Józef Wroceński
Kongregacja Zakonów i Instytutów
Świeckich w aspekcie
historyczno-prawnym
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 29/3-4, 209-231
1986
KS. JÓZEF WROCEŃSKI SCJ
KONGREGACJA ZAKONOW I INSTYTUTÓW ŚWIECKICH W ASPEKCIE HISTORYCZNO-PRAWNYM
T r e ś ć : Wiatęp >— I. Pow ołanie, pierwotna struktura i zadania. 1. Kongregacja super consultationibus Regularium. 2. Kongregacja Bisku pów i Zakonników. 3. Kongregacja super słatu Regularium. 4. Kongre gacja super disciplina Regularium. — II. U stanow ienie Kongregacji Zakonników. — III. Kongregacja w św ietle przepisów Kodeksu z 1917 r. — Zakończenie.
W stęp
„Już od początku byli w Kościele zarówno m ężczyźni ja k i nie wiasty, którzy chcieli przez p ra k ty k ę ra d ew angelicznych z w ięk szą swobodą iść za C hrystusem i w ierniej Go naśladow ać, prow a dząc na swój sposób życie Bogu poświęcone. W ielu spośród ruich z natchnienia Ducha Świętego prow adziło życie pustelnicze lub tworzyło rodiziny zakonne, k tóre Kościół chętnie objął swą powagą i zatwierdził” 1.
W ten sposób pow stały w Kościele różnego rodzaju form y życia zakonnego przystosow ane do współczesnych w arunków . Życie za konne zawsze podlegało władzy Kościoła. Początkow o władzę tę wykonywały sobory, synody czy poszczególni biskupi. Dopiero w późniejszym okresie, gdy pow staw ało coraz więcej zakonów ob ej mujących sw ym zasięgiem cały Kościół, zaistniała konieczność utworzenia przy Stolicy Apostolskiej o rg an u centralnego, k tó ry by w zakresie ogólnokościelnym zajm ow ał się spraw am i dotyczącym i zakonów. Stało się to aktu aln e zwłaszcza po Soborze Trydenckim , gdy oprócz daw nych zakonów ścisłych zaczęły pow staw ać najpierw zgromadzenia, a potem stow arzyszenia zakonne. W spom niany o r g an centralny, istniejący rów nież dziś, w ciągu w ieków przecho dził różne przeobrażenia.
Obecna K ongregacja Zakonów i In sty tu tó w Świeckich m a długą i bogatą historię sięgającą sw ym i początkam i XVI w ieku. Od tam te j pory k ilkak ro tn ie zm ieniano jej nazwę, stopniowo m odyfikow a no wewnętrzną organizację i kom petencje o raz uspraw niano p ro cedurę. Szczególnie bogatą i zaw iłą h istorię m a om aw iana dy ka-1 Dekret o przystosowanej odnow ie życia zakonnego Perfectae cari- tatis, n. 1. W: Sobór W atykański II, K onstytucje, Dekrety, Deklaracje, tek st łac.-pol., Poznań 1968.
210 K s. J. Wroceńskii {2] steria w okresie od p ontyfik atu papieża Sykstusa V (1585—1590) do papieża P iusa X (1903—1914). Dlatego też, w celu uniknięcia niejasności odnośnie do term inologii, zrodziła się konieczność po sługiw ania się urzędow ym i nazw am i w języku łacińskim , stosowa nym i ńa jej określenie w dokum entach Stolicy Apostolskiej. N aj ważniejsze jed n ak zmiany, zarów no gdy chodzi o organizację i kom petencję, jak i o procedurę, w prow adziły następujące doku m enty: konstytucja apost. Im m ensa aeterni Dei papieża Sykstusa V z 22 stycznia 1587 r. 2, konstytucja apost. Sa pienti consilio papie ża P iusa X z dnia 29 czerwca 1908 r. 3, Kodeks P raw a Kanonicz nego prom ulgow any przez papieża B enedykta XV w 1917 r. oraz konstytucja apost. R egim ini Ecclesiae TJnwersae z 15 sierpnia
1967 r. w ydana przez papieża P aw ła VI 4.
P rzedstaw ienie daw nej stru k tu ry i zadań K ongregacji oraz u k a zanie ich ew olucji aż do ostatniej reform y jest celem niniejszego opracow ania. Zostało ono podzielone na trzy części, które w yod ręb n iają w historii K ongregacji kolejne etapy zm ian wyznaczone przez dokum enty papieskie.
I. P o w o ł a n ie , p ie r w o t n a s t r u k t u r a i z a d a n ia 1. Kongregacja „super consultationibus R egularium ” Początków K ongregacji można u patryw ać w działalności papie ża Grzegorza XIII, któ ry ustanow ił in stytu cję o prostej nazwie — Commisio — „K om isja” dla załatw ian ia spraw spornych, na ogół dotyczących przyw ilejów , m iędzy biskupam i a zakonnikam i oraz m iędzy sam ym i zakonnikam i różnych zakonów. S kładała się ona z pięciu k ardynałów i działała u boku istniejącej już K ongregacji
super consultationibus Episcoporum , k tó ra została erygow ana przez
tegoż papieża kilka la t wcześniej 5.
W spom niana „K om isja” zm ieniła w krótce swoją nazwę i w ystę pu je jako K ongregacja super consultationibus Regularium . Zm iany 2 Bullarium diplomatumc et privilegiorum sanctorum, Romanorum Pon-
tijicium, VIII, Taurinensis 1857— 1885, s. 985—999). W dalszym cytow a niu będzie stosow any skrót: BRT.) Niektórzy autorzy, nip. N. D e l R e, La Curia Romana, lineamenti storico giuridici, Roma 1970 oraz niektóre encyklopedie jako datę ogłoszenia tej konstytucji podają 22 I 1588 r. Natom iast dokument papieski nosi datę 22 I IS87 r., taki rok ogłosze nia konstytucji podaje konstytucja apost. Sapienti consilio papieża P iu sa X oraz autorzy, np. M. C o r o n a t a , Institutiones iuris canonici, t. I, Torino'1950, s. 391; M. Ż u r o w s k i , O duchowieństwie w szczególnoś ci, Warszawa 19710, s. 136.
