System partyjny Estonii

SYSTEM PARTYJNY ESTONII

I. Uwarunkowania systemu partyjnego

Pierwsze partie polityczne pojawiły się w Estonii na początku XX w., kiedy państwo było składową Imperium Rosyjskiego. Mniejszość niemiecka zamieszkująca tery- torium Estonii założyła w listopadzie 1905 r. Partię Konstytucyjną. W tym samym miesiącu powstała również pierwsza estońska partia polityczna – Estońska Ludowa Partia Postępowców (Eesti Rahvameelne Koduerakond), o liberalno-demokratycz- nym charakterze. Obie organizacje w swoich programach postulowały reformy w ra- mach ówczesnego państwa rosyjskiego, m.in. przekształcenie go w monarchię kon- stytucyjną oraz nadanie Estończykom przywilejów na zamieszkiwanym przez nich terytorium. Skupiały się również na kwestiach ochrony języka i dziedzictwa naro- dowego. Pojawiały się także nielegalne partie, m.in. Estońskie Zjednoczenie Socjal- demokratyczne, domagające się przekształcenia Rosji w federację, co umożliwiłoby utworzenie estońskich organów władzy o szerokim zakresie autonomii¹. Nie można przeceniać wpływu tych ugrupowań na ówczesną politykę Rosji – nie posiadały one bowiem swoich frakcji parlamentarnych, a tym samym stanowiły jedynie zorganizo- waną formę aktywności grup społecznych. Działalność Partii Postępowców przynio- sła pewne sukcesy: niektóre postulaty, głównie dotyczące kwestii używania języka estońskiego oraz autonomii szkolnictwa, znalazły akceptację władz rosyjskich.

Odzyskanie niepodległości w 1918 r. umożliwiło niezakłócony rozwój systemu partyjnego Estonii. W krótkim czasie powstało lub zostało formalnie zarejestrowa- nych wiele partii politycznych. Już w pierwszych wolnych wyborach parlamen- tarnych w kwietniu 1919 r. ujawniło się rozdrobnienie elektoratu, który przyznał mandaty ośmiu z nich. Wynikające z tego podziały wewnątrz parlamentu, charak- terystyczne dla wszystkich jego kadencji w okresie międzywojennym, skutkowały długotrwałymi okresami braku zdolności decyzyjnej legislatywy. Przyczyniło się to do negatywnego odbioru partii politycznych oraz szeroko rozumianej działalności politycznej przez estońskie społeczeństwo². Do najważniejszych partii tego okresu

1 J. Lewandowski, Historia Estonii, Ossolineum, Wrocław 2002, s. 148–151.

2 W latach 1920–1934 Estonią rządziło 17 gabinetów, co wskazuje, że zmiana rządu następo- wała średnio co 10 miesięcy. J. Bugajski, Political Parties of Eastern Europe. A Guide to Politics in the Post-Communist Era, Center for Strategic and International Studies, New York 2002, s. 45.

należy zaliczyć Związek Chłopski (przemianowany w późniejszym okresie na Zjed- noczenie Agrariuszy), Partię Ludową (kontynuującą tradycję Partii Postępowców), centrową Estońską Partię Pracy, Estońską Socjalistyczną Partię Robotniczą oraz Komunistyczną Partię Estonii. Pluralizm polityczny okresu międzywojennego trwał krótko, bo zaledwie do 1934 r. W wyniku zamachu stanu zdelegalizowano partie po- lityczne, z wyłączeniem prorządowego Związku Ojczyźnianego (Ismaaliit). Stan ten, nazywany przez historyków vaikiv olek („era milczenia”), trwał do wybuchu drugiej wojny światowej³.

Niemiecka, a następnie radziecka okupacja nie pozwoliły na odtworzenie się estońskich partii politycznych, aż do wprowadzenia przez Michaiła Gorbaczowa w ZSRR w drugiej połowie lat 80. pakietu reform nazywanych powszechnie pie- restrojką („przebudową”)⁴. Podobnie jak prawie dziewięćdziesiąt lat wcześniej, rozluźnienie mocarstwowej polityki zachęciło Estończyków do tworzenia organi- zacji wspierających idee ochrony języka i dziedzictwa narodowego⁵ oraz ochrony środowiska naturalnego wyniszczonego rabunkową gospodarką prowadzoną przez ZSRR⁶. Nawiązując do działalności stowarzyszeń niepodległościowych na początku XX w., rozpoczęto organizowanie koncertów i publicznie wykonywano zakazane utwory patriotyczne, dzięki czemu wydarzenia te zyskały miano „śpiewającej re- wolucji”. Konsekwentnie prowadzona polityka presji na władze ZSRR, wspierana licznymi pokojowymi akcjami protestacyjnymi, doprowadziła do odzyskania przez Estonię niepodległości w 1991 r.

Jedna z pierwszych deklaracji władz dotyczyła rozpisania wyborów do estoń- skiego parlamentu połączonych z wyborami prezydenckimi, które miały się odbyć w kolejnym roku⁷. Zmobilizowało to wiele środowisk do stworzenia własnych re- prezentacji politycznych. Analogicznie do okresu międzywojennego, bardzo szybko dało się zauważyć daleko posuniętą fragmentaryzację sceny politycznej. Pojawiła się duża liczba małych partii, choć należy zauważyć, że większość reprezentowała po- glądy lokujące je bliżej centrum niż biegunów politycznego spektrum. Zdaniem ów- czesnych polityków istniało ryzyko powtórzenia się problemów z okresu międzywo- jennego i wyłonienia parlamentu, który nie będzie w stanie efektywnie wykonywać swojej funkcji⁸. By uniknąć tej sytuacji, szczególnie groźnej dla objętego kryzy-

3 J. Lewandowski, Historia…, op. cit., s. 196.

4 Reformy wprowadzano pod trzema hasłami: przebudowy, jawności i przyspieszenia, ale pierwsze z tych określeń stało się najbardziej popularne.

