Etapy oceny środowiska przyrodniczego

Sylwia Bródka Andrzej Macias

M. Kistowski. B. Korwel-Lejkowska ted.).

wa|oryzacja śDdo/iska przyrcdni(fe8o w planowaniu przetuzennym, 2007, Gdansk - ^{Warszawa, 5.} 6l-75.

Etapy oceny środowiska przyrodniczego

oraz ich znaczenie w procesie planistycznym

Teoretyczne

i

metodo|ogiczne aspekty ocen środowiska przyrodniczego dyskutowa- ne są szeroko W literaturfe naukowej od wie|u lat. W więkzości opracowań z tego zakre.

su podkreś|a się ogromny wymiar praktyczny tego zagadnienia, szczególnie w konteKcie wprowadzanych w ostatnich latach

w

Polsce zmian w systemie planowania przestrzen- nego, których efektem wydaje

się być

wzrost znaczenia prob|ematyki przyrodniczej

w

opracowaniach planistycznych

np.:

opracowanie ekofizjograficzne, prognoza od- dziatywania na środowisko projektÓw planów zagospodarowania przestrzennego.

Uty|itarne znaczenie ocen warunkÓw przyrodniczych związane jest między innymi

z

okreś|eniem potencjału gospodarczego środowiska, optyma|izacją sposobu ^gospo-

darowania

przestrzenią

oraz

kzta,ltowaniem

jakości życia

społeczności Iudzkich.

Do najważniejszych etapów tego procesu za|iczyĆ na|ezy:

.

diagnozę

i

analizę' d|a ktÓrych punktem wyjścia jest opracowanie spójnego

i

kom.

p|etnego banku danych Źródtowych

o

środowisku,

.

syntezę i prognozę krajobrazowo-ekologiczną, zawierającą wskazania okreś|ające moż.

Iiwości harmonijnego rozwoju funkcji przyrodniczych (ekologicznych) i społeczno-go- spodarczych oraz zakres i natężenie ich realizacji w określonym horyzoncie czasowym.

ocenę definiujemy jako pewien sąd wartościujący' zawieraj4cy aprobatę |ub dez- aprobatę okreś|onego stanu rzeczy

lub

zdarzenia, wyrażający dodatnie |ub ujemne ustosunkowanie sie wypowiadającego do kogoś lub czegoś. Zdaniem Wojciechowskie- go (1986) można przyjąć, iż istota oceny polega na konfrontacji jakiegoś dobra, rzeczy czy zjawiska

z

pewnym wzorcem przyjętym za jednostkę porównawczą. Bartkowski (1986) podkreś|a z kolei, że oceną nazywac możemy rezultat porównania jakiejś rzeczy (zjawiska)

z

kryterium oceny, a

to

kryterium zależne jest zarówno

od

ce|u,

jak i

od

nrzar|minłl l nranrl

Na gruncie nauk geograficznych, a także w p|anowaniu przestrzennym ocenę moż.

na utożsamiać z wartościowaniem

-

okreś|aniem znaczenia, przypisywaniem pewnych zalet składnikom środowiska przyrodniczego oraz przejawom

i

siłom związków funk- cjonalnych. decydujących

o ^jego

dynamice

i

moż|iwościach zaspokojenia potrzeb cztowieka (Hopfer, Cymerman, Nowak

l982,

Sotowiej

l992).

W zwiqzku z tym, term|- nem powszechnie stosowanym w odniesieniu do tego ^procesu jest ,,waloryzacja".

Procedura oceny środowiska przyrodniczego ujmowana jest najczęściej

w

formie schematycznej. Na ryc.

I

przedstawiono wybrane schematy procesu oceny w uktadzie

Bańkowski ⁽¹⁹⁷⁷⁾ cymerman, Hopfeą NoWak (1982)'

Seneka (2001) Kostrowicki (1992) Rużicka' Mik|oś (1994)

AnaIiza środowiska pŻyrodniczego

-

tworzanie banku informacji

Ryc. l

'

Wybrane schematy procesu oceny środowiska przyrodniczego Fig.

L

Chosen schemes of environmental evaluation process

ldentyfikacja ocenianego zjawiska

I ooszaru

Usta|enie zasad i kMeńó\,v oceny

vwbór metod i technik prezentacji

WeMkacja wyników oceny z punktu widzenia ich Wańości poznawczej

ipraktycznej

Ostateczno wyniki ocony oraz ich klasyfikacja

okreś|eni9 ce|u i deIimitacja terenu opracowywanego

Analiza kra.iobrazowo-ekologiczna

Synteza krajobrazowo-ekologiczna

ocena pŻydatności krajobraz u

Propozycja organizacji terenu

Planowani€ orzestęenne i branżowe o

.=

;

o .ó3

okreś|enie ceIu opracowanaa

Wybór ska|i opracowanaa

Wybór po|a podstawowego oceny

Wybór kMeriów oceny

o

Bg 8E

Bonitacja Kwalifikacia

Selekcja danych

-

z Uwzg|ędnieniem ich istotności, użyteczności

oraz dostępności metodycznej

NJ

:Śś.

ó.