3 AAS 1(1909) 7—10. 4 AAS 59(1967) 885—928.
5 Par. N. D e l R e , dz. cyt., s. 330; D. B o u i x, Tractatus de Curia Romana, Pariisiis 1859, s. 219.
te j dokonał papież S ykstus V przez breve Rom anus P o n tifex z 17 maja 1586 r. 6 D okum ent papieski sprecyzował jej kom peten cje i od tej chw ili m iała być stałym organem upow ażnionym do załatwiania spraw ściśle zw iązanych z zakonnikam i.
W tym pierw szym okresie istn ienia K ongregacja składała się, jak już wyżej w spom niano, z pięciu kard y n ałó w — podobnie jak K on gregacja super consultationibus Episcoporum — i m iała swego Przewodniczącego. Jed n a k w tym sam ym roku (1586) obie K on gregacje zostały złączone, otrzym ując wspólnego Przewodniczącego i jednego S ek retarza 7. Przew odniczącem u przysługiw ał ty tu ł Dzie kana, ponieważ był nim n ajstarszy z grona k ardynałów wchodzą cych w skład poszczególnych K o n g re g acji8.
Ważnym m om entem w dziejach K u rii Rzym skiej, w ty m także w historii om aw ianej d ykasterii, było w ydanie przez papieża Sykstusa V k onstytucji apot. Im m ensa aeterni Dei w dn iu 22 sty cznia 1587 r o k u 9. W dokum encie ty m papież zachował K ongrega cję, wyliczając ją wśród innych piętnastu, k tó re ustanow ił, na jedenastym m iejscu. Stąd jej pełna nazw a brzm iała: Congregatio
undecima pro consultationibus Regularium .
Konstytucja Im m ensa aeterni Dei potw ierdziła w szystkie u p ra wnienia nadane dotychczas K ongregacji, a także au to ry te t i w ła dzę należących do niej kardynałów , ale też dokładniej określiła cel i kom petencje. Z adaniem pięciu k ardy nałów stanow iących skład osobowy K ongregacji było rozw iązyw anie sporów i udziela nie odpowiedzi na przedstaw ione im w ą tp liw o ści10. D okum ent p a pieski dokładnie nie wylicza dalsizych osób (urzędników) należą cych do K ongregacji, jed n ak jest raczej rzeczą pew ną, że — tak ja k inne K ongregacje — i ta m iała swego S ek retarza J1.
Na mocy k o nstytucji Im m ensa aeterni Dei w szystkie K ongrega cje mogły posiadać grono K onsultorów 12, jed n ak autorzy są zgod
* Analecta iuris pontifici, 8(1855), kol. 1371— 1373.
7 Por. A. G u t i e r r e z , De arganica con stitu tion e S. C. Episcoporum e t Regularium necnon S. C. de Religiosis, Commentarium pro R eligio- siis et Missionariis 42(1961)6.
8 Por. tamże.
9 BRT, VIII, s. 985—999.
10 Konst. Im m ensa aetern i Dei. Congregatio undecima pro consulta tionibus reguLarium, § 1: „Quinque alios cardinales delegim us, quibus
facultatem concedSmus ut regularium, claustralium Mendicaratium, non Memdicawtium, hospitalariorum et militarium , possidentium et non poe- sidentium, cuiusvis demum Ordimis sint, controversiis, dubitationibus comsultationib usque propositiis respondeant”.
11 BRT, VII, s. 997: „Itidem cardinales dictarum congregationum pro- prios sdngillatim habeanit secretaries, ab eisdem libere deputandos, et ad res, quae in dies gerumtur, anootandas, e t in publicam formam, si opus fuerit, redigen das”.
212 K s. J. W roceńskd ;[4] ni, że om aw iana K ongregacja nie m iała takiego zespołu przed ro kiem 1834 13.
O dnośnie do sp raw podlegających kom petencji K ongregacji do ku m en t papieski stw ierdzał, że kardy nałow ie należący do niej m ieli jurysd ykcję załatw ian ia spraw pow stających m iędzy zako nam i zarów no o zakresie powszechnym , jak i lokalnym . Ponadto P apież upow ażnił K ongregację do zezw alania zakonnikom na prze chodzenie do innego zakonu, ale pod w arunkiem , że będzie on „ostrzejszy” 14. K ongregacja rozpatry w ała też nie tylko spraw y za konników apostatów lub usuniętych z zakonu, lecz także pozosta jących poza klasztorem , z możliwością, w razie potrzeby, n ak ła dania odpow iednich k a r 15. Do zakresu jej kom petencji należało rów nież czuwanie nad w ykonaniem papieskich zarządzeń pow izy tacyjnych lub innych w ydanych przez papieży, troszczenie się, aby zakonnicy prow adzili życie na w łaściw ym poziomie. W razie po trzeb y K ongregacja mogła przeprow adzać za zezwoleniem papie skim w izytacje 16.
K ardynałow ie K ongregacji m ieli czuwać, by podw ładni okazy w ali posłuszeństw o przełożonym , a ci — by byli ojcam i dla swoich podw ładnych. Mieli rów nież służyć w szystkim zakonnikom pomo cą i w sparciem , ażeby m ogli bez przeszkód podejm ować gorliw e życie zakonne 17.
Co do personalnego zakresu kom petencji k on stytucja apost. Im -
m ensa aeterni Dei stw ierdzała, że K ongregacja rozciąga swoją
troskę zarówno na zakony m ęskie, ja k i żeńskie (m niszki)1S. N ie k tó re jed n ak spraw y dotyczące zakonników by ły w yjęte spod jej kom petencji. I ta k jeśli pow stały w ątpliw ości m iędzy biskupam i i zakonnikam i odnośnie do zarządzeń Soboru Trydenckiego lub ich in terp re tacji, należało je kierow ać do K ongregacji S o b o ru 19. N a tom iast spraw y, k tó re ze w zględu na szczególne okoliczności nale żało zachować w tajem nicy, np. zw alniane ze ślubów, ro z p atry wało Św ięte O ficjum 20.
K onstytucja apost. Im m ensa aeterni Dei nie podaw ała żadnych 12 Por. tamże.