5 Powstało m.in. Towarzystwo Ochrony Zabytków, organizacja, której wyrażona w tytule dzia- łalność była do pewnego stopnia kamufl ażem działalności politycznej. Uwidoczniło się to w schył- kowym okresie Estońskiej SRR, gdy Towarzystwo otwarcie wypowiadało się na tematy polityczne, zwłaszcza w kwestii niepodległości.

6 Szczególnie silnym echem odbiła się tzw. kampania fosforytowa: protest przeciwko budowie wyniszczających środowisko kopalni odkrywkowych.

7 Zostało to poprzedzone referendum w sprawie przyjęcia nowej konstytucji oraz kwestii przy- znania praw wyborczych osobom nieposiadającym obywatelstwa estońskiego.

8 Hans Peter Svege i Christer D. Daatland wspominają o około 40 zarejestrowanych ugrupowa- niach w tym okresie. Ze względu na dynamikę przekształceń trudno jest ustalić ich jednoznaczną

sem gospodarczym państwa⁹, wśród liderów ugrupowań pojawiła się idea stworze- nia bloków wyborczych, które w latach 90. stały się charakterystycznym elementem estońskiego systemu partyjnego. Należy zaznaczyć, że inicjatywa ta wypłynęła na długo przed ustaleniem daty wyborów, jeszcze zanim została uchwalona ordynacja, a partie dążyły do usankcjonowania stanu faktycznego.

Z wyborów, które odbyły się 20 września 1992 r., zwycięsko wyszedł chrześci- jańsko-konserwatywny blok Ojczyzna (Isamaa), zdobywając 22% głosów¹⁰. Drugie miejsce zajął centrowy blok Bezpieczny Dom (Kindel Kodu) z 13,6%. Ponadto do parlamentu dostało się jeszcze siedem ugrupowań i bloków¹¹. Mart Laar i Anatol Lieven zwycięstwo prawicy tłumaczą nie tylko chęcią zerwania z komunistyczną przeszłością i obrania prozachodniego kursu, ale również charyzmą prawicowych polityków. Byli oni nie tylko młodsi i znacznie łatwiej adaptowali się do warunków demokratycznej konkurencji, ale także wywierali lepsze wrażenie na wyborcach, odróżniając się od dawnych funkcjonariuszy partyjnych modnymi strojami i fryzu- rami¹². Przekształcenia systemu partyjnego, które nastąpiły po 1992 r., wiązały się w dużej mierze z koncepcją scalenia sceny politycznej, redukcji liczby ugrupowań oraz odejścia od systemu blokowego.

Idea instytucjonalizacji prawnej partii pojawiła się w Estonii już na samym po- czątku procesu demokratycznych przemian. Konstytucja Republiki z 28 czerwca 1992 r. nie odzwierciedla tego w pełni, jest aktem zwięzłym i nie zawiera szczegóło- wych przepisów regulujących działalność partii politycznych¹³. Bezpośrednio odnosi się do nich art. 48, który zezwala wyłącznie obywatelom estońskim na członkostwo w partiach politycznych, co było przyczyną krytyki Estonii ze strony OBWE. Arty- kuł ten wskazuje, iż partie polityczne mogą zostać rozwiązane na mocy decyzji sądu, jeśli popadną w konfl ikt z prawem, a w szczególności postulują zmianę porządku konstytucyjnego przy użyciu siły¹⁴. Ponadto partie są wzmiankowane w niektórych innych artykułach, m.in. zakazuje się członkom sił zbrojnych działalności w par-

liczbę. H.P. Svege, C.D. Daatland, Estonia [w:] F. Aarebrot, T. Knutsen, Politics and Citizenship on the Eastern Baltic Seabord. The Structuring of Democratic Politics from North-West Russia to Poland, HøyskoleForlaget, Kristiansand 2000, s. 68.

9 Jak wspomina Mart Laar: produkcja przemysłowa spadła o 30% w ciągu dwóch lat, „płace realne spadły o około 45 procent, ceny paliwa wzrosły o 10 tysięcy procent, a infl acja roczna wy- nosiła ponad tysiąc procent”, M. Laar, Estoński cud, Wydawnictwo Arwil, Warszawa 2006, s. 9.

10 W literaturze, również polskiej, można spotkać także stosowaną zamiennie nazwę Pro Pa- tria, zastosowaną po raz pierwszy przez Anatola Lievena. Ta wersja nazwy utrwaliła się po powsta- niu Unii Pro Patria i Res Publica.

11 W wyborach prezydenckich nie wyłoniono zwycięzcy, bowiem żaden kandydat nie uzyskał wymaganej w ordynacji bezwzględnej większości głosów. W drugiej turze, która miała miejsce w parlamencie, prezydentem wybrany został wspierany przez blok Ojczyzna Lennart Meri.

12 M. Laar, Estoński…, op. cit., s. 66–68.

13 Zdaniem niektórych badaczy mogło to być konsekwencją komunistycznej przeszłości, skut- kującej niechęcią do umieszczania odniesień do partii politycznych w ustawie zasadniczej.

14 W ostatnim przypadku zastosowanie ma specjalna procedura przewidziana w Ustawie o Są- dzie Konstytucyjnym.

tiach politycznych oraz dopuszcza ograniczenia dotyczące członkostwa niektórych urzędników państwowych. Konstytucja zobowiązuje również prezydenta państwa do zawieszenia swojego członkostwa partyjnego w trakcie pełnienia urzędu.