P 3._o,

3

!,

Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie

planistycznym

63 chronologicznym. Taka forma ich porównania pozwala w 5po5ób dość obrazowy prze- śledzić zmiany,

jakie

następowaty

w

metodyce

oceny

środowiska przyrodniczego'

a

także okreś|ić

ich

bezpośredni związek

z

rozwojem

teorii

badań krajobrazowych' Wzrost znaczenia podejścia systemowego

w

geografii fizycznej spowodował koniecz.

ność spojrzenia na środowisko przyrodnicze z eko|ogicznego punktu Widzenia. Uzna.

wane więc za optyma|ne rozwiązania metodyczne (patrz schemat wedtug Bartkowskiego

] 977) ulegały stopniowej weryfikacji. Pojawienie się wie|u nowych fagadnień związa- nych chociażby z potrzebą uwzględniania w ^procesie oceny czynnika antropogenicznego' Tabela

l.

Podstawowe opracowania planistyczne i znaczenie w nich czynnika przyrodniczego Table

l.

^Basic soatial studies and sisnificance of included natural factor

Rodzaj opracowania Wykorzystanie w planowaniu

przestrzennym Srodowisko przyrodnicze studium uwarunkowań

i kierunków za8ospodaro- wania orzestrzennePo

do konstrukcji p|anów i strategii rozwoju gminy

uwarunkowania środowiskowe powinny być szeroko ujęte Mącznie z mode|em jego funkcjonowania

opracowanie ekofi zjogra- ficzne podstawowe

na potrreby planu miejscowego

szczegótowa Charakterystyka środowiska przyodniczego. _.iego diagnoza w zakresie stanu i funkcjonowania, pognoza oraf jego urErd P'dil'>ryuld

opracowanie ekofizjogra-

ficzne poblemowe w przypadku konieczności bardziej szoegółowego rozpo- znania środowiska przyrodnicf e- go' je8o cech i zagrożeń

rozszerzona i uszczegółowiona probIematyka środowiskowa dotycząca konkretnego zadania p|anistycfnego wraz z uwzg|ędnieniem stanu

środowiska miejscowy plan

zagospodarowania przestrzennego

podstawowy akt prawa mie.jscowego

uwarunkowania przyrodnicze, specyfika i stan środowiska prryrodniczego są jednym z czyn.

ników decydujących w konstrukcji mpzp (co wynika ze strate8ii zrównoważone8o rozwoju) oceny I proSnozy

oddzialywania na środowisko

ważne narzędzie minimalizowa- nia i |ikwidowania konfliktóW cz|owiek _ _środowisko

dok|adność rozpoznania i opis środowiska przyrodniczego odpowiedni do rodzaju iskali opracowania

plan ochrony parków narodowych' rezerwatów przyrody. parków krajo- brazowych. obszarów Natura 2000

odpowi€dnik p|anów miejsco- wych dla terenów chronionych.

preferencje przeslanek ekolo- gicznych

szczegótowy je8o opis ujmujący stan i dyna- mikę zmian obszarów prawnie chronionych, operaty szczegó,lowe dotyczące poszczegó|.

nych elementów środowiska przyrodniczego

program ocnrony środowiska

przesłanki planistycZne

dla lokalnego systemu obszarow chronionych

dokładna charakterystyka środowiska przyrod n iczego

plan gospodarki odpadami

przesłanki p|anistyczne w zakre- sie gospodarki odpadami

uwarunkowania przyrodnicze jako tfo dla gospodarki odpadami na danym terenie strategia rozwoju (lokal-

negc/przestŹennego)

opracowanie uzupełniające w stosunku do studium uwa- runkowań i kierunków za8o.

spooarowanra przestrzennego w pracach nad projektami pIanÓw miejscowych

dokument kompIekowy UWZględniający najważnie.isf e uwarunkowania przyrodnicze przy budowaniu podstawowych kierunków rozwoju danego obszaru

Źrod|o: opracowanie wlasne.

64 Sylwia Bńdka' Andrzej Macias

który obniża

lub

podnosi rangę ekologiczną terenu, prob|emów dynamiki systemÓw przyrodniczych

i

prtyczyn ich zmian, wreszcie zagadnień prognozowania zmian ^(pro.

gnozowanie krajobrazowe) zdecydowato o tym' że poza poznawczą ro|ą procesu oce- ny coraz większego znaczenia zacząt nabierać jego wymiar praktyczny (zastosowanie

w

p|anowaniu przestrzennym

i

zarządzaniu środowiskiem), (patrz schematy według Kostrowickiego 1992 oraz Rużicki

i

Mik|ośa 1994).

W

dobie zrównoważonego rozwoju niefmiernie ważnym czynnikiem dotyczącym wsze|kiej dziata|ności cztowieka są uwarunkowania przyrodnicze. To one w dużej mie.

rze powinny przyczyniaĆ się do rozwoju poszczegó|nych miast, gmin czy też powiatów

i

województw. Ujęcie prob|ematyki przyrodniczej

w

najważniejszych opracowaniach planistycznych ukazuje tabela 1.