13 W tym roku został w ydany dekret powołujący grono Konsultorów i określający ich zadania. Potwierdzają to także autorzy, np. D. Bouix dz. c y t , s. 220; A. B i z z a r i, Collectanea in usum Secretariae S. C,
Episcoporum et Regularium, Romae 1885, s. 10. ^ BRT, VIII, s. 993. 15 Tamże. 16 Tamże, s. 9®4. 17 Tamże. 18 Tamże. 18 Tamże.
20 Por. U. N a v a r r e t e, Commentarium (in litteras apostolicas M. P. „Integrae servandae” datas), Periodica de re m orali canonica liturgice 55(1966)621.
wskazań dotyczących sposobu działania K ongregacji. N ależy więc sądzić, że dokum ent te n nie chciał stanow ić ostatecznych roz strzygnięć, pozw alając w te n sposób na dokonyw anie odpow ied nich uspraw nień zależnie od aktualnych potrzeb.
2. K ongregacja B iskupów i Z a konnikó w
Krótko po prom ulgacji kon stytucji apost. Im m ensa aeterni Dei Sykstusa V została pow ołana do istn ien ia nowa K ongregacja, do kompetencji k tó rej należały spraw y zakonne. Ma ona swoje zw iąz k i z K ongregacją omówioną wyżej, jed n ak by ukazać genezę K on gregacji B iskupów i Zakonników , w ydaje się rzeczą pożyteczną szerzej naśw ietlić tło historyczne faktów , k tó re doprow adziły do jej powstania.
Papież P ius V pow ołał specjalną kom isję k ard yn alsk ą, k tóra miała za zadanie zbadanie stosunków panujących w p atriarch acie w Aąuilei, gdzie stw ierdzono pow ażne nadużycia w zakresie dyscy pliny kościelnej. Za p o n ty fik atu tego papieża, w 1570 r., został posłany tam w izytator apostolski, aby położyć k re s owem u roz luźnieniu dyscypliny w śród k leru diecezjalnego i zakonnego. N astę pca papieża P iusa V, G rzegorza X III, nie p rzerw ał prac Kom isji, widząc jej pożyteczność, jedinak zarządził, ab y biskupi w spraw ach dotyczących w łasnych diecezji zw racali się do K ongregacji B isku pów, k tó ra w ro k u 1576 zaczęła funkcjonow ać jako stały organ pod nazwą K ongregacji super consultationibus E pisco p o ru m 21.
W dziesięć la t później w ynikły spory pom iędzy biskupam i a za konnikami dotyczące przyw ilejów . Wówczas papież S ykstus V w roku 1586 pow ołał do istnienia stały org an do załatw ian ia w szyst kich sporów i sp raw dotyczących zakonników — omówioną już Kongregację super consultationibus R egularium 2K
Jak widzimy, reform a przeprow adzona przez papieża Sykstusa V wyodrębniła te dw ie K ongregacje, określając odrębne k om peten cje i w łasny skład personalny każdej z nich. Je d n a k w k ró tk im czasie zostały one ponow nie połączone. Unia ta, w edług niektórych autorów, została dokonana już w 1593 r., kiedy po śm ierci K a r dynała P refek ta K ongregacji super consultationibus Episcoporum jego obowiązki i zadania przejął P re fe k t K ongregacji super con
sultationibus R egularium 23. Pow ażniejsze argum enty zdają się jed
nak przem awiać za tym , że owa unia m iała m iejsce dopiero w roku 1600 24, za p o ntyfikatu papieża K lem ensa VIII. W jej w yniku
21 Por. N. D el Re, dz. cyt., s. 330. 22 Por. tamże.
28 Por. A. G u t i e r r e z , a r t c y t , s. 7.
24 Fontes Codicis Iuris Cąnonici, IV, m. 1583, jako datę tego w yda rzenia podają rok 1600. Jednak co do tej daty istnieją rozbieżności wśród autorów. Tak np. A. B i z z a r d, dz. cyt., s. 15 i N. D e l R e,
214 K s. J. W roceński
m
wszyscy kardynałow ie obu K ongregacji zostali złączem w jedno grono pod jednym P refek tem i jednym S ekretarzem . W tedy w ła śnie K ongregacja przyjęła nazw ę Sacra Congregatio negotiis et
consultationibus Episcoporum et R egularium praeposita. Ze wzglę
dów p raktycznych nazwę skrócono do Sacra Congregatio Episco-
p orum et Regularium , czyli K ongregacja Biskupów i Zakonników 2S.
S tru k tu ra osobowa nowej K ongregacji została poszerzona ze w zględu na szerszy zakres spraw należących do jej kom petencji. N a czele stan ął K ardynał P refekt, który m był n ajstarszy z 24- -osobowego grona k a rd y n a łó w 26. Istn iał rów nież urząd S ek re ta rza i P odsek retarza oraz urząd A udytora, k tó ry uczestniczył w spraw ach krym inalnych i spełniał obowiąizki sędziego re la to ra albo in stru k to ra — były to jed n ak obowiązki in n e niż obowiązki K a r dynała R elatora 27. A udytor pom agał w prow adzeniu procesu i w rozw iązyw aniu w ątpliw ości oraz uczestniczył w przygotow yw aniu pism zm ierzających do zatw ierdzenia nowych insty tu tó w i ich konstytucji.
A utorzy zgodnie potw ierdzają, że w ty m czasie byli już w K on gregacji urzędnicy niżsi, m iędzy nim i sędzia re la to r dla przestępstw przekazanych apelacyjnie do K ongregacji 28. P apież B enedykt X III w prow adził urząd Procurator generalis fisci, do którego obowiąz ków należała obrona decyzji niższych instancji, tj. K u rii bisku pich w spraw ach dotyczących osób duchow nych d iece zjaln y ch 29. Z najdujem y rów nież w zm iankę o N otariuszu K ongregacji. Z jego udziałem była przygotow yw ana instru k cja w procesach sp o rn y c h 30.
Za czasów papieża Grzegorza XVI w 1834 r. zostało powołane grono konsultorów , których obowiązki i rację ustanow ienia o k re śla d e k re t papieski: „aby mogli w wątpliw ościach, w k tó rych są p ytani, swoją opinię wyłożyć” sl.
