach polskich przyniosło efekty później niż na zachodzie Europy, było ono na tyle silne, aby w lata niepodległości Żydzi mogli wkroczyć jako mniejszość, która wyłoniła z siebie utalentowanych naukowców, literatów oraz artystów — co bynajmniej nie znaczy, iż życie kulturalne społeczności żydowskiej opierało się wyłącznie na dzia
łalności wybitnych jednostek. Pierwsze żydowskie organizacje i instytucje kultu
ralne zaczęły powstawać jeszcze przed pierwszą w ojną światową. We Lwowie w 1888 r. powstał pierwszy teatr żydowski. W tym samym mieście w roku 1901 utw orzono pierwszy żydowski klub sportowy. W Warszawie w 1910 założono pierwsze muzeum żydowskie na ziemiach polskich16. Tegoż roku powstało w mie
ście Żydowskie Kółko Artystyczne, skupiające zarówno artystów, jak i literatów17.
Rok później zorganizowano w Warszawie pierwszą wystawę prac artystów żydow-
16 J. Malinowski, M a la rstw o i rze źb a Ż yd ó w P olskich w X I X i X X w ie k u, Warszawa 2000, s. 315.
17 Ibidem, s. 236.
skich18. W owym okresie zawiązało się również lwowskie Koło Miłośników Sztuki Żydowskiej19.
Bujny rozkwit życia instytucjonalnego stanowił ukoronow anie trwającego kilkadziesiąt lat procesu przenikania prądów sekularyzacyjnych w obręb społecz
ności żydowskiej. Jak wynika z badań Jerzego Malinowskiego, zalążki żydowskiego środowiska artystycznego kształtowały się na ziemiach polskich od lat osiemdzie
siątych XIX w.20 Już w owym okresie artyści żydowscy znajdowali oparcie we wła
snej tradycji, obejmującej sztuki piękne. Stanowiła ją legenda otaczająca postać Maurycego G ottlieba (1856-1879), związanego z Krakowem, zmarłego przed
wcześnie żydowskiego malarza, który zarówno dla artystów jego własnej generacji, jak i kolejnych pokoleń, m iał się stać kimś w rodzaju patrona artystycznego dorobku polskich Żydów.
Nieco ponad dwadzieścia lat po śmierci Maurycego Gottlieba, daremnie usi
łującego postawić znak równości między polską i żydowską cząstką swej tożsamo
ści, dorobek artystyczny twórców żydowskich został na dobre włączony w debatę na tem at narodowych wartości kultury żydowskiej. N a jej wspieraniu i rozwoju zależało politykom żydowskim różnych opcji21.
18 Kolejne prezentacje dzieł artystów żydowskich w Warszawie odbyły się w latach: 1913, 1914, 1916. Ibidem, s. 229-230, 238. Zob. też: R. Piątkowska, Ż ydow skie środow isko artystyczne w W ar
sza w ie w po czą tka ch X X w iek u, [w:] S ztu k a la t 1 9 0 5 —1 9 2 3 , m alarstw o — rzeźb a — g ra fika — krytyka artystyczna (Materiały z konferencji naukowej, Toruń, 21-23 września 2005), red. M. Geron, J. Ma
linowski, Toruń 2006, s. 147-153.
19 J. Malinowski, M ala rstw o i rzeźb a Ż yd ó w P o lskich .. ., s. 315; idem, M alarstw o i rzeźb a , [w:]
Ż y d z i w Polsce. D zie je i ku ltu ra , red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001, s. 303. Wcze
śniej niż lwowskie Koło Miłośników Sztuki Żydowskiej, w roku 1907, powstało Żydowskie Towa
rzystwo Popierania Sztuki Żydowskiej w Berlinie (Ferein zur Fürderung Jüdischen Kunst), z inicja
tywy którego przygotowano w Berlinie w roku 1907 Wystawę Artystów Żydowskich. Później niż we Lwowie, w roku 1916, powstało w Piotrogrodzie Żydowskie Towarzystwo dla Rozwoju Sztuki (Jewriejskoje obszczestwo pooszczrenija chudożestw). J. Malinowski, M alarstw o i rzeźb a Ż ydów P o lsk ic h ..., s. 140; J.E. Bowlt, Prom th e Pale o f S ettlem en t to th e R econstruction o fth e W orld, [w:]
T radition a n d R evolution. The Jew ish Renaissance in R ussian A va n t-G a rd e A r t 1 9 1 2 —1 9 2 8 (katalog wystawy), red. R. Apter-Gabriel, Muzeum Izraela, Jerozolima 1987, s. 47-49.
20 W Warszawie jeszcze wcześniej. J. Malinowski, M a la rstw o i rze źb a Ż yd ó w P o lsk ic h ..., s. 39, 229.
21 Zob.: J. Żyndul, P aństw o w państw ie? A u to n o m ia naro d o w o -ku ltu ra ln a w E uropie środkow o
w schodniej X X w ieku , Warszawa 2000, s. 18-31 („Syjonizm a G egew artsarbeit"), s. 35 -3 9 („Auto
nomia narodowo-kulturalna w programach żydowskich partii lewicowych w Gesarstwie Rosyjskim”);
M. Berkowitz, A r t in Z io n is t P opular C u ltu re a n d Jew ish N a tio n a l Self-C onsciousness, 1 8 9 7 —1 9 1 4 , [w:] A r t a n d its Uses. The visu a l Im age a n d M o d ern Jew ish Society, red. E. Mendelsohn, New York- Oxford 1990, s. 9—42 (Studies in Gontemporary Jewry, t. 6); idem, ż io n is t C u ltu re a n d W est E uro
p ea n Jew ry before th e E irst W orld W ar, Cambridge University Press 1993; J.l). Zimm erman, Pôles, Jew s a n d th e P olitics o f N a tio n a lity. lh e B u n d a n d th e P olish S ocialist P arty in L a te Tsarist Russia, 1 8 9 2 -1 9 1 4 , Madison, Wisconsin 2004, s. 227-254 (Erom Politics to the New Yiddish Culture:
The Bund in the Period o f Revolutionary Defeat, 1907-1911).