Szczegółowe regulacje dotyczące działalności partii umieszczono w Ustawie o partiach politycznych z 11 maja 1994 r. Ustawa w dość niezwykły sposób defi niu- je partie, określając je jako organizacje non profi t i nie odnosząc się do ich funkcji politycznych. Podstawą takiej charakterystyki było przyjęcie rozwiązania legislacyj- nego polegającego na przeformułowaniu istniejącej wcześniej ustawy o organiza- cjach pozarządowych¹⁵. Zgodnie z ustawą do zarejestrowania partii potrzebnych jest minimum tysiąc obywateli deklarujących się jako jej członkowie, z których każdy musi mieć ukończone 18 lat. Zdaniem niektórych badaczy pierwszy z wymogów jest w odniesieniu do Estonii postawiony relatywnie wysoko, a to ze względu na niewielkie zainteresowanie działalnością partyjną oraz niewielką liczbę ludności tego państwa¹⁶. Wprowadzenie tej regulacji stało się pod koniec lat 90. poważnym problemem dla przywódców partii i wymusiło organizację kampanii zachęcających do członkostwa. Większości partii, w tym największym ugrupowaniom parlamentar- nym, groziło bowiem wykreślenie z rejestru z powodu zbyt małej liczby członków¹⁷. Co roku do 1 lutego każda partia musi przedstawić pełną listę członków Ministrowi Sprawiedliwości.

W ustawie wskazano precyzyjnie sposoby fi nansowania działalności partii. Zbiór źródeł fi nansowania jest zamknięty i obejmuje: składki członkowskie, jawne datki osób fi zycznych, wpływy z tytułu posiadanego majątku oraz przewidziane w usta- wie formy dofi nansowania z budżetu państwa¹⁸. Niedopuszczalne jest przyjmowanie datków od osób prawnych¹⁹. Ugrupowania, na których konto wpłyną takie środki, niezwłocznie muszą je zwrócić, a jeśli jest to niemożliwe – przekazać na rzecz skar- bu państwa. Partie otrzymują subwencję budżetową, której wysokość jest ustalana corocznie. Ustawa wskazuje sposób podziału subwencji, zakładając, iż połowę usta- lonej sumy otrzymują partie, które przekroczyły pięcioprocentowy próg w wybo- rach parlamentarnych, a podział dokonywany jest proporcjonalnie do liczby głosów

15 W 1996 r. uchwalono nową ustawę o organizacjach typu non profi t, do której obowiązująca ustawa o partiach się odwołuje.

16 Opinię taką przedstawiają m.in. Ole Nørgaard i Lars Johannsen. Do 1994 r. obowiązywał limit zaledwie 200 członków. Zmiana tego przepisu była wyrazem dążenia do zmniejszenia liczby małych, „kanapowych” ugrupowań, które w nikłym stopniu stanowiły reprezentację społeczeń- stwa. O. Nørgaard, L. Johannsen (eds), Baltic States after Independence, Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham 1999, s. 95–99.

17 Taka kuriozalna sytuacja miała miejsce w przypadku Estońskich Zielonych, którzy mimo wyraźnego poparcia społecznego, balansującego tuż poniżej progu wyborczego, na kilka lat znik- nęli z polityki.

18 Partie mogą zaciągać pożyczki i kredyty, których zabezpieczeniem jest majątek partii.

19 Osoby prawne mogły wpłacać pieniądze na konta partii do 2004 r. Inicjatorem zmian była liberalna Partia Reform, wsparta przez wszystkie pozostałe ugrupowania polityczne. Szerzej o re- formie i jej przyczynach: A. Sikk, Changing the Party Financing System in Estonia, http://www.

politika.lv (dostęp: 3 XI 2009 r.).

uzyskanych w tych wyborach. Prawo do subwencji mają również partie, które nie przekroczyły wspomnianego progu. Sprecyzowano minimalne sumy, które winny wtedy otrzymać – od 150 tys. koron dla partii, która osiągnęła wynik 1%, do 250 tys.

koron w przypadku osiągnięcia 4%. Pozostała część subwencji jest dzielona pro- porcjonalnie między partie, które uzyskały 5% głosów w skali kraju w poprzednich wyborach samorządowych. W razie podziału partii od kolejnego miesiąca sposób naliczania środków jest ustalany ponownie. Po każdych wyborach, w których partia wzięła udział, w ciągu miesiąca musi zostać przedstawiony bilans określający wy- datki poniesione na kampanię wyborczą oraz precyzujący sposób ich sfi nansowania.

Raz do roku partie są zobowiązane przedstawić raport fi nansowy, który publikowany jest w dodatku do dziennika urzędowego Riigi Teataja. Niewypełnienie tych obo- wiązków może skutkować karą w wysokości do 50 tys. koron.

Obowiązujący obecnie w Estonii system wyborczy, przyjęty 12 czerwca 2002 r., ma decydujący wpływ na kształt systemu partyjnego i z tego względu bywał podda- wany ostrej krytyce. Czynne prawo wyborcze w wyborach parlamentarnych przy- sługuje obywatelom, którzy ukończyli 18 lat, bierne natomiast obywatelom powyżej 21. roku życia. Państwo dzieli się na 12 okręgów wyborczych, w których wybie- ra się 101 członków parlamentu – Riigikogu. Partie zgłaszają listy kandydatów, ale w wyborach mogą także brać udział kandydaci niezależni. Podział miejsc odbywa się w systemie trójstopniowym. W pierwszej kolejności ustala się indywidualnie zdoby- te mandaty, dzieląc liczbę ważnie oddanych głosów przez liczbę mandatów do zdo- bycia w okręgu, co wyznacza próg niezbędny do zdobycia mandatu. Ponieważ jest to wygórowane kryterium, zwykle najwyżej dwa mandaty w okręgu są rozdzielane w ten sposób²⁰. Na kolejnym etapie bierze się pod uwagę jedynie listy, które osiąg- nęły w skali kraju wynik minimum 5% głosów. Sumuje się liczbę głosów oddanych na partię w okręgu, a następnie dzieli przez wyliczony uprzednio próg. W ten spo- sób określa się liczbę mandatów przysługujących poszczególnym partiom w okręgu.