M niej więcej w ty m sam ym czasie pojaw ia się now y urząd o nazwie Sum m ista, do obowiązków którego należało sporządzanie konsultacji w ydaw anych drukiem , a także relacje o spraw ach cy wilnych, k tó re m iały być załatw ione podczas K ongregacji P le n a r
dz. cyt., s. 164, jako datę ow ej unii przyjm ują rok 1601, a V. M a r t i n , Les Congrégations Rom aines, Paris 1930, s. 120 nie jest pew ien i po daje dw ie daty: rok 1600 albo 1601.
25 Por. E. S z t a f r o w s k i , Kuria Rzymska, Warszawa 1981, s. 132. *• Pox. D. B o u i x , dz. cyt., s. 219.
27 Por. A. G u t i e r r e z , axt. cyt., s. 8.
28 Pcw. m iędzy innym i N. D e l H e, dz .cyt., s. 333; D. Bouix, dz. c y t , s. 220.
29 Por. D. B o u i x , dz. cyt., s. 220. 50 Por. tamże, s. 225.
31 „... .super dubils seu quaestionibus, de quibus rogarentur, semtentiam suam exponiere”. (Cyt. za D. B o u i x . dz. c y t , s. 220).
n e j 32. Nieco później utw orzony został jeszcze urząd A d seso ra83. B ył on jak gdyby kw alifikow anym konsultorem i mógł odnośnie do opinii konsultorów żądać nowych wniosków, czyli nowego n a świetlenia danej spraw y.
Oprócz w ym ienionych urzędników w skład K ongregacji wcho dzili także inni, jednak o m niejszym znaczeniu — byli to arch i
wista, protokolista i kasjer.
Zakres spraw załatw ianych przez om aw ianą K ongregację był szeroki. Posiadała ona władzę zw yczajną i nadzw yczajną, czyli delegowaną (delegował oczywiście papież do poszczególnych spraw). W granicach jej kom petencji mieściło się rów nież załatw ianie nie których spraw dotyazących biskupów i zakonników , k tó re należa ły do K ongregacji Soboru, nie mogła ich jed nak autentycznie in terpretować.
Kongregacja m iała także władzę sądowniczą, k tó rej używ ała n a j pierw jedynie w spraw ach ekonom icznych albo adm inistracyjnych, potem otrzym ała rów nież upraw nienie do zajm ow ania się na d ro dze prawnej spraw am i, k tó re były jej przedstaw ione przez strony sporu34. Tylko niektórzy autorzy są zdania, że K ongregacja m iała upraw nienia do rozpatryw ania i osądzania spraw k rym inaln ych jako sąd apelacyjny, natom iast jest pew ne, że mogła ona rozpa trywać przypadki dotyczące biskupów w każdej instancji. O state cznie papież Pius VII k onstytucją Post diuturnas z 30 X 1800 r. zarezerwował dla K ongregacji Episcoporum et R egularium w y łączne praw o rozpatry w ania spraw krym inalny ch jako instancji apelacyjnej 3S.
Na skutek w ym ienionych upraw n ień K ongregacja była właściw a d o zajęcia się zarów no w szystkim i spraw am i dotyczącym i bisk u pów, jak i re g u la rn ej ad m inistracji poszczególnych diecezji. Je j
kompetencja przejaw iała się w osądzaniu spraw k rym in aln ych b i skupów na mocy ju rysd y k cji zw yczajnej lub nadzw yczajnej, d ele gowanej przez papieża. Jak o najw yższa instancja m iała rów nież upraw nienie do sądzenia spraw zw yczajnych rozstrzyganych już przez biskupów w poszczególnych diecezjach i tych, z którym i zwykło się zw racać do Stolicy Apostolskiej. W reszcie była kom petentna w zarządzaniu diecezją w w ypadku, gdy biskup ord yn a riusz nie mógł spraw ow ać w ładzy (sede im pedita), m ianując w ik a riuszy apostolskich 36.
W spraw ach odnoszących się do zakonów i zakonników , oprócz tych upraw nień, k tó re K ongregacja już m iała, papież Pius VI w
32 Por. A. G u t i e r r e z , art. c y t , s. 9. 38 Por. tamże, s. 10.
34 Por. tam że, s. 9. * Por. tamże, s. 8.
216 K s. J. W roceński [81
ko nstytucji Singulari providentia z 5 I 1790 r. przyznał jej jeszcze inne. I ta k K ongregacja zajm ow ała się erekcją, podziałem, jed n o czeniem i znoszeniem konw entów i m onasterów oraz ich ko nsty tucjam i. Dalej zajm ow ała się problem am i, k tó re rodziły się w r a m ach tego samego zakonu albo m iędzy różnym i zakonam i, albo w reszcie m iędzy zakonam i a osobami pryw atnym i. W granicach jej kom petencji leżała rów nież ad m inistracja dóbr, zatw ierdzanie prze łożonych zakonnych, udzielanie dyspens zw yczajnych czy nadzw y czajnych 37.
G dy chodzi o procedurę, om aw iana K ongregacja bazowała na norm ach ustalonych dek retem G rzegorza XVI C um negotia z 1834 r., k tó re to norm y następnie uległy m odyfikacjom w roku 1900 3S.
3. Kongregacja „super statu R egularium ”
Ta z kolei K ongregacja bierze swój początek z działalności p a pieża Innocentego X upam iętnionej przede w szystkim w ydaniem w ielu norm praw nych, k tó re zm ierzały do głębszego podkreślenia ważności i istoty życia w spólnot zakonnych. P apież zajął się do głębnie rozw ojem ty ch wspólnot, niektóre z nich zreform ow ał, inne natom iast potw ierdził. W tym okresie dało się zaobserwow ać roz luźnienie dyscypliny w w ielu klasztorach, szczególnie we Włoszech, a ponadto, ze w zględu na niew ielką liczbę członków, dochodziło niekiedy do unicestw ienia celu fundacji. T aki stan rzeczy zm uszał papieża Innocentego X, do którego przy różnych okazjach k ierow a ne były skargi, do posługiw ania się m etodam i bardziej ra d y k al nym i, m ającym i na celu w yelim inow anie różnych niestosowności. Działalność tę pow ierzył specjalnej d y kasterii pod nazw ą K ongre gacja super statu R egularium , k tó rą powołał do istnienia konsty tucją In te r cetera z 17 X II 1649 r . 39
W konsekw encji K ongregacja otrzym ała zadanie p rzebadania w różnych aspektach sytuacji każdego klasztoru. O trzym ała też w ła dzę podjęcia w każdym poszczególnym w ypadku odpowiednich przedsięwzięć w celu w yelim inow ania n a d u ż y ć 40. W ynikiem je j działania było zlikw idow anie licznych w spólnot zakonnych. Papież Innocenty X konstytucją Instaurandae z 1652 r. 41 zarządził rów nież, aby zostały rozw iązane tylko te klasztory, k tó re dla w
łaśei-37 Por. tamże, s. 333.