„Odrodzenie” narodowej kultury Żydów w diasporze stało się ważnym celem syjonistów, gdy zawiodły ich nadzieje na rychłe utworzenie państwa żydowskiego.
Ideologia, którą głosili — w latach międzywojennych jeden z głównych nurtów życia politycznego Żydów w Polsce — od lat pociągała za sobą znaczące przeobra
żenia w łonie społeczności żydowskiej. Za jej przyczyną zmieniali przekonania oraz przedefiniowywali własną tożsamość członkowie różnych warstw społeczeń
stwa żydowskiego. Syjonizm znajdował zwolenników zarówno w gronie osób, które w znacznym stopniu uległy procesowi laicyzacji, jak i wśród przedstawicieli społeczności tradycyjnej. Jednocześnie w tych samych grupach, z różnych powo
dów, syjonistyczne koncepcje spotykały się ze zdecydowanym odrzuceniem22. Inte
lektualny ferm ent, do jakiego doszło w obrębie społeczności żydowskiej pod wpływem idei głoszonych przez syjonistów, odegrał zasadniczą rolę nowym samo- określeniu się jej członków, którzy z wielu powodów albo ponosili porażkę, pró
bując się asymilować z otaczającym społeczeństwem, albo wcale nie usiłowali się asymilować.
W Krakowie — ciesząc się poparciem społeczeństwa żydowskiego, syjoniści bardzo znacząco oddziaływali na życie żydowskiej elity miasta, twórców, artystów.
W innych regionach kraju większą rolę w prom ow aniu świeckiej kultury żydow
skiej, opartej na języku jidysz, odgrywał Bund — dokonawszy wcześniej ważnej programowej korekty, godzącej lewicowe założenia partii z realizacją postulatów narodowych25. Pewne zasługi w tym zakresie położyli również działacze założonej w 1917 r. liberalnej Jidysze Folks Partai.
Lata niepodległości zaowocowały w Polsce niebywałą eksplozją działań we wszystkich dziedzinach życia artystycznego. Ważna część dorobku tych lat zwią
zana jest z obecnością Żydów, jako kom ponentu polskiej kultury okresu między
wojennego. Żydzi znaleźli się zarówno wśród twórców, jak i konsum entów wszel
kiego rodzaju poczynań w zakresie sztuki i kultury, weszli w skład najważniejszych ugrupowań literackich i artystycznych, parali się krytyką artystyczną, stanowili tem at utworów literackich i plastycznych, wreszcie przedm iot napaści obrońców polskości z kręgów narodowo-radykalnych.
22 Por.: Y. Salomon, Z io n ism a n d A n ti-Z io n ism in T ra d itio n a l Ju d a ism in E astern Europe, [w:]
Z io n ism a n d R eligion, red. S. Almog, J. Reinharz, A. Shapira, Brandeis University Press in Associa
tion with Zalman Shazar Center for Jewish History, Hanover 1998, s. 25-43.
23 Ciekawe uwagi na ten temat poczynił niedawno David Fishman. Wbrew obiegowym opiniom badacz kwestionuje pogląd o znaczącej roli, jaką Bund miał wywrzeć na rozwój kultury jidysz.
Odwracając akcenty, Fishman pisze, iż to nie tyle Bund zajmował centralną pozycję w historii kultury jidysz, ile właśnie kultura jidysz odegrała ważną rolę w historii Bundu. Posługując się przy
kładem literatury, badacz dowodzi, że kultura jidysz miała dla działaczy partyjnych znaczenie przede wszystkim jako środek propagandowy. Nie spotykała się z ich zainteresowaniem, jeżeli nie nadawa
ła się do celów agitacyjnych. D.E. Fishman, The B u n d a n d M odern Y id d ish C u ltu re, [w:] The E m er
gence o fM o d ern Jew ish Politics. B undism a n d Z io n ism in E astern Europe, red. Z. Gitelman, Pittsburgh 2003, s. 107-119.
Sama konstatacja, że artyści o żydowskim rodowodzie tworzyli trzon takich ugrupowań jak „Skamander” czy „Rytm”, że odgrywali znaczącą rolę w życiu kul
turalnym lat międzywojennych, dotyka jednak tylko części zjawiska. Niezależnie od dorobku artystycznego i literackiego polskich Żydów, który wszedł do kanonu wiedzy o polskiej kulturze, przez cały okres dwudziestolecia Polska stanowiła bodaj najważniejsze centrum rozwoju specyficznej, różnorodnej, sytuującej się na ubo
czu głównych nurtów kultury żydowskiej. Właśnie w międzywojennej Polsce, a nie gdzie indziej, położono podwaliny pod rozwój, wyłączonej z zakresu zaintereso
wań akademików, żydowskiej nauki - obejmującej między innym i studia juda
istyczne, filologiczne, historię, nauki społeczne, kulturoznawstwo. W Polsce, w każ
dym z większych miast działało nawet po kilka żydowskich teatrów24. Specjalne towarzystwa muzyczne popularyzowały wśród żydowskiej publiczności utwory zarówno żydowskich, jak i nieżydowskich kompozytorów25. Spora część żydow
skich plastyków współtworzyła, oprócz najważniejszych i najbardziej znanych ugrupowań i instytucji życia artystycznego, odrębne organizacje skupiające arty
stów żydowskich. Bardzo dynamicznie rozwijał się w Polsce żydowski przemysł filmowy26.