Przydzielanie mandatów kandydatom odbywa się na tym etapie nie według liczby zdobytych głosów, lecz według miejsc zajmowanych na liście partyjnej (przy zało- żeniu, że kandydat otrzymał minimum 10% głosów niezbędnych do przekroczenia progu). Wyższa pozycja na liście faworyzuje także w przypadku uzyskania przez dwóch kandydatów tej samej liczby głosów. Trzeci etap polega na dystrybucji na szczeblu krajowym tzw. mandatów kompensacyjnych, które nie zostały rozdzielo- ne w okręgach. W podziale uczestniczą listy partyjne, które przekroczyły próg 5%

głosów w skali ogólnokrajowej – znajduje tu zastosowanie zmodyfi kowana metoda d’Hondta.

Większość partii koncentruje się na działalności na poziomie parlamentarnym, natomiast znaczenie ich struktur terenowych (najsilniejszych w Tallinie i Tartu) jest niewielkie²¹. System wyborczy doprowadził do względnego ustabilizowania sceny

20 H.P. Svege, D. Daatland, Estonia…, op. cit., s. 57.

21 R. Toomla, Political Parties in Estonia [w:] A. Kulik, S. Pshizova (eds), Political Parties in Post-Soviet Space. Rusia, Belarus, Ukraine, Moldova and the Baltics, Praeger Publishing, Westport 2005, s. 156.

politycznej po 1999 r., bowiem promuje duże ugrupowania i utrudnia małym partiom z niewielkim poparciem dostanie się do parlamentu. Podnoszone są jednak zastrze- żenia, że jest on skomplikowany i mało czytelny, także dla uważnych obserwatorów estońskiej polityki. Wielokrotnie pojawiały się głosy, że zniekształca strukturę parla- mentu względem preferencji wyborców i utrudnia obywatelom dokonanie racjonal- nego wyboru. W odniesieniu do poszczególnych list partyjnych jego konsekwencją jest m.in. marginalizacja kandydatów niezależnych oraz faworyzowanie kandydatów zajmujących wysokie miejsca na liście²². Wyborcy mogą czuć się manipulowani, bowiem o ostatecznej obsadzie miejsc w Riigikogu w dużej mierze decydują kie- rownictwa partii politycznych. W tym kontekście wspomina się także o zachwianiu zasady reprezentacji²³. Konsekwencją tego jest brak zrozumienia mechanizmów wy- borczych, „zdystansowanie” wyborców od ugrupowań, co skutkuje zniechęceniem do udziału w wyborach.

W odniesieniu do systemu partyjnego należy także wspomnieć o jednym z najis- totniejszych problemów wewnętrznych Estonii, mianowicie o kwestii mniejszości rosyjskojęzycznej²⁴. Jej obecność na terytorium tego państwa jest bezpośrednią kon- sekwencją wcielenia Estonii do Związku Radzieckiego i prowadzonej w jego ramach polityki wewnętrznej migracji ludności. Dla przywódców ZSRR istotne było osłabie- nie ruchów niepodległościowych, czemu miała posłużyć z jednej strony industriali- zacja kraju, a z drugiej – zachęta do osiedlania się w Estońskiej Socjalistycznej Re- publice Radzieckiej. Łagodny klimat, dobrze rozwinięte rolnictwo oraz perspektywy zatrudnienia w rybołówstwie, handlu i transporcie przyczyniły się do znaczącej mi- gracji ludności. Ponadto w okresie istnienia ZSRR obszar Estońskiej SRR, ze wzglę- du na swoje strategiczne położenie, był silnie zmilitaryzowany. Niektóre garnizony tworzyły całkowicie zamknięte, rosyjskojęzyczne enklawy.

Upadek ZSRR oznaczał powstanie szeregu niekorzystnych zjawisk, z którymi musiało radzić sobie młode państwo estońskie. Ujawniła się skrywana dawniej nie- chęć Estończyków do ludności napływowej. Nazwanie tej grupy Rosjanami stanowi uproszczenie, bowiem język rosyjski jest jedynie najistotniejszym elementem spaja- jącym tę grupę społeczną. Skład grupy odzwierciedla złożoność etniczną dawnego ZSRR i w związku z tym nie może być ona utożsamiana wyłącznie z narodowością rosyjską. Nadal wyraźny jest w niej sentyment do czasów ZSRR, co przejawia się m.in. w istnieniu rosyjskojęzycznych osiedli, a nawet miasteczek²⁵, niechęcią do nauki

22 W niepodległej Estonii nie zdarzyło się do tej pory, by do parlamentu wszedł kandydat nie- zależny.

23 Wysoki próg wyborczy stanowi trudną do pokonania barierę dla ugrupowań reprezentują- cych mniejszości narodowe. H.P. Svege i D. Daatland wspominają również sytuację, w której głosy oddane na kandydata w jednym okręgu mogą doprowadzić do wybrania kandydata z innego okrę- gu. H.P. Svege, D. Daatland, Estonia…, op. cit., s. 57.

24 Szczegółowo tę problematykę omawia Kjetil Duvold, From Homo Sovieticus to Balts: Colo- nisers, Migrant Workers or a New Diaspora? [w:] F. Aarebrot, T. Knutsen, Politics and Citizen- ship…, op. cit.