38 Por. tamże, Ogromne znaczenie ma archiwum Kongregacji Episco- porum e t Regularium . Gromadzi ono olbrzymi materiał, prawie n ie pu blikowany, zawarty w ok. 9 tys. tomów i zawiera cenne źródło wiado m ości historycznych i prawnych.
38 BRT, XV, s. 646 -649.
40 Por. N. D e l R e , dz. cyt., s. 374. " BRT, XV, s. 696—700.
wego rozw oju życia zakonnego nie m iały możliwości u trzy m an ia przynajm niej sześciu zakonników .
Dalszy etap histo rii tej K ongregacji n akreślił papież K lem ens IX , potwierdzając i reorgan izu jąc ją k on sty tucją In iu n cti z 11 IV 1668 r . 42 Po tej reorganizacji K ongregacja składała się z k ilk u kardynałów, z który ch jed en m iał ty tu ł i funkcję P refek ta, oraz z Sekretarza. F u nkcje te pokryw ały się z funkcjam i P refek ta i Sekretarza K ongregacji B iskupów i Zakonników . W skład K ongre gacji wchodziła także pew na liczba urzędników niższego stopnia 43. Należy zaznaczyć, że te ry to ria ln y zakres kom petencji tej K on gregacji by ł niew ielki a dotyczył tylko tery to riu m W łoch i oko licznych w y s p 44. D ykasteria trw a ła jedynie do roku 1698, k iedy została zniesiona przez papieża Innocentego X II, k tó ry zastąpił ją nową K ongregacją o nazw ie K ongregacja super disciplina R egu
larium. Je d n a k papież P ius IX dek retem z dnia 7 IX 1846 r. re
aktywował ją, zm ieniając nieco nazw ę na K ongregację de statu Regułarium O rdinum 45.
4. K ongregacja „super disciplina R egularium ”
W pierw otnej fazie swego istn ien ia dyk asteria ta funkcjonow ała, podobnie ja k poprzednio omówione, jako specjalna kom isja k a r dynalska ustanow iona przez papieża Innocentego XII. Pow ołana została w celu dokonania oceny propozycji fu n d acji nowych k lasz torów, przebadania próśb o reaktyw ow anie klasztorów rozw iąza nych oraz przestudiow ania w szystkich zagadnień odnoszących się do normalnego funkcjonow ania życia zakonnego w podw ójnym aspekcie — d yscyplinarnym i ekonom icznym 46.
Papież, dostrzegając złożoność i długotrw ałość prac, przekształ cił powołaną w cześniej przez siebie kom isję w stałą K ongregację o nazwie super disciplina R egularium . Uczynił to k onstytucją apost.
Debitum pastoralis officii z 4 V III 1698 r . 47 U tw orzoną d y k aste-
rią papież Innocenty X II zam ierzał niejako zastąpić zawieszoną przez siebie K ongregację super statu Regularium , k tó ra by ła po wołana z p raw ie analogicznym i funkcjam i.
Do kom petencji om aw ianej K ongregacji należało czuw anie nad wewnętrzną dyscypliną klasztorów w tym wszystkim , co dotyczy ło przyjmowania nowicjuszy, nowych ubiorów , zachow ania się młodych profesów, anulow ania ślubów, przenoszenia i ew en tu al nego w ydalania zakonników , a także czuw anie nad prośbam i o se
« BRT XVII, s. 654—657.
43 Por. N. D e l R dz. cyt., s. 375.
44 Konst. Iniuncti: intra fines Italiae et insularum adjacenitium...”. 45 Szerzej na ten tem at por. D. B o u i x, dz. cyt., s. 194.
48 Por. N. D e l R e , dz. cyt., s. 388. « BRT, X X , s. 824—828.
2 18 K s. J. Wroceńskii [10]
kularyzację. Do dalszych u praw nień należała troska o funkcjono w an ie klasztorów wzorcowych ustanow ionych po kilka dla każde go zakonu na teren ie Włoch i przyległych wyspach. K lasztory te m iały być dla innych przynależących do danej rodziny zakonnej wzorem , na któ rym m ożna było oprzeć p ra k ty k ę życia zakonne go 4S.
Na czele K ongregacji super disciplina R egularium stał K ard yn ał P re fe k t w spom agany przez pew ną liczbę kardynałów , S ekretarza i Podsekretarza. Do K ongregacji przynależał rów nież adw okat od spraw finansow ych i pew na liczba doradców, tzw. co nsu ltores49. P rocedura załatw iania spraw była dw ojaka. S praw y większej w agi rozpatryw ano i rozw iązyw ano na „zebraniu p len arny m ” 50, w któ ry m b ra li udział K ardy nał P refek t, K ardynałow ie członko wie i S ekretarz, a także K ardynałow ie członkowie i S ek retarz K on gregacji Episcoporum et Regularium . Z ałatw ianie natom iast spraw zw yczajnych było pow ierzane „kongresow i”, któ ry zbierał się co dziennie 51.
Papież Pius VI konstytucją apost. Singulari providentia z 1790 r. dokładniej określił kom petencje i zadania om aw ianej K ongregacji w celu uniknięcia w ątpliw ości i niedogodności, k tó re rodziły się ze względu na w ielkie podobieństw o m iędzy tą K ongregacją a K on gregacją Episcoporum et Regularium . Trudności te pow staw ały szczególnie w kw estiach, k tóre wchodziły w zakres kom petencji obu K ongregacji, jak np. zw iązanych z w ew nętrzną dyscypliną m o- nasterów i klasztorów czy w kw estii n o w ic ja tu 52.