Różnorodność poczynań w zakresie kultury i sztuki tworzonej przez Żydów nasuwa skojarzenia z odmiennością postaw i poglądów cechujących żydowskich polityków — porównanie takie bynajmniej nie jest przypadkowe. W międzywo
jennej Polsce, oprócz twórców pochodzenia żydowskiego niemal całkowicie spo
lonizowanych, działali artyści i literaci związani z kręgiem kultury jidysz. Na pograniczu obu zjawisk znajdowali się twórcy, którzy, ulegając wpływowi kultury polskiej, nie tracili związku w tradycją żydowską. O prócz artystów i literatów grono to tworzyli inni przedstawiciele żydowskiej inteligencji: naukowcy, urzęd
nicy, intelektualiści, reprezentanci wolnych zawodów. Byli to zazwyczaj - biorąc pod uwagę chociażby przykład Krakowa — lojalni obywatele, nierzadko szczerzy polscy patrioci. Jak zatem wytłumaczyć szerokie poparcie, jakim nie tylko w obrę
bie owej części społeczeństwa i nie tylko w Krakowie cieszyli się syjoniści — politycy postulujący rozwiązanie „kwestii żydowskiej” w sposób niewątpliwie radykalny27?
24 Teatr żyd o w ski w Polsce, red. A. Kuliowska-Korzeniewska, M. Leyko, Łódź 1998; Teatr ż y d ow ski w K rakow ie. S tu d ia i m ateriały, red. J. Michalik, E. Prokop-Janiec, Kraków 1995 (Studia Polono-Judaica: Senes Fontium, 3).
25 1. Pater, M u zy k a żydow ska w Polsce w okresie m ięd zyw o jen n ym , tłum. E. Swiderska, Warszawa 1997.
26 W. Stradomski, F ilm żyd o w ski w m ięd zyw o jen n ej Polsce, „Powiększenie” 1990, nr 1-4, s. 95- -108; N . Gross, F ilm żyd o w ski w Polsce, Kraków 2002.
27 Syjoniści cieszyli się dużym poparciem przede wszystkim wśród mieszkańców Galicji.
W 1938 r. w wyborach samorządowych we Lwowie wszystkich 16 żydowskich radnych wybrano z bloku syjonistycznego, w Krakowie na 13 żydowskich radnych przypadło dziewięciu syjonistów - dla porównania w Warszawie syjonistom przypadło zaledwie 19% głosów oddanych na partie żydowskie. Podaję za: A. Polonsky, The N ew Jew ish P olitics a n d Its D iscontents, (w: ] The F.mergence
W ciągu dwudziestu lat istnienia państwa polskiego w sposobie, w jaki kształ
towała się narodowa i kulturowa tożsamość polskich Żydów, następowała nie
uchronna zmiana akcentów. Nieunikniony, wydawałoby się, proces polonizacji zaczął ulegać zachwianiu czy nawet odwróceniu. Ataki z prawej strony sceny poli
tycznej, przyjmowane najpierw z niedowierzaniem, ostatecznie powodowały, że Żydzi tracili nadzieję, iż narastające problemy uda się kiedykolwiek rozwiązać.
O bok poczucia bezsilności i zwątpienia pojawiło się rozgoryczenie, gdy okazało się, że reakcją przeważającej części polskiego społeczeństwa na wzrastającą brutal
ność antysemickich zachowań jest albo obojętność, albo rosnąca nieufność wobec Żydów. W takiej sytuacji syjonistyczna alternatywa dla wielu członków społecz
ności żydowskiej stawała się „dziejową koniecznością”. Fakt, iż znaczną część prasy syjonistycznej w Polsce wydawano w języku polskim - wielu jej czytelników nie władało dostatecznie dobrze ani postulowanym przez syjonistów językiem hebraj
skim, ani niechętnie skądinąd używanym przez nich językiem jidysz — można potraktować jako „dziejową ironię”28.
Przyswajanie sobie języka polskiego, którym w latach międzywojennych posłu
giwała się znaczna grupa polskich Żydów, stanowiło jedną z ważniejszych części dokonującej się osmozy kulturalnej. W przypadku poetów i pisarzy kryterium języka, w jakim tworzyli swoje utwory, odgrywało poważną rolę, w odniesieniu do sztuk plastycznych było ono mniej przydatne - o fakcie, iż żydowskie środo
wisko artystyczne może być dzisiaj analizowane jako osobne zjawisko, nie zade
cydował bowiem ani język, jakim posługiwali się związani z nim twórcy, ani środki formalne.
Początkowo artyści pochodzenia żydowskiego utrzymywali między sobą jedy
nie kontakty towarzyskie29. Środowisko artystyczne w pełnym tego słowa znacze
niu - z własnymi instytucjami oraz ruchem wystawienniczym - wykształciło się dopiero w Polsce niepodległej (pomijając pierwsze, w spom niane wyżej inicjatywy, które miały miejsce jeszcze przed pierwszą w ojną światową). Najważniejszym
o fM o d e rn Jew ish P o litic s ..., s. 36. W 1928 r. w wyborach parlamentarnych w Krakowie na Blok Narodowo Żydowski w Małopolsce głosowało 88,2% wyborców, w roku 1930 — 90,2%. A. Hafftka, Ż ycie p a rla m en ta rn e Ż yd ó w w Polsce O drodzonej, [w:] Ż y d z i w Polsce O drodzonej. D zia ła ln o ść spo
łeczna, gospodarcza i k u ltu ra ln a , red. I. Schiper, A. Tartakower, A. Hafftka, Warszawa 1933, s. 308.
Zob. też: C. Brzoza, C racow’s Jew s a n d th e P arlim entary E lections 19 1 9 —1 9 3 9 , [w:] The Jew s in Poland, red. S. Kapralski, t. 2, Kraków 1999, s. 261-271.
28 Por.: Ch. Shmeruk, H ebrew -Yiddish-P olish: A T rilin g u a l Jew ish C ulture, [w:] The Jew s o f P oland B etw een th e Two W orld Wars, red. Y. Gutm an, E. Mendelsohn, J. Reinharz, Ch. Shmeruk, H anover- London 1989, s. 285-312. M. Berkowitz, The D eb a te a b o u t H ebrew , in G erm an: lh e K ulturfrage in th e Z io n is t Congresses 1 8 9 7 —1 9 1 4 , [w:] Inseiders a n d O utseiders. Jew ish a n d G en tile C u ltu re in G erm any a n d A u stria , red. D .C .G . Lorenz, G. Wcinberger, Detroit, Michigan 1994, s. 109-115;
S. Martin, Y iddish in K raków : R eligious a n d C u ltu ra l Responses to A ssim ila tio n , „Scripta Judaica Cracoviensia” t. 1, 2002, s. 113-125.