Waloryzując środowisko przyrodnicze d|a potrzeb p|anistycznych na|eŹy brać pod uwagę podstawy teoretyczne. Z szeregu teorii geograficznych ty|ko część znajduje zasto- sowanie

w

p|anowaniu przestrzennym. Te ostatnie można podzielić

na

podstawowe

i

uzupetniające (tabela 2). Stosowanie

w

^praktyce tych teorii wymaga roz|egłej wiedzy oraz sprawia wie|e trudności, ale pozwala na optymalną waloryzację środowiska przy.

rodniczego.

oprócz teorii niezmiernie waŹne są zagadnienia termino|ogiczne, bowiem pozwa-

|ają one na uniknięcie sytuacji, gdy jedno pojęcie (np. krajobraz) jest różnie rozumiane przez przedstawicie|i różnych nauk. Ujedno|icona terminologia daje możIiwość unik- nięcia pomytek i btędów. Podstawowy aparat pojęciowy powinien być zrozumiaty dla wszystkich oraz wynikać

z

obowiązującego prawodawstwa. Niestety, najważniejsza ustawa dotycząca planowania przestrzennego (Dz.U. nr 80/2003'

poz'

717), a takze jej _nowy projekt, są bardzo ubogie ^jeś|i chodzi o zakres przyrodniczy, Fakt ten ukazuje tabe|a 3, w której zawarto także pojęcia związane z wa|oryzacją środowiska Występujące

w

innych ustawach związanych z dziata|nością człowieka

w

środowisku przyrodniczym.

Autorzy niniejszego artykułu wydzieliIi 5 etapów oceny środowiska przyrodnicze- go, stanowiących pewnego rodzaju podsumowanie pog|ądów ^{na ten} temat i będących próbą ich Usystematyzowania.

W

etapie

l

(przygotowawczym) ważne jest okreś|enie celu opracowania, jego zakresu przestrzennego, rozumianego jako _obszar badań oraz wybór skali opracowania. Jest

to

bardzo ważny moment calej oceny, bowiem wybór jednej lub innej opcji będzie rzutował na proces catej oceny. oczywiście z punktu wi-

dzenia p|anowania przestrzennego najważniejsze są cele utylitarne, bo to one dają od.

powiedź na pytania dotyczące potrzeb p|anistycznych. Natomiast wybór skali planu miejscowego z racji rozwiązań zawartych w Ustawie o planowaniu i zagospod arowan iu przestrzennym z

2003

roku jest ograniczony do map zasadniczych. Wymaga

to

^posia

dania

szczegÓłowej

bazy danych o

środowisku przyrodniczym.

Takie

rozwiązanie pozbawia teŹ moź|iwości planowania

np.

eko|ogicznego systemu obszarów chronio- nych w obrębie catej gminy, a także stwarza sytuację, ze część terenów w gminie nie objęta jest źadnym p|anem miejscowym. Powodować

to

może wie|e zagrożeń tadu przestrzennego

w

gminie oraz praktycznego wprowadzania

w

życie zasad zrównowa- żonego rozwoju' Dopiero projekt nowej Ustawy

o

p|anowaniu

i

zagospodarowaniu przestrzennym wprowadza

pojęcie

p|anu kierunkowego, ktÓry

będzie

obejmował teren całego miasta i/lub gminy.

Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie

planistycznym

65 Tabela 2. wybrane teorie naukowe stosowane w naukach geograficznych

i

ich zastosowanie

w planowaniu przestrzennym

Table 2. Selected scientific theories applied in geography and their application in spatial planning ZastoJowania i

teona systemu powszechnie stosowana w naukach przyrodniczych. pozwa|a.jąca na całośCiowe spojrzenie na środowisko przyrodnicze oraŹ na skutki inwestycji i dzialań cztowieka w środowisku

teoria ^potencjału środowiska

teoria konfliktów cztowiek _ _środowisko teoria syntez

kraj obrazowych teoria zńwnoważone8o

IOZWOJU

teoria termodynamicf- nej struktury

biogeograficzna teoria struktur krajobrazowych (teoria matryc. płatów korytarzy)

ekologiczna teoria percepcji krajobrazu

teoria zarządzania środowiskiem

obecnie kładzie się na nią szczegó|ny nacisk, pozwa|a ocenić wszystkie na'iważniejsze elementy środowiska przyodniczego dIa potrzeb pIanowania przestrzennego

wynika z teorii systemóW waźne znaczenie w p|anowaniu przestrzennym, szczególnie w prognozach i ocenach oddzia|ywania na środowisko daje moż|iwość synergicznej oceny integralnej środowiska przyrodniczego dla potrzeb planowania przestrzennego

podstawowa. lansowana teoria we wszystkich opracowaniach planistycznych, wynik za|ożeń polityki ekologicznej państwa, uwarunkowania przyrodnicze stanowią podstawę rozwoju lokalnego. funkcje eko|ogiczne traktowane na rowni z funkcjami spoleczno-gospodarczymi

posiada ścisty zWiązek f teorią zównoważonego mzwoju' podstawowym założeniem jest takie p|anowanie relacji cztowiek _ śtodowisko' by tworzyly one harmonijną ca|ość. wymagane jest w niej uwzględnienie uwarunkowań przyrodniczych' f un kcjonalnych. kulturowyó i estetycznych

traktuje krajobraf jako system interakcyjny środowisko- cztowiek. w którym działa|ność człowieka ma najwiękze znaczenie; zwra(a ona uwagę. że czynnością poprzedzająca wprowadzenie jakiejkolwiek funkcji gospodarczej jest wskafanie sposobów poprawy jakości środowiska

pozwa|a na okreś|enie struktury funkcjonalno-przestrzennej oraz optymalizac.ię relac,|i w środowisku oraz interakcji cf,łowiek _ środowisko. wymaga jednak umiejętne8o stosowania' nie zawsze sprawdza się w p|anowaniu przestrzennym

trudności w zastosowaniu dla potrzeb p|anowania przestrfenne8o' aczko|wiek stanowi cenne uzupetnienie syntez krajobrafowych idaje możliwość inne8o spojrzenia na środowisko przyrodnicze z uwzg|ędnieniem potrzeb społecznych i estetycznych

dopiem wchodzi ona do ^gmin, teoria pomocnicza do planowania przestrzenne- go' wyma8ająca uwzg|ędniania czynnika przyrodniczego iciąglej jego poprawy' wymusfa'iąca odpowiednią ko|ejność przy opracowaniach pIanistycznych zńdło: opracowanie ^własne.