25 Modelowym przykładem może być Narwa, w której spośród 70 tys. mieszkańców około 87%

jest pochodzenia rosyjskiego. Narva in Figures, http://web.narva.ee, s. 10 (dostęp: 1 X 2009 r.).

języka estońskiego oraz szeroko pojętej asymilacji. Dodając do tego fakt, iż mniej- szość rosyjskojęzyczna najtrudniej zniosła przemiany gospodarcze, uzyskujemy obraz poważnego problemu wewnętrznego²⁶. Ta skomplikowana sytuacja jest wykorzysty- wana okresowo przez Rosję, która nie tylko wypowiada się w imieniu tej mniejszości, ale także bywa oskarżana o stosowanie działań pogłębiających izolację²⁷.

W tym kontekście w początkach niepodległej państwowości estońskiej powstało pytanie, czy wszyscy mieszkańcy odrodzonego państwa mają wziąć udział w wybo- rach i uzyskać równe prawa polityczne²⁸. Kwestia mniejszości nie znalazła swojego odzwierciedlenia w systemie partyjnym. Istnieją partie deklarujące się jako repre- zentacja mniejszości rosyjskiej, jednak nie znajdują one poparcia wśród osób de- klarujących tę narodowość. Spośród ugrupowań parlamentarnych pierwszym, które szukało poparcia naturalizowanych Rosjan, była Partia Centrum, ale do tej grupy odwoływała się również Partia Reform²⁹. Mimo upływu 17 lat od odzyskania niepod- ległości znacząca część mniejszości rosyjskiej nadal nie dysponuje prawem wybor- czym ze względu na brak obywatelstwa estońskiego. Ta sytuacja pogłębia konfl ikty wewnętrzne i w przeszłości wielokrotnie stawała się podstawą krytyki estońskiego systemu partyjnego z uwagi na jego oderwanie od struktury społeczeństwa.

II. Charakterystyka współczesnego systemu partyjnego

Estoński system partyjny niewątpliwie można określić mianem wielopartyjnego.

Żywa jest natomiast dyskusja czy – w świetle typologii G. Sartoriego – jest to wie- lopartyjność ekstremalna, czy też ograniczona. Zdaniem R. Toomli system ten znaj- duje się gdzieś pomiędzy tymi dwiema wartościami, „występuje zbyt wiele partii by nazwać go ograniczonym, choć jednocześnie żadne z cech ekstremalnego pluralizmu nie pojawiają się w Estonii”³⁰. Charakterystycznym elementem systemu estońskiego jest koncentracja ugrupowań w centrum oraz słabość partii lewicowych. Typowy dla

26 Szerzej: A. Aasland, Citizenship Status and Social Exclusion in Estonia and Latvia, „Journal of Baltic Studies” 2002, vol. 33, no 1.

27 Wydawane są gazety oraz nadawane programy telewizyjne, skierowane do rosyjskojęzycz- nych mieszkańców Estonii.

28 W 1992 r. odbyło się referendum, w którym jedno z pytań brzmiało: „Czy jesteś za dopusz- czeniem osób, które złożyły wniosek o obywatelstwo estońskie przed 5 czerwca 1992 r., do udziału w pierwszych wyborach parlamentarnych i prezydenckich po wejściu w życie konstytucji?”. Za opowiedziało się 46,1%, a przeciw 53% obywateli. Choć decyzja ta wyeliminowała z głosowania relatywnie niewielką grupę (około 5 tys. osób), która ubiegała się o obywatelstwo, to wskazywała, jak duża była wówczas niechęć do osób rosyjskojęzycznych. V. Made, Elections in Estonia after the Restoration of Independence, http://balticdata.info (dostęp: 5 X 2009 r.).

29 E. Mikkel, Patterns of Party Formation in Estonia: Consolidation Unaccomplished [w:]

S. Jungerstam-Mulders (ed.), Post Communist EU Member States. Parties and Party Systems, Ash- gate Publishing, Aldershot 2006, s. 24–25.

30 R. Toomla, Political…, op. cit., s. 156.

większości państw regionu konfl ikt ugrupowań wywodzących się z opozycji antyko- munistycznej oraz partii postkomunistycznych w Estonii praktycznie nie występuje.

Estoński system partyjny cechuje znacząca dynamika przekształceń. Częste rozła- my, zmiany nazw i łączenie się ugrupowań, a także rozmycie kwestii programowych w znacznym stopniu utrudniają jego analizę. W przypadku większości ugrupowań niemożliwe jest na przestrzeni ostatnich 17 lat wskazanie ciągłości strukturalnej i ideowej.

Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy, zdaniem niektórych badaczy świadczą- cą o niedojrzałości systemu, jest personalizacja partii polegająca na koncentrowaniu się wokół liderów, a nie idei czy programów. Partie tworzone są przez charyzma- tycznych polityków i to ich osoby są magnesem przyciągającym wyborców³¹. Za przykład mogą tu posłużyć osoby byłych premierów: Edgara Saavisaara oraz Marta Laara, którzy swoje polityczne kariery rozpoczęli jeszcze w Związku Radzieckim.

Obaj zdecydowali się na założenie centroprawicowych ugrupowań i deklarowali chęć prowadzenia liberalnej polityki ekonomicznej. Silne spersonalizowanie polityki prowadzi do częstych konfl iktów, a powiązanie istnienia partii z okresem działalno- ści publicznej jej przywódcy skutkuje nietrwałością struktur partyjnych.

W ostatnich wyborach do parlamentu w 2007 r. frekwencja wyborcza wyniosła 61%. W skład Riigikogu weszło sześć ugrupowań.

Tabela 9. Wyniki wyborów do estońskiego Riigikogu z 4 marca 2007 r.

Nazwa partii Skrót Poparcie % głosów Liczba mandatów w Riigikogu

Estońska Partia Reform RE 27,8% 31

Estońska Partia Centrowa K 26,1% 29

Unia Pro Patria i Res Publica IRL 17,9% 19

Partia Socjaldemokratyczna SDE 10,6% 10

Estońscy Zieloni ER 7,1% 6

Ludowa Unia Estonii ERL 7,1% 6

Inni 3,4% –

– 101

Źródło: Vabariigi Valimiskomisjon, Estońska Komisja Wyborcza, http://www.vvk.ee (dostęp: 5 X 2009 r.).