29 J. Malinowski, Ż yd o w skie środow isko artystyczne w m ięd zyw o jen n ej Polsce, [w:] W ystaw a d z ie ł artystów żydow skich 1 9 1 8 —1 9 3 9 , Galeria Sztuki Współczesnej BWA w Olsztynie, 1987, s. 7.
ośrodkiem skupiającym artystów żydowskich w latach międzywojennych była Warszawa. Istotne znaczenie miały również środowiska wileńskie, łódzkie, lwow
skie i krakowskie. Lokalizacja liczących się żydowskich centrów artystycznych nie zawsze była tożsama z m apą największych i najważniejszych miast Drugiej Rzeczy
pospolitej - pewne znaczenie w latach międzywojennych uzyskało również śro
dowisko białostockie30.
Właśnie w Białymstoku w 1919 r. zorganizowano pierwszą po wojnie Wystawę Żydowskiego Malarstwa i Rzeźby; tegoż roku w Łodzi powstała pierwsza żydow
ska grupa literacko-artystyczna „Jung Idysz”31. Kolejne żydowskie wystawy sztuki odbyły się we Lwowie w 1920, w Warszawie oraz Łodzi w 1921 r., w W ilnie I Wystawę Sztuki Żydowskiej zorganizowano w roku 192332. Równocześnie powsta
wać zaczęły żydowskie organizacje, mające na celu wspieranie twórców żydowskich oraz popularyzowanie sztuki i zagadnień artystycznych w kręgu żydowskich odbior
ców. Dzięki ich działalności, oprócz wystaw zbiorowych, zorganizowano w latach międzywojennych wiele wystaw indywidualnych. Przedsięwzięcia takie cieszyły się sporym zainteresowaniem żydowskiej publiczności, pieczę nad ich powodzeniem sprawowały lokalne czasopisma żydowskie, wypełniając w ten sposób, przynaj
mniej częściowo, deficyt w zakresie żydowskiej prasy specjalistycznej. Po wojnie wznowiło działalność lwowskie Koło Miłośników Sztuki Żydowskiej33. G dy organi
zacja się rozpadła, w jej miejsce utworzono Żydowskie Koło Artystyczno-Literac
kie (od roku 1928 Żydowskie Towarzystwo Literacko-Artystyczne)34. W Warszawie w 1919 r. powstała efemeryczna organizacja skupiająca artystów żydowskich - Zrzeszenie „Muza” — z której wyłonił się równie efemeryczny Warszawski Krąg Artystyczny35. W 1921 r. utworzono w stolicy Komitet do Spraw Sztuki Żydowskiej - przekształcony po dwóch latach w Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych36. W mieście działało również Stowarzyszenie Żydowskich Artystów Plastyków w Polsce oraz Związek Grafików Żydowskich37. W pierwszej połowie
30 J. Malinowski, M alarstw o i rzeźb a Ż yd ó w P o lsk ic h ..., s. 397-399.
31 J. Malinowski, G rupa „Jung Id y s z " i żydow skie środow isko „now ej s z tu k i" w Polsce 1 9 1 8 -1 9 2 3 , Warszawa 1987.
32 W Łodzi już w 1918 r. odbyły się dwie wystawy — Wiosenna i Zimowa, zorganizowane przez Stowarzyszenie Artystów i Zwolenników Sztuk Pięknych, zdominowane ilościowo przez artystów ży
dowskich. Jerzy Malinowski sugeruje, iż można je uznać za „pierwsze duże wystawy środowiska ży
dowskiego w Łodzi”. J. Malinowski, M alarstw o i rzeźba Ż ydów P olskich..., s. 284, zob. też s. 244, 384.
33 Ibidem, s. 316.
34 Ibidem, s. 317.
35 Ibidem, s. 2 4 1.
36 E. Podhorizer-Sandel, Ż ydow skie Tow arzystw o K rzew ien ia S z tu k P ięknych, „Biuletyn Żydow
skiego Instytutu Historycznego” 1974, nr 3, s. 37-51. J. Malinowski, M alarstw o i rzeźb a Ż ydów P o lskich .. . , s. 244.
37 J. Malinowski, M alarstw o i rzeźb a Ż yd ó w P o lsk ic h ..., s. 265. Istniało również Zrzeszenie Żydowskich Artystów Plastyków w Polsce. Jego prezesem był Feliks Frydman (1879-1942).
lat dwudziestych organizacje o podobnym profilu powstały również w W ilnie38.
Najpóźniej, u schyłku dekady, nastąpiła konsolidacja środowiska krakowskiego.
W 1929 r. utworzono w mieście, na wzór warszawski, Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych. W lutym 1930 r. staraniem Towarzystwa otwarto I Wystawę Malarzy Żydowskich. Z końcem następnego roku zainicjowało dzia
łalność Zrzeszenie Żydowskich Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy w Krakowie.
Przytoczenie większości zawartych wyżej informacji dotyczących żydowskiego środowiska artystycznego nie byłoby możliwe bez szczegółowych i na szeroką skalę zakrojonych badań Jerzego Malinowskiego. Skupiając uwagę, już od schyłku lat siedemdziesiątych, na działalności twórców żydowskich w Polsce, badacz wyprze
dził zjawisko, jakim po latach przemilczeń stało się lawinowe — zwłaszcza po 1989 r. - zainteresowanie historią i kulturą polskich Żydów39. O prócz Jerzego Malinowskiego, wśród badaczy którzy zdołali ocalić bardzo wiele cennych infor
macji dotyczących artystów żydowskich działających w Polsce, wymienić należy Józefa Sandla — żydowskiego historyka i krytyka sztuki, współuczestnika działań podejmowanych przez żydowskie środowisko artystyczne w latach międzywojen
nych, autora kilku książek i wielu tekstów, oraz Ernestynę Podhorizer-Sandel.