Etap dokumentacyjny polega na zbieraniu danych źródłowych o środowisku przy.

rodniczym oraz jego komponentach i tworzeniu baz danych. W zależności od potrzeb

i

zadań p|anistycznych opracowuje się aIbo komp|ekową bazę danych źródtowych, ztożoną

z

^róŻne1o

typu

materiałów

i w

rÓżnej ska|i, a|bo tematyczną (ednokierun.

kowq) bazę danych składającą się z opracowań specja|istycznych w odpowiedniej ska|i.

uzu Peln ^iaj ąC e

Table 3. Definitions connected with natural environment assessment, applied in polish legislation

jest to o8ół e|ementów przyrodnic2ych. w tym także przekztałconych w wyniku działalności czlowieka. a w sz(zegó|nośCi powierzchnia ziemi kopaliny' wody' powietrze. zwierzęta i rośliny.

krajobraz oraz klimat (Ustawa Prawo Ochrony Srodowiska z 2001 roku oraz Ustawa o Planowa- niu iZagospodarowaniu Przestrzennym z 2003) kra,jobraz wraz z tworami przyrody nieożywione oraz naturalnymi i przekztafconymi siedliskami przyrodniczymi z występującymi na nich roś|ina.

mi. zwierzętami igrzybami (Ustawa o ochronie Przyrody z 2004 roku)

brak (istnieje natomiast w Ustawie Prawo Wod- ne z 200l roku def zasobów wodnych) walory ekologiczne. estetyczne lub kulturowe obsfaru oraf związane z nimj rfeźba terenu.

twory i sk|adniki przyrody, u|śzta|towane ^przez siły przyrody |ub działalność człowieka (Ustawa o Ochronie Przyrody z 2004 roku)

Sylwia Bńdka, Andrzej Macias

Tabela

3.

Pojęcia związane z wa|oryzacją środowiska przyrodniczego występujące

w

^polskim

ustawodawstwie

Pojęcie Uwagi

środowisko należałoby uzupełnić tą definicję

o wzajemne re|acje pomiędzy eIementami środowiska

na|eżałoby ujednoIicić defi nicję śodowiska i opracować jedną wspÓ|ną dla wszystkich ustaw dotyczących środowiska, najlepiej pod pojęciem właśnie środowiska przyrodniczego zasooy

środowiska przyrod n ioego warory krajob razowe

Użytki środowiska przyrodniczego

potencjaf środowiska przyrodniczego

5ą to substanc'ie i energie możliwe do gospodarczego wykorzystania uwzg|ędnić w nowej ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrfennym

wprowadzić to pojęcie do ustawo- dawstwa jako substancje i energie oraz warunki przyrodnicfe moż|iwe

człowieka wprowadzić to pojęcie do prawo.

dawstwa jako zdolność środowiska do zaspokajania potrzeb czfowieka Zńdło: opracowanie własne na podst. Ustawy o P|anowaniu i Zagospodarowaniu PrzestŹennym (2003). Usta- Wy Prawo ochrony Środowiska (200]), Ustawa o ochronie Przyody (2004). Ustawa Prawo Wodne (2oo]).

Materiały

do

banku danych ŹrÓdłowych zbiera

się

Wykorzystując różnego typu źródta archiwa|ne

i

materiały pochodz4ce

z

badań terenowych. Przystępując do tego etapu należy przeana|izować dostępne źródła danych pod kątem Wykorzystania ich do póŹniejszej oceny. sktadają

się na nie

źródta pisane (prace naukowe' monografie' opracowania planistyczne, opracowania statystyczne), Źródta ikonograficzne (różne mapy tematyczne, zdjęcia lotnicze i satelitarne) oraz systemy informacji geograficznej (CIS). Przegląd tych materiałów powinien dać odpowiedŹ na następujące pytania: Ja- kich danych

ijakiego

typu brakuje? Które z zebranych danych wymagajq weryfikacji terenowej? Dopiero

po

odpowiedzi na

te

pytania na|eży przygotować materiały do prac terenowych (m.in. mapy topograficzne z naniesionymi obiektami do weryfikacji terenowej).

D|a obszańw nie posiadających wiarygodnych i odpowiednich informacji o środo- wisku przyrodniczym należy wykonać inwentaryzację wraz z kartowaniem terenowym z wykorzystaniem 6Ps. W zależności

od

potrzeb moźe to być inwentaryzacja przyrod.

nicza

(dotycząca świata ożywionego

i ^przyrody

nieożywionej)

lub

inwentaryzacja

Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie

P|anistycznym

⁶⁷ komp|ekowa (powszechna

-

rozszerzona o stan środowiska przyrodniczego i antropo- sferę). Taka inwentaryzacja pozwala

na

zbudowanie odpowiedniej

iaktua|nej

bazy danych źródłowych stanowi4cej potem dobrq podstawę do etapu analitycznego

isyn.

tetycznego.