Estońska Partia Reform (Eesti Reformierakond, RE) powstała w 1994 r. i po- czątkowo prezentowała się pod nazwą „Liberałowie”³². Została założona przez eko- nomistę i prezydenta Banku Estonii Siima Kallasa. W swoich pierwszych wyborach w 1995 r. uzyskała doskonały rezultat, zdobywając 19 mandatów i tym samym sta- jąc się największą partią opozycyjną. W następnych latach partia wchodziła w skład kilku koalicji rządowych. Poparcie dla RE utrzymało się przez długi okres na stałym

31 H.P. Svege, C.D. Daatland, Estonia…, op. cit., s. 66.

32 B. Szajkowski, Political Parties of the World, John Harper Publishing, London 2005, s. 202.

poziomie; w wyborach 1999 r. partia uzyskała 18, a w 2003 r. 19 mandatów. Roz- pad rządu Juhana Partsa w połowie kadencji otworzył drogę do stworzenia rządu przez RE. Jej przewodniczący Andrus Ansip został premierem gabinetu stworzonego wspólnie z Estońską Partią Centrową i Ludową Unią Estonii. W wyborach 2007 r.

partia po raz pierwszy odniosła sukces, zwyciężając i zdobywając 31 miejsc w par- lamencie³³. RE utworzyła nową koalicję z Unią Pro Patria i Res Publica oraz Partią Socjaldemokratyczną (SDE), a na czele rządu ponownie stanął A. Ansip. W maju 2009 r. rząd po wyjściu SDE z koalicji uzyskał charakter mniejszościowy.

RE należy do Międzynarodówki Liberalnej oraz Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów. Swój program opiera w znacznej mierze na kwestiach ekonomicznych i spośród estońskich partii jest najmocniej nastawiona na wspiera- nie przedsiębiorczości i budowanie wolnego rynku. Postuluje redukcję podatków od osób fi zycznych, podatku VAT, a nawet wprowadzenie zerowej stawki dla przed- siębiorstw³⁴. Deklaruje chęć unowocześnienia państwa poprzez inwestycje w nowe technologie i badania naukowe, a także zwiększenie nakładów na szkolnictwo. Po- stulaty te spotykają się z pozytywną reakcją społeczeństwa, a sukcesy ekonomicz- ne i polityczne Estonii w latach 1992–2008 wyraźnie sprzyjały partii o tym profi lu programowym³⁵.

Estońska Partia Centrowa (Eesti Keskerakond, K) wyłoniła się w 1991 r. z ru- chu Rahvarinne³⁶, który podzielił się na kilka ugrupowań, gdy Estonia uzyskała nie- podległość. Ruch ten skupiał głównie członków partii komunistycznej, którzy popie- rali reformy M. Gorbaczowa. Pojawiające się w jego ramach akcenty programowe stopniowo zaczęły się przesuwać w kierunku postulatu ogłoszenia pełnej niepod- ległości. Początkowo partia nosiła nazwę Ludowej Partii Centrowej. Przymiotnik

„ludowa”, który zniknął z nazwy już na początku 1992 r., miał ją wyróżnić na tle innych powstających w tym samym czasie partii „centrowych”. Kluczową postacią tego ugrupowania jest jego założyciel, charyzmatyczny Edgar Saavisaar, który pełni funkcję przewodniczącego od momentu założenia partii do dnia dzisiejszego.

Partia określa siebie jako liberalną, jednak zgłoszenie do Międzynarodówki Libe- ralnej zostało odrzucone ze względu na rozbieżności między deklaracjami a faktycz- nie prezentowanymi propozycjami politycznymi. Przez publicystów bywa określana jako populistyczna. W swoim programie deklaruje chęć wzmocnienia pozycji estoń- skiej klasy średniej oraz wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw. W wie- lu szczegółowych kwestiach Partia Centrowa i jej lider unikają jasnych deklaracji programowych lub wysyłany przezeń przekaz nie jest jednoznaczny, jak to miało

33 A. Ansip uzyskał również rekordowe poparcie w historii wyborów w Estonii – zagłosowało na niego ponad 22,5 tys. wyborców.

34 Kryzys ekonomiczny w 2009 r., który szczególnie mocno dotknął Estonię, skłonił partię do rezygnacji z postulatów obniżenia podatków, a wspierany przez nią rząd podniósł VAT z 18 do 20%.

35 W zestawieniu Index of Economic Freedom w 2008 r. Estonia znalazła się na 12. miejscu na 162, a w 2010 r. na 16. na 183 sklasyfi kowane państwa, najwyżej spośród byłych państw komuni- stycznych, http://www.heritage.org (dostęp: 29 IV 2010 r.).

36 Pełna nazwa to Ludowy Front Estonii, wcześniej znany jako Ludowy Front Poparcia Pie- restrojki.

miejsce w trakcie dyskusji przed wstąpieniem Estonii do Unii Europejskiej. Partia Centrowa cieszy się najsilniejszym poparciem wśród przedstawicieli naturalizowa- nej mniejszości rosyjskojęzycznej, co zostało podkreślone w 2004 r. podpisaniem kontrowersyjnej umowy o współpracy z rosyjskim ugrupowaniem Jedna Rosja (Еди- ная Россия).