Autorce tej, oprócz artykułów dotyczących działalności żydowskich artystów, zawdzięczamy znaczną część informacji na tem at żydowskiego środowiska arty
stycznego w Polsce, stanowiących obecnie fragment przechowywanego w Żydow
skim Instytucie Historycznym Archiwum Józefa i Ernestyny Sandlów40. Chociaż
M. Tarnowska, F rydm an F eliks, [w:] P olski sło w n ik ju d a istyczn y. D zieje, ku ltu ra , religia, lu d zie, t. 1, oprać. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003, s. 149.
38 Jerzy Malinowski pisze o założonym w latach dwudziestych wileńskim Związku Żydowskich Artystów Plastyków (którego prezesem był Mojżesz Lejbowski a miejscem wystaw gmach Gminy przy ul. Mickiewicza), a następnie o powstałym ok. 1924 r. Żydowskim Towarzystwie Popierania Sztuki, mieszczącym się przy ul. Wielkiej 66. Joanna Lisek wymienia istniejący w Wilnie od 1924 r.
Związek Plastyków Żydowskich, w 1925 zarejestrowany pod nazwą Wileńskie Towarzystwo Artystów Plastyków. Jako prezesa organizacji wymienia Mojżesza Lejbowskiego, a jako miejsce spotkań i wy
staw artystów lokal przy Pohulance 18. J. Malinowski, M ala rstw o i rzeźb a Ż yd ó w P olskich..., s. 383- -384; J. Lisek, J u n g W iln e — żydow ska g ru p a artystyczna, Wrocław 2005, s. 33.
39 Po raz pierwszy obszerniejsze omówienie twórczości działających w Polsce artystów żydowskich znalazło się w katalogu wystawy przygotowanej w Muzeum Narodowym we Wrocławiu w roku 1979: E kspresjonizm w sztu ce p o lskiej, oprać. P. ł.ukaszewicz, J. Malinowski, Wrocław 1980, s. 22- -24. Sporo dzieł artystów żydowskich zaprezentowano już wcześniej w ramach wystawy: Ekspresjo
n iz m w grafice p o lskiej, oprać. Z. Kudelska, J. Malinowski, Muzeum Narodowe, Kraków 1976.
W latach osiemdziesiątych odbyły się jeszcze dwie wystawy obejmujące dorobek artystyczny polskich Żydów: K u ltu ra ocalona w Muzeum Narodowym w Warszawie (1983) oraz wymieniona wyżej wystawa w Galerii Sztuki Współczesnej BWA w Olsztynie, ukazała się także wspomniana już książ
ka Jerzego Malinowskiego poświęcona łódzkiej grupie „Jung Idysz”. U schyłku dekady, zapewne nieprzypadkowo w roku 1989, w Muzeum Narodowym w Krakowie Marek Rostworowski przy
gotował kolejną ekspozycję, najobszerniejszą z dotychczasowych: Ż y d z i — polscy.
411 J. Sandel, J id isze m o tiw n in d er p o jliszn ku n st. Warszawa 1954; idem, U m gekum ene jid is z e kin stle r in P ojln, t. 1-2, Warszawa 1957-1958; idem, P lastisze k u n s t b a j J id n in P ojln, Warszawa
oboje badacze jako pierwsi podjęli próbę udokumentowania artystycznego dorobku polskich Żydów, wymienieni zostali po Jerzym Malinowskim, bowiem wyniki ich pracy, opublikowane jedynie częściowo lub - tak jak prace Józefa Sandla - w nie
znanym dla większości polskich czytelników języku jidysz, spopularyzowane zostały dopiero dzięki pracy tego badacza, który na dobre w yodrębnił i wprowadził w obręb polskiej historii sztuki problem, jaki stanowi działające w Polsce przed drugą wojną światową, odrębne, skupiające liczne grono twórców żydowskie śro
dowisko artystyczne, w latach międzywojennych tworzące wręcz drugi „niezależny obieg artystyczny” w Polsce — posługując się sformułowaniem autora41.
M onum entalne dzieło Jerzego Malinowskiego, podsum owanie wieloletniej pracy badawczej — Malarstwo i rzeźba Żydów Polskich w X IX i X X wieku — ukazało się w 2000 r. Książka zawiera najobszerniejsze jak dotąd - kilkustronicowe opra
cowanie na tem at krakowskiego Zrzeszenia Żydowskich Artystów Malarzy i Rzeź
biarzy, uwzględniające jednak, warto dodać, okres jego działalności jedynie do 1934 r.42 Skromniejsze objętościowo od opracowania Jerzego Malinowskiego hasło encyklopedyczne poświęcone działalności krakowskiego Zrzeszenia zamieściła Renata Piątkowska w Polskim słowniku judaistycznym , wydanym w 2003 r.43 N ie
które z informacji, które znalazły się w tekście, wymagają uściślenia. Leo Schóker istotnie był prezesem organizacji — wyrażając się precyzyjniej: był on jednym z pre
zesów ZŻA M R. O b ok niego funkcję tę pełnili Leon Lewkowicz (1935/1936, 1938/1939) oraz Emil Schinagel (1936/1937). Wymieniając wystawy Zrzeszenia poza Krakowem, autorka twierdzi, jakoby jedna z nich odbyła się we Lwowie, pomija natom iast ekspozycję urządzoną w Warszawie w roku 193444.
1964. Józef Sandel publikował również artykuły oraz sporo haseł encyklopedycznych dotyczących działających w Polsce artystów żydowskich. Na temat poszczególnych artystów pisała również Er
nestyna Podhorizer-Sandel — szersze ujęcie problemu żydowskiego środowiska artystycznego w Pol
sce zademonstrowała autorka we wspomnianym wyżej tekście poświęconym Żydowskiemu Towa
rzystwu Krzewienia Sztuk Pięknych.