Materiałami stużącymi

do

wa|oryzacji środowiska przyrodniczego są studia uwa- runkowań

i

kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz opracowania fizjogra.

fi czne/ekof izj ografi czn e.

Według Ustawy

o

p|anowaniu

i

zagospodarowaniu przestrzennym

z 2003

roku podstawowym źrÓdtem danych

o

środowisku

powinno być

studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. W praktyce nie zawsze tak jest, ponie- waż w niektórych przypadkach ^jest to bardzo ogóIna charakterystyka środowiska przy- rodniczego, która nie daje dobrych informacji potrzebnych do waloryzacji środowiska, a tym samym do konstrukcji

pĄektów

p|anów miejscowych. Dlatego dobrym rozwią- zaniem wydaje się przywrÓcenie znaczenia

w

p|anowaniu przestrzennym opracowa- niom ekofizjograficznym ' ^Zna|az]ro to swój odzew w Rozporządzeniu Ministra Środowl.

ska z 9.09.2002 roku

iw

^projekcie nowej Ustawy

o

planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym,

w

których jest mowa, że na potrzeby projektóW p|anów miejscowych sporządza

się

opracowania ekofizjograficzne'

Mają one

zapewnić rea|izację założeń rozwoju zrównowazonego'

W przypadku obszaróW miejskich istniejq opracowania fizjograficzne, wykonywane najczęściej

od

lat 60.

do

końca lat 80. XX wieku. Dominuje

w

nich wa|oryzacja fizjo.

graficzna terenu dla potrzeb planistycznych. Jedynie wykonywane obecnie opracowa- nia ekofizjograficzne, które mają takze waloryzację eko|ogiczną, dają dobre podstawy

do

oceny integralnej środowiska przyrodniczego oraz

do

konstrukcji planÓw miejsco- wycn.

Bardzo szeroko potraktowana jest problematyka przyrodnicza

w

planach ochrony parków narodowych, rezerwatów przyrody oraz parkÓw krajobrazowych. Wynikające z nich przesłanki p|anistyczne muszą być zawarte w studiach uwarunkowań

i

kierunków zagospodarowan ia przestrzennego oraz p|anach miejscowych. oprócz tych przestanek zawarte w nich wiadomości moŹna z powodzeniem wykorzystać do wa|oryzacji środo- wiska przyrodniczego d|a potrzeb p|anistycznych. To samo dotyczy ocen oddziaływa.

nia na środowisko różnych inwestycji.

W procesie oceny środowiska przyrodniczego fundamenta|ne znaczenie ma anaIiza isynteza (krajobrazowa' kra.jo brazowo.eko|ogiczna), szczegÓlnie wtedy' gdy przedmio-

tem

badań jest system interakcyjny człowiek.środowisko. Wzmocnieniu ulega wtedy utylitarny wymiar tych dwóch etapÓw postępowania badawczego' na co uwagę zwra- cają między innymi Sołowiej (] 999) i Pietrzak (1 998). Zdaniem tego ostatniego autora jednym

z

istotniejszych aspektów badań ekologiczno-kĘobrazowych jest zagadnienie

użyteczności krajobrazu rozumiane ^jako:

.

okreś|enie zasobów

i

potencjatu oraz wykorzystania

i

funkcji krajobrazu'

.

analiza systemów przyrod niczo-techn icznych,

o

wartościowanie krajobrazu oraz prob|emy gospodarowania.

Autor ten podkreśla jednocześnie, że synteza krajobrazowa jest funkcją rozpozna.

nia. odwzorowania oraz percepcji

i

użyteczności krajobrazu.

I

^Sy|wia Bńdka. Andnej Macias

llakł

zatem przyjąć' ze

w

ujęciu praktycznym synteza powinna być wynikiem ln"rł ^*-.'.€j analizy i opisu środowiska przyrodniczego, złożoności występujących

w

nim

E-.gkjm

od wtaściwego doboru składników

icech

a następnie kryteriów oceny śro-

&/i'ka

przyrodniczego, decydujących o rozwoju funkcji gospodarczych (efekt..' syn.

Eł

cząstkowe), które warunkują

z

kolei moż|iwości współistnienia funkcji ekologicz.

nych z gospodarczymi (efekt + _synteza krajobrazowa lub krajobrazowo-ekologiczna).

W

związku

z tym, do

podstawowych cech charakteryzujących wzajemne re|acje mie.dzy etapem analizy

isyntezy w

procesie badawczym za|iczyć

nalei

^ich:

.

ryk|iczność (powtarzalność),

co

podyktowane

jest

koniecznością przeprowadzania

xen

cząstkowych nazywanych potocznie branźowymi'

.

Jynamiczny charakter, co wynika z załozenia, że żadnego etapu badania nie można traktować jako skończonego i co wyraźnie wzmacnia znaczenie prognozy w procesie oceny środowiska dla potrzeb p|anowania przestrzennego.

Realizacja etapu ana|itycznego w procedurze badawczej pociąga za sobą koniecz- ność wyboru kryterióW

i

metod oceny środowiska przyrodniczego, a także okreś|enia

odzaju

pola podstawowego oceny.