Na skutek przede w szystkim zm ian politycznych, jak ie m iały miejsce pod koniec XVIII wieku, działalność om aw ianej K ongre gacji uległa poważnej stagnacji, k tó rą potęgow ały zderzenia kom petencji i pow tarzające się nadal konflikty z tego powodu. Do strzegł to papież G rzegorz XVI i podjął energiczną działalność w celu w yelim inow ania możliwości nieporozum ień. W roku 1833 za rządził, że spraw y odrzucone przez jedną K ongregację nie mogły być przedłożone pod osąd drugiej. Zadecydow ał również, że będą bez w artości upraw nienia udzielone przez jedną, których odmówiła druga, nakładając równocześnie surow e k a ry na nie przestrzegają cych tych nakazów 53.
Jed n a k i te decyzje nie potrafiły uporządkow ać wszystkich spraw i funkcje om aw ianej K ongregacji w jeszcze bardziej widoczny spo sób zm niejszyły się. Dlatego też papież P ius IX dek retem z 7 IX
48 Por. N. D e l R e , dz. c y t, s. 388. 49 Por. tamże, s. 389.
50 Początkowo tego rodzaju zebrania odbywały się przed Najśw. Sa kramentem.
a Por. N. D e l R e , dz. cyt., s. 390. 62 Por tamże, s. 389.
1846 r. w p r o w a d z ił d a ls z e z m ia n y . S p r a w y d o t y c z ą c e ż y c ia z a k o n n e g o p o d z ie lił m ię d z y K o n g r e g a c j ę super disciplina R egularium i K o n g r e g a c ję o n a z w ie de statu regularium O r d in u mS4. P o in f o r m o w a ł o t y m w s z y s t k im z a in t e r e s o w a n y c h e n c y k li k ą Ubi p rim u m arcanum z 17 V I 1847 r .55, s k ie r o w a n ą d o p r z e ło ż o n y c h r ó ż n y c h ro d zin z a k o n n y c h .
K o n g r e g a c ja super disciplina R egularium k o n t y n u o w a ła s w o ją d z ia ła ln o ść a ż d o p ie r w s z y c h la t X X w ie k u . T a k w i ę c n a p r z e str z e n i w ie k u X I X is t n ia ł y a ż t r z y k o n g r e g a c j e , k t ó r e z a j m o w a ły s i ę sp ra w a m i z a k o n n y m i. T a k i s t a n r z e c z y p o w o d o w a ł w p r a k ty c e w ie le tr u d n o ś c i i k o m p lik a c ji. D la t e g o t e ż p a p ie ż P iu s X , p r z y stęp u jąc d o o g ó ln e j r e f o r m y p r a w o d a w s t w a k o ś c ie ln e g o , ja k r ó w n ie ż do g e n e r a ln e j o d n o w y K u r ii R z y m s k ie j , d o s t r z e g a ł t e tr u d n o ś c i. Dnia 26 V 1906 r. w y d a ł m o t u p r o p r io Sacrae C ongregationi56, m o cą k tó r e g o z n ió s ł K o n g r e g a c j e super sta tu R egularium i super disciplina R egularium , p o w ie r z a j ą c ic h u p r a w n ie n ia i z a d a n ia o m ó w io n ej p o p r z e d n io K o n g r e g a c j i Episcoporum et Regularium .
II. Ustanowienie Kongregacji Zakonników
N a stęp n y e ta p h is t o r ii w y z n a c z a k o n s t y t u c j a a p o st. Sapienti con- silio z 29 V I 1908 r. w y d a n a p r z e z p a p ie ż a P iu s a X 57. T e g o s a m e g o d n ia z o s t a ła w y d a n a p ie r w s z a c z ę ś ć N orm postępow ania w Kongregacjach, Trybunałach, Urzędach K u rii R zym sk iej •— t z w . n o rm y o g ó l n e 5S. N a t o m ia s t 29 w r z e ś n ia 1908 r. o g ło s z o n o n o r m y sz c z e g ó ło w e t e g o ż d o k u m e n t u S9. W s p o m n ia n e N o rm y postępowania s ta n o w iły ja k g d y b y o g ó ln y r e g u la m in c a łe j K u r ii R z y m s k ie j o r a z p o s z c z e g ó ln y c h je j d y k a s t e r ii.
W iele r a c ji s k ło n iło p a p ie ż a d o p r z e p r o w a d z e n ia r e o r g a n iz a c ji K u r ii R z y m s k ie j. O n ie k t ó r y c h w s p o m n ia ł w k o n s t y t u c j i a p o st. Sapienti consilio. I ta k p e w n e u r z ę d y e r y g o w a n e i r e fo r m o w a n e w ciągu w ie k ó w z e w z g lę d u n a z m ie n ia j ą c e s ię o k o lic z n o ś c i c z a s u i m iejsca u t r a c iły r a c ję b y tu , p o n ie w a ż ic h k o m p e t e n c j e p r z e j ę ły
54 Było to reaktyw ow anie zawieszonej w 1698 r. Kongregacji super statu Regularium. Tak uważa w ielu autorów, m iędzy innymi: D. B o- u ix , dz. cyt., s. 194; N. D e l R e , dz. cyt;., s. 164 i 389; E. S z t a f r o w - s k i, W spółpracow nicy papieża w p a stersk im posługiw aniu, W arszawa 1979, s. 125.
55 Pu I X P.M. A cta, I, Roma 1854, s. 46—*54. 56 PU X P.M, A cta, III, Roma 1908, s. 136— 137.
57 AAS 1(1909)7—9. W stępna część tej konstytucji zawierała postano wienie, że ma we*jść ona w życie z dniem 3 X I 1908 r.
58 Ordo servan dus in Sacris Congregationibus, Tribunalibus, O fficiis Romanae Curiae, N orm ae com m unes (AAS 1(1909)36—69).
58 Ordo servandus in Sacris Congregationibus, Tribunalibus, O fficiis Romanae Curiae, Norm ae peculiares (AAS 1(1909)50—100).
220 Ks. J. Wrcuceński 112]
inne d y k a s t e r d e W y r a ź n y m tego przykładem może być w łaśnie om aw iana przez nas K ongregacja.