41 J. Malinowski, M ala rstw o i rzeźb a Ż yd ó w P o lsk ic h ..., s. 401. We wstępie do swojej książki Jerzy Malinowski wymienia wszystkie ważniejsze publikacje dotyczące działających w Polsce artystów żydowskich, jakie ukazały się do roku 2000. Ibidem, s. 4—5.
42 Krótsze wzmianki na temat krakowskiej organizacji autor zamieścił w: J. Malinowski, Ż y dow skie środow isko a rtystyczne w m ię d zy w o je n n e j..., s. 19; idem, Jew ish A rlislic Circles in In ter-W a r P oland, „Polish Art Studics” t. 10, 1989, s. 64; idem, M a la rstw o i r z e ź b a ..., [w:] Ż y d zi w P o lsce..., s. 320. Wzmianka na temat organizacji pojawiła się również w: Z. Borzymińska, R. Zebrowski, K u ltu ra Ż yd ó w p o b k ic h ..., s. 212.
43 R. Piątkowska, Z rzeszen ie Ż ydow skich A rtystó w M a la rzy i R zeźb ia rzy w K rakow ie, |w:j P obki sło w n ik ju d a istyczn y. D zieje, ku ltu ra , religia, lu d zie, oprać. Z. Borzymińska, R. Zebrowski, t. 2, Warszawa 2003, s. 835.
44 Jedynym śladem, jaki udało mi się odnaleźć, że członkowie Zrzeszenia urządzili - być może - wystawę we Lwowie, jest odręczna notatka sporządzona przez Ignacego Trybowskiego, przecho
wywana w Archiwum TPSP w Krakowie. Zawiera ona informację, że w roku 1939, gdy w związku z wybuchem wojny część członków Zrzeszenia wyjeżdżała na Wschód, we Lwowie wystawiał Ma
nuel Ryntpel - w ramach wystawy Związku Żydowskich Artystów Plastyków (wcześniej tą samą
Najnowszą publikacją, w której ukazały się wzmianki na tem at krakowskiej organizacji jest książka Seana M artina Jewish Life in Kraków 1918—1939, opubli
kowana w 2004 r. Jako datę powstania organizacji autor omyłkowo podaje rok 193345. Pisząc o 171 członkach Zrzeszenia — informacji zaczerpniętej najpewniej ze sprawozdania przesłanego przez artystów do Starostwa Grodzkiego w 1933 r., nie precyzuje, czy dotyczy ona artystów, czy tzw. członków wspierających Zrze
szenie, co jest znacznie bardziej praw dopodobne46.
O d roku 1931 do wybuchu drugiej wojny światowej z krakowskim Zrzesze
niem Żydowskich Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy związanych było około siedem
dziesięciu artystów żydowskich. Ich twórczość znana jest obecnie w bardzo skrom
nym zakresie, czego przyczyną stało się zarówno fizyczne unicestwienie członków organizacji w latach drugiej wojny światowej, ludzi nierzadko bardzo młodych lub wkraczających dopiero w okres dojrzałości artystycznej, jak też rozproszenie lub zniszczenie, jakiemu w zawierusze wojennej uległ ich dorobek. Informacje na temat członków krakowskiej organizacji można znaleźć w różnego rodzaju opracowa
niach, wydawnictwach encyklopedycznych, słownikach, katalogach wystaw, kata
logach aukcyjnych47. O bszerniejsze m onograficzne opracow ania poświęcone
nazwą autor posłużył się, wspominając o wystawie Rympla, która odbyła się w Żydowskim Domu Akademickim w Krakowie w roku 1936). W tym samym tekście Renata Piątkowska podaje, iż członkowie organizacji urządzili wystawy ponad stu artystów. W istocie między 1931 a 1939 r.
w wystawach Zrzeszenia uczestniczyło 62 artystów żydowskich związanych z organizacją, urządzo
no również pięć wystaw malarzy nieżyjących. Siedmiu członków organizacji nie wzięło udziału w żadnej z wystaw Zrzeszenia. W roku 1931 i 1934 członkowie ZZAM R prezentowali w Żydow
skim D om u Akademickim prace artystów spoza organizacji - łącznie dziesięciu twórców (członków Zrzeszenia Artystów Plastyków „Jednoróg”). Na wystawie malarstwa portretowego zorganizowanej przez członków Zrzeszenia w roku 1934 pokazano prace kolejnych 16 artystów, część z nich udo
stępnili organizatorom wystawy kolekcjonerzy prywatni. Na tej samej ekspozycji znalazły się również dzieła innych, nieznanych z nazwiska artystów oraz reprodukcje.