Nazwa partii Unia Pro Patria i Res Publica (Isamaa ja Res Publica Liit, IRL) może sugerować, że mamy do czynienia z koalicją wyborczą, jednak w rzeczywisto- ści jest to jedna organizacja polityczna. IRL powstała w 2006 r. z połączenia dwóch partii – chadecko-nacjonalistycznej Pro Patrii oraz konserwatywnej Res Publiki. Pro Patria była spadkobierczynią Partii Niepodległości Narodowej Estonii, pierwszej niekomunistycznej estońskiej partii politycznej, Res Publica natomiast kontynuowa- ła tradycje konserwatywnego klubu dyskusyjnego powstałego w schyłkowych latach ZSRR, w 2001 r. przekształconego w partię polityczną. Partia bardzo szybko zyskała zwolenników i w wyborach 2003 r. zdobyła 24,6% głosów, co dało jej drugie miejsce i 28 mandatów³⁷. IRL jest drugą pod względem liczby członków partią Estonii. Na jej czele od momentu powstania stoi Mart Laar, premier Estonii w latach 1992–1994 oraz 1999–2002 i jeden z architektów wolnorynkowych reform gospodarczych. Obie tworzące Unię partie w przeszłości brały udział w koalicjach rządowych, jednak gwałtowny spadek poparcia skłonił je do połączenia sił pod nowym szyldem, co miało zapewnić efekt nowości. Długotrwały brak wewnętrznego porozumienia co do nowej nazwy ugrupowania (sugerowano: Dla Estonii) skutkował medialnym zako- rzenieniem się nazwy tymczasowej, a następnie uznaniem jej za ofi cjalną.

IRL jest członkiem Europejskiej Partii Ludowej, a z jej list do Parlamentu Euro- pejskiego w 2009 r. został wybrany jeden deputowany. Do najważniejszych wartości dla IRL zalicza się: uznanie chrześcijańskich korzeni państwa i Europy, patriotyczne wychowanie oraz wolność i odpowiedzialność obywateli za swój los. Popiera ona gospodarkę rynkową i przedsiębiorczość społeczeństwa.

Partia Socjaldemokratyczna (Sotsiaaldemokraatlik Erakond, SDE)³⁸ jest jed- nym z ugrupowań, które, jeśli nie brać pod uwagę nazwy, najdłużej utrzymały się na scenie politycznej w niezmienionej formie. Jej korzenie można wywodzić od Estońskiej Socjaldemokratycznej Partii Pracy, aktywnej w okresie międzywojen- nym, której działalność została zawieszona w latach 30. XX w.³⁹ Jako Estońska Par- tia Socjaldemokratyczna została odtworzona w 1990 r. pod przywództwem Marju Lauristin, skupiając estońskie ruchy robotnicze. Dwukrotnie tworzyła koalicje wy- borcze z Agrarną Partią Centrową, by w 1996 r. połączyć się z nią, tworząc partię Umiarkowanych (Mõõdukad). Trzy lata później Umiarkowani wraz z Partią Ludową i Republikańsko-Konserwatywną Partią Ludową utworzyli egzotyczny, prawicowo- -socjalistyczny sojusz wyborczy⁴⁰. W 2004 r. zdecydowano o przyjęciu obecnej na-

37 Taką samą liczbę mandatów zdobyła zwycięska Partia Centrowa.

38 Nie należy mylić z Estońską Socjaldemokratyczną Partią Pracy, której nie udało się dostać do parlamentu w wyborach w 2003 r.

39 Jeśli nie brać pod uwagę działalności niektórych jej członków na emigracji.

40 Por. M. Huang, Right-Wing Socialists, http://www.ce-review.org (dostęp: 5 X 2009 r.).

zwy partii. W latach 2001–2002 jej przewodniczącym był Toomas Hendrik Ilves, dyplomata, minister spraw zagranicznych, premier, a od 2006 r. prezydent Estonii.

W 2009 r. na fotelu przewodniczącego zasiadł Jüri Pihl. SDE jest partią lewicową, od początku swojego istnienia członkiem Międzynarodówki Socjalistycznej, a od 2003 r. także Partii Europejskich Socjalistów. Za najważniejsze wartości SDE uznaje równość, sprawiedliwość społeczną oraz budowę państwa dobrobytu opartego o spo- łeczną gospodarkę rynkową.

Estońscy Zieloni (Eestimaa Rohelised, ER) to formalnie najmłodsza partia w Estonii. Jej korzenie sięgają 1988 r. i powstania Estońskiego Ruchu Zielonych.

Organizacja nie miała początkowo aspiracji politycznych – jej celem było zwrócenie uwagi na poważne problemy ekologiczne, jakie wywołała industrializacja w ramach ZSRR. Duże zainteresowanie społeczne skłoniło jej przywódców do zarejestrowa- nia partii politycznej, co doprowadziło do rozłamu. Część członków kontynuowa- ła działania w Estońskim Ruchu Zielonych, pozostali przeszli do nowo utworzonej partii. Poparcie dla inicjatyw proekologicznych nie przełożyło się na sukces wybor- czy. W 1992 r. partia wprowadziła do parlamentu zaledwie jednego przedstawiciela, a w wyniku kolejnych elekcji znalazła się poza parlamentem.

Przełomowy dla partii był rok 1998, kiedy to w wyniku zmiany w ustawie o par- tiach politycznych ER została zmuszona do przerwania działalności, bowiem nie spełniała wspominanego wymogu posiadania minimum tysiąca zarejestrowanych członków⁴¹. ER starała się jednak aktywnie działać w polityce, wspierając kandyda- tów w wyborach lokalnych, parlamentarnych (zgłoszonych z list innych partii) oraz wyborach do Parlamentu Europejskiego. W 2006 r., po aktywnej kampanii promo- cyjnej, ER została ponownie zarejestrowana, a w ostatnich wyborach parlamentar- nych uzyskała najlepszy wynik w historii, zdobywając sześć mandatów. Estońska Partia Zielonych należy do Europejskiej Partii Zielonych oraz Globalnych Zielonych.