Kryterium w ogóInym rozumieniu traktowane ^jest jako miernik służący za podsta.

wę oceny, natomiast

w

^geografii fizycznej oznacza cechę środowiska przyrodniczego'

za ^pomocą

której dokonujemy k|asyfikacji

i oceny

zjawisk fizycznogeograficznych (Sotowiej

]992).

Wybór kryteriów oceny, szczegÓlnie

w

^przypadku przeprowadzania ocen specja|istycznych (np. d|a potrzeb turystyki i rekreacji) jest ściś|e za|eżny

od

celu i ska|i opracowania oraz od przedmiotu oceny. Dobór cech opisujących środowisko po- winien umoż|iwiać jego wnikliwą i wie|owątkową ana|izę na różnych poziomach szcze.

gółowości opracowania. Na|eży jednocześnie zadbać o precyzyjny ijednoznaczny opis

kryteriów

ustalenie

ich

rangi

_

_znaczenia

-

d|a wyników

oceny

oraz zapewnienie porównywalności różnych wartości środowiska przyrodniczego odnoszących się do róz- nych jego _cech.

Metoda oceny oznacza świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowa- nia d|a osiągnięcia określonego ce|u |ub też celowe czynności

iśrodki

prowadz4ce do rozwiązania danego problemu. Stosunkowo częste wartościowanie środowiska ^przy- rodniczego przeprowadza się metodą bonitacji punktowej. a jej zastosowania obser- wować można w

wielu

^pracach z zakresu geografii fizyczne1 komp|ekowej oraz eko.

fizjografii. Pomimo

zarzu\ów wysuwanych

wobec tej

metody, związanych ^przede wszystkim z jej ogromnym subiektywizmem, jest ona nadal z powadzeniem stosowna (patrz prace Kistowskiego 1995, 1996,Senetry iCieś|ak

2004,

Bajerowskiego 2000).

Równie powszechne wykorzystywana

jest

metoda nakładania

ocen

komponentów której efektem jest zestaw

map

ana|itycznych stanowiących następnie podstawę do wykonania jednej lub kilku map syntetycznych. Zdaniem Richlinga ('|992) najbardziej właściwym rozwiązaniem z metodycznego punktu widzenia jest waloryzacja w grani- cach jednostek natura|nych

-

geokompIeków.

Pole podstawowe oceny definiujemy jako powierzchnię, w ramach której przepro-

wadzane jest

wartościowanie środowiska przyrodniczego. Po|e podstawowe ^oceny może mieć charakter ',uniwersalny,' wtedy gdy ^jest jednocześnie jednostką generowa- nia (etap dokumentacyjny)'

a

następnie przetwarzania informacji o środowisku przy-

ETAP

I-

PRZYGOTOWAWCZY

okreś|enie co|u opracowan|a' jego zakresu pŻestrzennego (obszar badań) oraz wybór ska|i opracowania

Zakroa przBtrzonny Skala opracowanla

.

_Foznawcry (naukowy)

.

utylitamy (instrumentalny.

praktyczny), w tym:

-

geoekologiczny

-

^społeczny

-

gospodarczo€konom|cfny

-

^techniczny

. J€dnostki podzia|u

administracyjnego (kraj, region, powiat, gmina)

. lednostkl osadniczs - ^miasto

lub 'i€go wybrany fragment

. lednostki regionalizacll geograficznej (regiony różnego typu irangi)

.

InneJednostki:

-

^obszary prawnie chronione (parki narodowe, rezerwaty, parki krajobrazowe, obszary Natura 2000)

-

^zlewnie

Opracowania:

.

wleloskalowo - pozlom mleJscowy

I gminny

ska|e l:25000 | wlększe

-

mapy topograficzne - 1:10000 i l:25000

-

^{BDO - 1:10000}

.

średnioska|owe - poziom wojewódzki od 1:50000 do 1:100000

-

mapy lopograficzne - 1:50000 i1:100000

-

^{większość map} tematycznych (środowiskowych). 1;50000

-

^{BOO - 1:50000}

.

małoska|owe - poziom krajowy ska|e 1:200000 i mnieisz€

-

mapy topograflczne - 'l:200000 ^| 1:300000

-

^{BDO - 1:250000}

io Ó

d ś.

óo- a' o!fD

ń.

n.D

6'

t

d

ID:4.

il

=.

3

@

ETAP II

-

DOKUMENTACYJNY

Twozenie bazy danych źródłowych o ś|odowisku pŻyrodniczym

Metody pozysk|wan|a materia|ów źródlowych

Rodzaje maler|ałów źródłowych Zasady tworzenla banku danych

źródlowych

. materialy opisowe:

.

opracowan|a nauKow€

z zakresu nauk pzyrodniczych

-

opracowaniamonograficzne

-

opracowaniaplanistyczne

-

opracowaniaslatyslyczne

.

materiały ikonogra|iczne w wersji analogowej (mapy tematyczne, lzw.

środowiskowe, zdjęcia lotniczg.

zdjęcia sate|itarne)

. dane praestrzenne w zapisia cńowym - ^systemy

inwentaryzacyjne, m.in. BDO

.

metody kameralne

.

metody terenowe - ^kańowenie

terenowe z wykorzystaniem metody pomiańw sate|iiarnych GPS

.

kompleksotYa baza danych źródlowych

-

złożona z material.Ótv różnoiematycznych iwieloskalowych

. ,ednoklerunkowa baza danych źródlowych

-

złożona z materiałó{v specjalistycznych w odpowi€dnie.i ska|i

.*l

:Śś.