45 S. M artin, Jew ish L ife in K raków 1 9 1 8 —1 9 3 9, Londyn, Portland, O r 2004, s. 216.
46 Archiwum Państwowe w Krakowie, Starostwo Grodzkie Kraków [StGKr] 247.
47 A llgem eines L exiko n d er b ild en d en K ünstler von A n tik e bis z u r G egenw art begründet von U lrich Ih ie m e u n d F eliks B ecker, t. 1-37, red. H . Vollmer, Lipsk 1907-1950; A lm a n a ch Z a g łęb ia D ąbrow skiego, [b.m.w.] 1939-, A lm a n a ch Ż yd o w ski, wyd. H. Stachel, Lwów 1937; Ch. Aronson, A r t polonais m oderne, Paryż 1929; R. Bartnik, M a la rze żydow scy w zbiorach M u zeu m Lubelskiego, [w:]
Ż y d z i lubelscy (Materiały z sesji poświęconej Żydom lubelskim, Lublin, 14—16 grudzień 1994), Lublin 1996, s. 29—45; B. Brus-Malinowska, J. Malinowski, K islin g i jego p rzyjaciele, Muzeum Narodowe, Warszawa 1996; E. Bénézit, D ictio n n a ire critiq u e e t d ocum entaire des peintres, sculpteurs, dessinateurs a t graveurs des tous les pays, t. 1—8, Paryż 1966; J. Blatter, S. Milton, A r t o fth e H olocaust, Nowy Jork 1981; A. Cała, H . Wçgrzynek, G. Zalewska, H isto ria i ku ltu ra Ż yd ó w polskich, Warsza
wa 2000; R. Charmet, D ictio n n a ire de l ’a r t contem porain, Paryż 1965; D ie uns verliessen. Österreichische M a ler u n d B ild h a u er d er E m ig ra tio n u n d Verfolgung, red. H. Bisanz, A. Krapf-Weiler, E. Baum, Österreichische Galerie im O beren Belvedere, W iedeń 1980; D ie V ertreibung des G eistigen aus Ö sterreich: z u r K u ltu rp o litik des N a tio n a lism u s, red. G. Koller, G. W ithalm, Zentralsparkasse und Kommerzialbank, Hochschule für angewandte Kunst, Wiedeń 1985; Ecole de Paris. A rtyści żydow scy z P olski w ko lek cji W ojciecha F ib a k a , red. J. Grabski, TPSP, Kraków 1998; Edouard-Joseph,
twórczości artystów związanych z krakowskim Zrzeszeniem należą jednak do rzad
kości. Pierwsza monografia dotycząca jednego z członków organizacji, Abrahama
D ictio n n a ire biographique des artistes contem poraines 1 9 1 0 —1 9 3 0 , t. 1-3, Paryż 1930—1934; E ncy- clopedia Ju d a ica , t. 1-10, red. J. Klatzkin, Berlin 1928-1934; Encyclopedia Ju d a ica , t. 1-16, red.
G. Roth, G. Wigoder, Jerozolima 1971-1972; M. Grońska, N ow oczesny d rzew o ryt p o lski, W rocław- W arszawa-Kraków-Gdańsk 1971; Grosse Jüdische N ationa l-B io g ra p h ie, t. 1-7, red. S. Wininger, [Lipsk 1927-1936]; H agen b u n d . D ie verlorene M oderne. D er K ü n stle rb u n d H agen 1 9 0 0 -1 9 3 8 , koncepcja wystawy i katalogu: G.T. Natter, Österreichische Galerie Belvedere, W iedeń 1993; Im a ges o fa vanished w orld, red. H . Hlembotska, V. Susak, Lwów 2003; J. Jaworska, N ie w szystek u m rę ...
Twórczość p la styczn a P olaków w hitlerow skich w ięzien ia ch i obozach koncentracyjnych 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Warszawa 1975; J u d a ika w zbiorach M u zeu m w C hrzanow ie, Chrzanów 2003; Jew ish A rtists, Ih e B en U ri C ollection. P aintings, D raw ings, P rin ts a n d Sculpture, red. W. Schwab, Londyn 1987; J ü d i
scher A lm a n a ch f ü r G ro ß -R u m ä n ien , red. M. Krämer, Czerniowicc 1922; Jüdisches L exicon. E in Encyklopädisches H a n d b u ch des jü d isch e n W issens in vier B ändern, Berlin 1927—1930; A. Kempa, M. Szukalak, Ż y d z i d a w n ej Ł o d zi. S ło w n ik biograficzny, t. 1-3, Łódź 2001-2003; K iko ïn e e t ses am is de l ’École d e Paris, Couvent des Cordeliers, Fondation Kikoïne, Paryż 1993; K ształcenie a rtystyczne w W iln ie i jego tradycje, red. J. Malinowski, M. Woźniak, R. Janoniene, Toruń, Kowno, Wilno 1996;
K rakow ianie. W yb itn i Ż y d zi krakow scy X T V -X X w ieku (katalog wystawy), Muzeum Historyczne m.
Krakowa, Kraków 2006; K u ltu ra ocalona. K atalog w ystaw y pośw ięconej k u ltu r z e Ż yd ó w polskich.
Warszawa 1983; L ’École de Paris - B ulogne, Musée Municipal de Boulogne-Billancourt, Hôtel de Ville, [b.m.w.] 1988; O.L. Lejkind, K.V. Mahrov, D.Â. Severûhin, H u d o żn ik i russkogo za ru b e zja 1 9 1 7 —19 3 9 . B iografiëeskij slovar', Sankt-Peterburg 1999; M alarstw o p o lskie w ko lekcji E ivy i W ojcie
cha F ibaków , Muzeum Narodowe, Warszawa 1992; A. Mayer, F ilia Paryska A ka d e m ii S z tu k P ięknych w K rakow ie w św ietle m a teriałów archiw alnych, oprać, i przypisami opatrzył K. Świerzowski, Kraków 2003; M em o ria l E x h ib itio n Jew ish A r tis t W ho P erished in th e H olocaust, Muzeum Sztuki, Tel Awiw 1968; M u zeu m Żydow skiego In stytu tu H istorycznego, Warszawa 1995 (część poświęconą malarzom, rzeźbiarzom oraz grafikom przygotowały: R. Piątkowska i K. Połujan); Paris in N ew Jork. French Jew ish A rtists in P riva te C ollections, red. S. Chevlowe, wstęp R. Golan, Muzeum Żydowskie, Nowy Jork 2000; W. Paryski, H.Z. Paryska-Radwańska, W ielka encyklopedia ta trza ń ska , Poronin 1995;
J. Pollakówna, M alarstw o polskie m ięd zy w o jn a m i 19 1 8 —1 9 3 9 , Warszawa 1982; P olski sło w n ik bio