F e rre tto podaje, że było opracow anych aż sześć w ersji projek- to w reorganizacji Kuriii Rzym skiej 61. Gdy chodzi o interesu jącą nas K ongregację, proponow ano następujące zm iany:
1. Ze względu na wielorakość zadań istniejącą K ongregację Epi-
scoporum et R egularium podzielić na dwie;
2. dokonać zm iany nazwy;
3. rozgraniczyć kom petencje, szczególnie wobec Kongregacja de
Propaganda Fide ®2;
4. poddać pod kom petencje nowej K ongregacji In sty tu ty , w których nie składa się ślubów oraz in n e im podobne;
5. włączyć w zakres jej kom petencji Trzecie Zakony.
Zgodnie ze zgłaszanym i postulatam i k on stytucja apost. Sapienti
consilio zam iast dotychczas używ anej nazw y w prow adziła nową: Sacra Congregatio negotiis Religiosorum sodalium praeposita —
K ongregacja Zakonników (Z akonów )63.
Powyższa K o nstytucja zaw ierała tylko nieliczne norm y dotyczą ce stru k tu ry i procedury te j K ongregacji. Bliższe określenia znaj dow ały się w N orm ach postępow ania — tak w części ogólnej, jak i szczegółowej.
W skład K ongregacji Zakonników wchodzili: K ard y n ał P refek t, S ekretarz i P o dsekretarz jako urzędnicy w yżsi oraz Kolegium K on- sultorów , a także dw ie kategorie urzędników niższych.
K ard y n ał P re fe k t m iał specjalne upraw nienia. S tał na czele urzędników i w szystkich osób K ongregacji, a do jego obowiązków należało m iędzy innym i m ianow anie urzędników niższych, jed n ak po uprzednim otrzym aniu zgody p a p ie ż a 64. W nom inacjach b ra ł pod uw agę w yniki wcześniejszego k o n k u rs u 65. Innych urzędników służących pomocą S ekretarzow i czy P odsekretarzow i m ianow ał po uprzednim porozum ieniu się z n im i66.
Z kolei S ek re ta rz K ongregacji mógł rozstrzygać spraw y m niej szego znaczenia, jed n ak gdy były one maioris m om enti ■— pow i
60 Szczegółową ocenę stanu Kurii Rzym skiej przed reformą dokonaną przez Piusa X przedstaw ił F. R o b e r t i, De Curia Rom ana an te pianarn reform ation em , Apollinaris 25(1952)13—34.
81 Por. G. F e r r e t t o , La riform a del B. Pio X , Apollinaris 25(1952) 35—80.
62 D otychczas zależność od Kongregacji Episcoporum e t Regularium lub od Kongregacji de Propaganda Fide ustalana była na podstawie faktu, czy dom generalny danego Instytutu zakonnego znajdował się na terytorium podległym Kongregacji de Propaganda Fide c z y też nie,
64 Por. E. S z t a f r o w s k i , K u ria R zym ska, s. 133. M N orm ae com m unes, c. II, n. 3.
65 Tamże, n. 11. 86 Tamże, n. 12.
n ie n z n im i z w r ó c ić s ię d o K a r d y n a ła P r e f e k t a 67, a z w ła s z c z a j e ś l ib y on e w y m a g a ły s k o m u n ik o w a n ia s ię z in n y m i d y k a s t e r ia m i K u r ii R z y m s k ie j 68. D o n ie g o n a le ż a ła tr o s k a o w ł a ś c i w e r e d a g o w a n i e i s z y b k ie w y s y ła n i e d o k u m e n t ó w 69. W s p ó ln ie z K a r d y n a łe m P r e fe k te m p o d p is y w a ł w s z y s t k i e a k ta , p o w ie r z a ł K o n s u lto r o m s p r a w y w y m a g a ją c e p r z e s t u d io w a n ia i — g d y z a c h o d z iła p o tr z e b a — z w o ły w a ł ic h n a p o s ie d z e n ia . P r z e s y ł a ł t a k ż e d o u r z ę d o w e g o d z ie n n ik a S to lic y A p o s t o ls k ie j w s z y s t k o , c o w y m a g a ło p u b lic z n e g o o g ło sz e n ia 70. W r e s z c ie d o j e g o o b o w ią z k ó w n a le ż a ło k ie r o w a n ie s e k r e ta ria tem , u r z ę d e m p r o t o k o łó w i a r c h iw u m 71. P o d k r e k r e ta r z n a t o m ia s t o b o w ią z a n y b y ł p o m a g a ć S e k r e t a r z o w i, 0 ile w y m a g a ły t e g o s p r a w y , a w r a z ie j e g o n ie o b e c n o ś c i a lb o z p ow od u in n y c h p r z e s z k ó d u t r u d n ia j ą c y c h S e k r e t a r z o w i w y k o n y w a n ie o b o w ią z k ó w — z a s t ę p o w a ć g o 72. O drębną g r u p ę p r a c o w n ik ó w K o n g r e g a c j i s t a n o w i li K o n s u lt o - r z y . T w o r z y li o n i k o le g i u m 73, k t ó r e o d b y w a ło z e b r a n ia w t e n s a m sposób, j a k i S e s j a P le n a r n a K a r d y n a łó w 74. O w n io s k i m o g l i b y ć p ro szen i p r z e z k a r d y n a łó w lu b k ie r o w n ik ó w r ó ż n y c h u r z ę d ó w 7S. J a k już w s p o m n ia n o , K o le g iu m K o n s u lt o r ó w z w o ły w a ł S e k r e ta r z 1 w s p r a w a c h p o w a ż n ie j s z y c h lu b t r u d n i e j s z y c h p r z e w o d n ic z y ł m u G dy c h o d z i o p r o c e d u r ę 77 K o n g r e g a c j i Z a k o n n ik ó w , n a le ż y s tw ie r d z ić , ż e w s z e l k i e s p r a w y k ie r o w a n e d o n ie j b y ł y r o z p a t r y w a n e na Z e b r a n iu P le n a r n y m ( S e s j i P le n a r n e j ) a lb o n a K o n g r e s ie , które to in s t y t u c j e z o s t a ły p r z e j ę t e z d a w n e j o r g a n iz a c j i. N a S e s j i P le n a r n e j p o d e j m o w a n o d e c y z j e w a ż n ie j s z e , j a k n p . w y d a n ie d ek retu , n a m o c y k tó r e g o „ p o c h w a la s ię lu b z a t w ie r d z a ” j a k iś I n s ty tu t, d e k r e t u a p r o b a c ji k o n s t y t u c j i c z y w r e s z c ie d e c y z j e d o t y czą ce is to tn e j z m ia n y , ja k a m ia ła b y ć w p r o w a d z o n a w z a t w ie r d z o n y m już I n s t y t u c i e 78. K o n g r e s z k o le i t w o r z y li u r z ę d n ic y w y ż s i p o d p r z e w o d n ic t w e m K a r d y n a ła P r e f e k t a 79. D o n ie g o n a le ż a ło