;

=o- Ń

=

!J

E'

[]

t-t l.l

t8l l3l

loltct t ot!

lol tl

ETAP III

-

^ANALIZA SRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

lwbór kMe.iów oceny lvybór po|a podstawouvego oceny

. _{Jadnostki naturalne:}

-

jednostkiregionalizacji lub typologii lizycznogeograficznej

-

geokompleksy

-

zlewnte

-

jednostkikrajobrazowo- ekologiczne . J.dnostk| sńuczneI

-

jednostki podziału administracyjnego

-

ligury geometryczne Rodzaj i |iczba kMeńół oceny

za|6żna od ce|u i ska|i opracowania

K,...

l(

.

Bonitacji punkiowej w polach podstawowych oceny

.

Nakładania ocen komponentów

. Waloryzacji w granicach ,iednostek naturalnych

.

Barier (ograniczeń) przyrodniczych

Ana|iza zmienności prfestrzennej sk|adników i csch śIodowiska pęyrodniczego _{(E, '.'} E^)

z punktu widzenia pąyjętych kryteńów ich oceny (Kl ... K^)

trtrtr trtrtr trtrtr trtr8

{

o- ooo o ń.

=6'

€!

d 9.

-o

il

;'

3

\l

ETAP

IV- SYNTEZA

Ryc.

2.

Etapy oceny środowiska przyrodniczego Fig. 2. The phases of environmental evaluation

s,

q s"

Kompleksowa synteza krajobrazowo{kologlczna

-

okreś|enie pzydatności środowiska pzyrodniczego

pzy zabżeniu harmonijnego rozwoju funkcji eko|ogicznych i społeczno{ospodarczych w przestz€ni pzyrodnicz€j

ETAP V

-

^PROGNOZA

opracowanie wańantóW reakcji środowiska pŻyrodniczego

na p|anowaną działa|ność

Eko|ogiczna optymaIizacja uŹlkowania środoWiska pzyrodnicz€go Likwidacja Iub minima|izacja konf|iktów funkcjonaInych

!NJ

=

_ś.

ó' P o.

il

=o.

'

Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie

p|anistycznym

73 rodniczym (etap analityczny). W literaturze problemowej z zakresu ekofizjografii nadal aktua|ne wydają

się

dyskusje dotyczące zasadności

wyboru

podstawowej jednostki oceny już na etapie tworzenia bazy danych o środowisku przyrodniczym, a także wy- boru rodzaju po|a oceny, tak by byto ono jednocześnie obszarem póŹniejszych dziatań planistycznych (patrz prace Bajerowskiego

2000,

Kistowskiego

2003,

PrzewoŹniaka 1991. Richlinga

i

Solona 1996, Senetry 200 1).

W teorii pól

podstawowych oceny rozróżnia się pola

o

granicach przyrodniczych nazywane inaczej naturalnymi jednostkami powierzchniowymi oraz pola

o

^granicach

sztucznych, czyli obszary wynikające z podziatów adm inistracyjnych |ub figury geome.

tryczne. Dużą dogodność stwarza stosowanie jednostek podziału ad min istracyjnego ze względu na tatwą dostępność do wielu danych statystycznych, jednak Wątpliwości bu- dzi nieporównywa|ność powierzchni poszczególnych jednostek, a także zmienność ich granic

w

czasie.

z

ko|ei stosowanie geometrycznych pól odniesienia do oceny zjawisk przyrodniczych uważane jest przez niektórych badaczy

za

btędne Iub mało przeko- nuj4ce gtÓwnie z tego powodu, że wyniki oceny uzyskiwane d|a poszczególnych pól post.

rzegane są jako wartości uśrednione (Senetra, Cieślak 2004). Pewne niejasności wiąŹą się

ńwnież z

po|ami oceny

o

charakterze naturalnym, poniewaz przestrzeń podzielona na jednostki fizycznogeograficzne zawiera sama w sobie e|ement wartościowania środowiska

przyrodniczego i wyprzedza w związku z tym etap jego zasadniczej oceny.

Efektem

prac na

etapie analizy środowiska przyrodniczego

jest

_{synteza, która} w początkowej fazie powinna przyjąć charakter syntezy cząstkowej' a w fazie końcowej formę komp|ekowej syntezy krajobrazowo.eko|ogicznej. ogniwem tączącym

te

dwa wymiary ^procesu syntezy jest ocena integralna' pojmowana jako dziatanie ^po|egające na tworzeniu całości najbardziej przydatnej dIa okreś|onego ceIu. Jest

to

najbardziej złożony etap postępowania badawczego, który Sotowiej (1999) nazywa ',syntezą sku- tecznego dziatania''. Na|eży podkreślić, że ceIem procesu syntezy

w

ujęciu praktycz.

nym jest zharmonizowanie rozwoju funkcji eko|ogicznych

i

społeczno-gospodarczych W przestrzeni przyrodniczej, zmierzające

do

eko|ogicznej optyma|izacji uŹytkowania środowiska przyrodniczego

i

minima|izacji konfliktów funkcjonalnych.