graficzny, t. 1-42, Wrocław-Kraków-Warszawa 1935-2004; L. Regenbogen, D ictio n a ry ofiJew ish P ainters, Bukareszt 2004; F.B. Ruszczyć, J. Urbański, K a ryka tu rzyści polscy. A n to lo g ia biograficzna o d p o czą tkó w do w spółczesności. Warszawa 1994; SAUR. A llgem eines K ü n stler L exiko n d ie b ildenden K ünstler a ller ż e ite n u n d Völker, t. 1—28, M onachium 1992—2001; G. Schurr, L e g u idargus d e la p ein tu re d u X IX siècle à nos jo u rs, Paryż 1983; D.Â. Severûhin, O.L. Lejkind, H u d o żn ik i russkoj èm igracii (1 9 1 7 -1 9 4 1 ). B iografiëeskij slo va r’, Peterburg 1994; S ło w n ik artystó w po lskich i obcych w Polsce d ziałających, t. 1-7, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1971—2003; S ło w n ik m a la rzy polskich, t. 2: O d d w udziestolecia m iędzyw ojennego do końca X X w ieku , wyboru haseł dokonały:
M. Kitowska-Łysiak, I. Kossowska, M. Sitkowska, autorzy haseł: E. Gorządek et al., Warszawa 2001 ; H. Vollmer, A llgem eines L exiko n der b ildenden K ü n stler des X X . Ja h rh u n d erts, t. 1—5, Lipsk 1953- -1961 ; G. Wigoder, S ło w n ik biograficzny Ż ydów , Warszawa 1998; W ileńskie środow isko artystyczne 19 1 9 —194 5 , m alarstw o, grafika, rzeźba, rysunek, fotografia, Galeria Sztuki Współczesnej BWA w Olsz
tynie 1989; I. Witz, J. Zaruba, 5 0 la t ka ryka tu ry p o lskiej 1900—1 9 5 0 , Warszawa 1961. Informacje o poszczególnych członkach krakowskiego Zrzeszenia — zazwyczaj mało obszerne, można znaleźć również w rozlicznych katalogach aukcyjnych. Biogramy lub informacje o członkach organizacji zawierają również publikacje wymienione w przypisach: 16, 29, 31, 36, 39, 40, 43. Z materiałów niepublikowanych należy zwrócić uwagę na informacje zebrane przez Ignacego Irybowskiego
N eum ana, została wydana jeszcze przed wojną48. W 1973 r. pam iątkową wystawę prac artysty urządzono w Tel Awiwie49. W 1948 r. w Toronto opublikowano księgę poświęconą pamięci N atana Korzenia50. U schyłku lat sześćdziesiątych ukazał się artykuł Erny Podhorizer-Sandel na tem at Fryca Kleinmana, jednego z lwowskich członków Zrzeszenia51. N a kolejne wydawnictwa szerzej ujm ujące działalność poszczególnych członków krakowskiego Zrzeszenia trzeba było czekać aż do lat dziewięćdziesiątych. W roku 1992 w Augsburgu urządzono wystawę rysunków A rtura Markowicza52. Dwa lata później obszerną ekspozycję prac artysty przygoto
wano w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie53. W 1993 r. odbyły się wystawy prac Samuela Cyglera w Będzinie oraz Efraima i Menasze Seidenbeutlów w Warszawie54. W 1997 r. w Bielsku-Białej zorganizowano wystawę obejmującą dorobek Jakuba Glasnera55. Wszystkim ekspozycjom towarzyszyły katalogi, oprócz reprodukcji zawierające teksty poświęcone twórczości wspom nianych artystów.
W ostatnich latach literatura dotycząca członków organizacji wzbogaciła się o dwie kolejne pozycje: książkę Joanny Pollakówny o braciach Seidenbeutlach oraz artykuł M ałgorzaty Kococik na tem at twórczości N atana Korzenia56. Wiele informacji na
przechowywane w Archiwum Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie oraz materiały Józefa i Ernestyny Sandlów znajdujące się w posiadaniu Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Niektóre z wyżej wymienionych pozycji zawierają bibliografię dotyczącą poszczegól
nych artystów. Pod tym względem najcenniejsze źródło stanowi S ło w n ik artystów po lskich i obcych w Polsce dzia ła ją cych oraz wymieniane wyżej materiały i publikacje Sandlów. We wspomnianych pozycjach można znaleźć szczegółowe informacje o katalogach przedwojennych wystaw, w których artyści wzięli udział, przedwojennych tekstach krytycznych, wzmiankach prasowych, niektórych
— pominiętych tu jako mniej istotne - publikacjach powojennych, w których jedynie wzmianko
wano nazwiska członków organizacji.
48 S. Gottlieb, A b ra h a m N e u m a n, Kraków 1927.
49 A b ra h a m N eu m a n . M em o ria l E x h ib itio n , Tel Awiw—Jaifa 1973.
50 N a ta n K orzeń. K sięga p a m ięci, Toronto 1948, przytaczam za: M. Kococik, O tw órczości N a ta n a K o rzen ia , [w:] W P łocku i w W arszaw ie. S tu d ia o sztu ce i życiu M a zo w sza w X I X i X X w ieku , red. J. Malinowski, Płock 2003, s. 25.
51 E. Podhorizer-Sandel, F ryderyk K lein m a n , m a la rz, grafik, scenograf, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1969, nr 71/72, s. 73-81.
52 A r tu r M a rko w icz 1 8 7 2 —1 9 3 4 , kurator A.-H. Deutsch, Jüdisches Kulturmuseum Augsburg- -Schwaben, 1992. W tym samym roku w Sztokholmie odbyła się ponoć wystawa prac Hildy Hey- man, szwedzkiej artystki związanej ze Zrzeszeniem. Informacji odnalezionej w Internecie nie udało się potwierdzić mimo kontaktów ze szwedzkimi historykami sztuki.
53 A r tu r M a rko w icz. W ystaw a m onograficzna, oprać. R. Piątkowska, M. Parnowska, wstęp J. Wiercińska, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1994.
54 A. Daab, J. Malinowski, S a m u el Cygler, grafik, m a la rz, Muzeum Zagłębia w Będzinie 1993.
E fra im i M en a sze Seidenbeutlow ie. M alarstw o, wstęp D. Wróblewska, J. Pollakówna, Galeria Kor
degarda, Warszawa 1993.
55 T. Dudek-Bujarek, J a k u b G lasner 1 8 7 9 -1 9 4 2 , Muzeum Okręgowe w Bielsku-Białej 1997.
56 Pollakówna J„ H yli sobie bracia m a la rze ... O ży ciu i m a lo w a n iu braci E fra im a i M enasze S eidenbeutlów , Warszawa 2002; M. Kococik, op. cit., s. 7-53.