Analogicznie do bliskich jej partii z Europy Zachodniej, w swoim programie skupia się przede wszystkim na problematyce szeroko rozumianej ekologii. Stawia na dy- namiczny, ale zrównoważony rozwój ekonomiczny przy poszanowaniu środowiska naturalnego. Deklaruje chęć odmłodzenia elit przywódczych państwa oraz wsparcie dla inicjatyw lokalnych i wzmocnienie pozycji samorządu terytorialnego.

Ludowa Unia Estonii (Eestima Rahvaliit, ERL) została założona w 1994 r. jako Estońska Krajowa Partia Ludowa, a swoją obecną nazwę uzyskała w 1999 r. Rok później wchłonęła Ligę Emerytów i Rodzin oraz Krajową Unię Estonii, a w 2003 r.

Nową Estonię, stając się największą pod względem liczby członków partią w kraju.

Długoletnim przewodniczącym partii był Arnold Rüütel, przewodniczący Rady Naj- wyższej Estońskiej SRR w latach 1990–1992, a następnie prezydent państwa w latach 2001–2006. W 2008 r. kierownictwo partii objął Karel Rüütil. ERL można zaliczyć

41 Należy wyjaśnić, że ustawa nie zakładała automatycznej, całkowitej likwidacji partii, a tyl- ko jej wykreślenie z listy partii politycznych. Przedstawiciele ER wykorzystali tę lukę i zmienili statut, określając ER jako organizację pozarządową, a nie partię polityczną. Ten wybieg pozwolił na zachowanie struktur partii i przeczekanie trudnego okresu, aż do uzyskania wymaganej liczby członków.

do grupy partii konserwatywnych z silnie akcentowanymi elementami agrarnymi⁴². W latach 2004–2009 ERL należała do Unii na Rzecz Europy Narodów. Obecnie nie ma przedstawicieli w Parlamencie Europejskim. W swoim manifeście programowym deklaruje m.in. działania na rzecz równych szans edukacyjnych, przejrzystości rzą- dów, zrównoważonego rozwoju, a także poszanowania praw i swobód obywatelskich.

Za cel swoich działań strategicznych uznaje wsparcie interesów rodzin oraz ochronę języka estońskiego. W jej programie pojawiają się również akcenty proekologiczne.

Spośród ugrupowań pozaparlamentarnych do najważniejszych należy zaliczyć so- cjalistyczną Partię Zjednoczonej Lewicy (Eestimaa Ühendatud Vasakpartei), która deklaruje reprezentowanie mniejszości rosyjskiej, Partię Estońskich Chrześcijań- skich Demokratów (Erakond Eesti Kristlikud Demokraadid) oraz nacjonalistyczną Estońską Partię Niepodległościową (Eesti Iseseisvuspartei). Żadne z tych ugru- powań do tej pory nie zdołało wprowadzić swoich przedstawicieli do parlamentu, a wyrażone dla nich w ostatnich wyborach poparcie oscylowało znacznie poniżej 2%

głosów.

* * *

Wielopartyjność estońskiej sceny politycznej wymusza na liderach ugrupowań ko- nieczność zawiązywania koalicji rządowych. Do tej pory nie miała miejsca sytua- cja, by któreś ugrupowanie było zdolne do samodzielnego utworzenia rządu. Partie estońskie posiadają duży potencjał koalicyjny, dzięki czemu niemal wszystkie ugru- powania współtworzyły koalicje rządowe. Nie zdarzyło się natomiast, by koalicja była zdolna przetrwać więcej niż jedną kadencję. Ze względu na dynamikę prze- kształceń, liczbę partii oraz ich ideową bliskość nie jest możliwe wskazanie ugrupo- wań dominujących w estońskim systemie partyjnym.

Estoński system partyjny od połowy lat 90. XX w. stopniowo się stabilizuje.

Biorąc pod uwagę perspektywę 17 lat, można dostrzec tendencję do zmniejszania się liczby partii⁴³. Zdaniem Evalda Mikkelego estoński system partyjny jest nadal w fazie rozwoju i jako taki jest zdolny do gwałtownego przeobrażenia, o czym, jego zdaniem, może świadczyć sukces Res Publiki⁴⁴. Partia ta pojawiła się w polityce estońskiej nagle i nie prezentowała programu znacząco różniącego się od ugrupowań obecnych w parlamencie, a mimo to zwyciężyła w wyborach 2003 r. Należy jednak zauważyć, że zdarzenie to było wyjątkowe w perspektywie ostatnich trzech kaden- cji Riigikogu. Ponadto pięcioprocentowy próg wyborczy w połączeniu z fi nansowa- niem partii z budżetu może okazać się trudny do pokonania dla całkowicie nowych ugrupowań. R. Toomla prognozuje, że system partyjny Estonii będzie się w dalszym ciągu stabilizował, upodobniając się do systemów występujących w państwach skan-

42 Duża część elektoratu partii zamieszkuje na terenach wiejskich.

43 W wyniku wyborów w 1992 r. do Riigikogu weszło 9, w 1995 i 1999 r. – 7, a w 2003 i 2007 r. – 6 ugrupowań.

44 E. Mikkel, Patterns of Party Formation…, op. cit., s. 30.

dynawskich⁴⁵, choć biorąc pod uwagę charakterystyczną dla tego państwa dynamikę, nie można wykluczyć niespodziewanych i nagłych przeobrażeń.

Wykaz skrótów:

ER – Eestimaa Rohelised, Estońscy Zieloni ERL – Eestimaa Rahvaliit, Ludowa Unia Estonii

IRL – Isamaa ja Res Publica Liit, Unia Pro Patria i Res Publica K – Eesti Keskerakond, Estońska Partia Centrowa

RE – Eesti Reformierakond, Estońska Partia Reform

SDE – Sotsiaaldemokraatlik Erakond, Partia Socjaldemokratyczna

45 R. Toomla, Political…, op. cit., s. 159.