W

związku z tym, etap syntezy powinien być wzmocniony prognozą kierunków i natężenia zmian wywotanych pIanowaną działalnością'

Literatura

Bajerowski T. i in., 2000, Wycena krajobrazu' Rynkowe aspekty oceny i wa|oryzacji kĄobrazu' Educatena. OIsztyn.

Bartkowski r., 1977 , Metody badań geografii fizyr.znĄ, PWN, Wa6zawa.

Bańkowski T..

l986'

Zastosowania geografii fizycznej, PWN, Warszawa.

Hopfer

A.'

Cymerman R'. Nowak

A.'

l982, ocena

i

wa|oryzacja gruntów wiejskich' PWR|L, Warszawa.

Kistowski M.. l 995. Propozycja zastosowania metody oceny przyrodniczych uwarunkowań roz.

woju w ska|i makroregionalnej na przykładzie Po|ski pótnocno.wschodniej, _Przeg|ąd Ceogra- ficzny, t.

XVll.

z I -2.

Kistowski M.. l996, Metoda badań potencjatu krajobrazu na przyktadzie obszańw mtodoglacja-

|nych, Przeg|ąd Geograficzny, t. XVl|l, z 3.4.

Kistowski M., 2003, Regiona|ny model zrównowaźonego rozwo.|u

i

ochrony środowiska Polski a strategie rozwoju wojewÓdftw. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Kostrowicki A. S., l992, system człowiek-środowisko w świet|e teorii ocen, Prace ceograficzne,

156, Wyd. PAN. Wrocław, Wanzawa.

Kraków.

_l

Pietrzak M.. l998. Syntezy krajobrazowe. Zatożenia, problemy, zastosowania, Bogucki

\ilĄldawni.

^l

ctwo Naukowe, Poznań.

PrzewoŹniak M.,

l99l,

Kra.jobrazowy system interakcyjny streĄl nadmorskiej w Po|sce, Wyd. Uc, Cdańsk.

Richling A.. 1992, Komplekowa geografia fizyczna, Wlid. PWN, Warszawa.

Richling A.. Solon _.1.. 1996. Ekologia krajobrazu. Wyd. PWN. WaRZawa.

Różićka M., Mik|oś L.. 1994, Basic premises and methods In landscape eco|ogica| p|anning and optimization, _[w:] Zonneveld L S., Forman R. T. T. (ed), Changing landscapes and ecological peEpective. Springer Verlag, New York.

Senetra A., 2001, Zagospodarowanie rekreacyjne jako element rozwoju prrestrzeni wiejskiej na przyktadzie regionu warmińsko-mazurskiego' Katedra PIanowania i Zagospodarowania Prze- strzennego, UWM w Olsztynie (maszynopis).

senetra A.. Cieślak |.' 2004' Kartograficzne aspekty oceny i wa|oryzacji przestrzeni. \^/ydawnictw UWM, Olsztyn.

Sołowiej D., l 992, Podstawy metodyki oceny środowiska przyrodniczego człowieka, Wydawnic- two Naukowe UAM' Poznań.

Sołowie'| D.,

l999'

Podstawy ekorozwoju ..Zie|onej Wstęgi odra-Nysa... ^\ńĄld awn ictwo Kontekst, Poznań'

Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 200l roku' Dz.U. nr. 62. poz. 627, z dnia 20 czerwca 2001 ^.

Ustawa

o

Planowaniu

i

Zagospodarowaniu Przestrzennym

z

dnia 27 marca 2003 roku, Dz.U.

nr 80. poz. 717. z dnia

l0

maja 2003.

Ustawa

o

Planowaniu

i

Zagospodarowaniu Przestrzennym projekt. stan na sierpień 2006, www. mtib.govpl.

Ustawa o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku, Dz.U. nr 92, poz. 880. z dnia 30 kwietnia 2004.

Ustawa Prawo Wodne z dnia

l8

|ipca 200l roku, Du.U. nr l l 5, poz. 1229, z dnia ^{.l .|} paździemika 2001 ^.

Wojciechowski K. H., 1986. Problemy percepcji

i

oceny estetycznej krajobrazu, Wydawnictwo UMCS, Lublin.

Stages in the assessment of the natural environment and their significance in the planning process

Summary

Theoretical and methodological aspects of assessments of the natural environment have been widely discussed in the literature for years. Most studies emphasise the huge practical di- mension of this issue. especially in the context of the changes recently being introduced into the Polish physical planning system whose effect seems to be an increase in the significance of natu-

.

ral factors in planning documents.

The utilitarian value of assessments of natural conditions is connected. among other things.

with the determination of the economic potential of the environment, optimisation of space

Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie

p|anistycznym

75 management, and improvement in the quality of life of human communities. The most impor- tant stages in this process embrace:

o

an analysis for which the starting point is the development of a consistent and complete bank of source data about the environment,

.

a synthesis and a landscape-ecological forecast with indications of the possibilities of a harmoni- ous development of natural (ecological) and socio-economic functions as well as the scope and

I

_level of their implementation within a specified time horizon.

The paper offers an overview of the chief scientific theories applicable to environmental as- sessment and an appraisal of their utility value. Special attention was given to problems involved in the selection of source materials about the environment (their availability, relevance, cognitive and practical utility) as well as the choice of the criteria and methods of assessment. Emphasis was also put on the great impońance of the ana|ysis, synthesis and forecast in the process of en.

vironmental assessment as well as on their dvnamic and functional nature.