67 Tamże, c. I, n. 2.
** Normae peculiares, c. VI, n. 1. 68 Tamże.
70 Tamże.
71 Normae com m unes, c. i, n. 2. 72 Normae peculiares, c. VI, n. 2. 73 Tamże, c. IV, n. 6.
74 Tamże, n. 8. 75 Tamże, n. 6. 76 Tamże, n. 2.
77 Postanowienia „Norm postępow ania” znajdują sw oje uzupełnienie w pracach autorów dobrze znających w ew nętrzną procedurę stosowaną przez Kongregację. Do nich należą przede w szystkim : A. G u t i e r r e z , a rt. cyt; D. B o u i x , dz. cyit.; B. O j e t t i , De Rom ana Curia, Romae 1910; F. C a p p e l l o , De Curia Romana, Romae 1911.
78 Normae peculiares, c. VII, art. V, n. 6. 79 Normae com m unes, c. I, n. 3.
222 Ks. J. Wraceński 114] r o z s t r z y g a n ie i z a ła t w ia n ie s p r a w m n ie js z e j w a g i, a ta k ż e p r z y g o t o w y w a n i e t y c h w s z y s t k ic h , k tó r e m ia ły b y ć r o z s t r z y g n ię t e n a S e s j i P le n a r n e j 80. P o r e f o r m ie p r z e p r o w a d z o n e j p r z e z p a p ie ż a P iu s a X n o w e j K o n g r e g a c j i Z a k o n n ik ó w p o d le g a ły n a s t ę p u j ą c e g r u p y osób : 1. z a k o n n ic y i z a k o n n ic e z w ią z a n i ś lu b a m i u r o c z y s t y m i lu b z w y k ły m i; 2. c i, k t ó r z y n ie s k ła d a ją c ś lu b ó w ż y li w s p ó ln ie n a w z ó r z a k o n n ik ó w 3. o r a z o s o b y n a le ż ą c e d o T r z e c ic h Z a k o n ó w ś w ie c k ic h 81. Z a u w a ż y ć n a le ż y , ż e k o n s t y t u c j a p a p ie s k a n ie u ż y w a d o t y c h c z a s o w e g o te r m in u regulares, a le w p r o w a d z a o n a o p r ó c z reg u la res
in n e r o d z a je ż y c ia z a k o n n e g o . C z y n i r ó w n ie ż r o z r ó ż n ie n ie m ię d z y z a k o n n ik a m i o ś lu b a c h u r o c z y s t y c h i z w y k ły c h 82.
K o m p e te n c ja K o n g r e g a c j i o g r a n ic z a ła s ię w y łą c z n ie d o „ w e w n ę tr z n y c h s p r a w ” , k t ó r e b y ł y z a ła t w ia n e m ię d z y z a k o n n ik a m i c z y t e ż d o t y c z y ł y z a k o n n ik ó w ja k o ta k ic h o r a z o s ó b t r z e c i c h 83. D o t y c z y ła s p r a w in linea discip lin a ri, n a to m ia s t in n e , a w ię c p r o c e s y s ą d o w e , p o w in n y b y ć p r z e k a z y w a n e d o R o ty R z y m s k i e j 84. W s p r a w a c h n ie d o t y c z ą c y c h w e w n ę t r z n e g o z a r z ą d u i k a r n o ś c i z a k o n n e j K o n g r e g a c j a n ie m ia ła ż a d n e j j u r y s d y k c j i 83. D o k o m p e t e n c j i o m a w ia n e j K o n g r e g a c j i n a le ż a ło r ó w n ie ż u d z ie la n ie o s o b o m o d n ie j z a le ż n y m d y s p e n s , z a r ó w n o g d y c h o d z iło o u s t a w y o b o w ią z u ją c e t y l k o c z ło n k ó w z a k o n u (p r a w o w e w n ę t r z n e z a k o n ó w ), ja k i o g ó łu w ie r n y c h 86. K o n s t y t u c j a a p o s t o ls k a S a p ie n ti consilio, p r e c y z u ją c k o m p e t e n c j e K o n g r e g a c j i, r o z g r a n ic z y ła k o m p e t e n c j e je j i K o n g r e g a c j i R o z k r z e - w ie n ia W ia r y . C h o c ia ż d o te j o s t a tn ie j n a le ż a ła k o n t r o la n a d m i sjo n a r s k ą d z ia ła ln o ś c ią z a k o n n ik ó w , to je d n a k w s p r a w a c h d o t y c z ą c y c h w e w n ę t r z n e j k a r n o ś c i i ś c iś le z a k o n n y c h p o d le g a li o n i K o n g r e g a c j i Z a k o n n ik ó w . P o n a d to , z g o d n ie z z a sa d ą p o d a n ą w e w s t ę p n e j c z ę ś c i k o n s t y t u c j i o z a c h o w a n iu te g o , c o n ie z o s t a ło w y r a ź n ie o d w o ła n e , K o n g r e g a c j a m ia ła w i e l e u p r a w n ie ń p r z y z n a
n y c h je j p r z e d r e fo r m ą p a p ie ż a P iu s a X . 80 N orm ae peculiares, c. II, n. 2.
81 Koinst. Sapien ti consilio, I, 5, n. 1.
82 Było to w ynikiem zmian, jakie zaszły w X IX wieku, kiedy t o oprócz dawnych zakonów o ślubach uroczystych, zaczęły tworzyć się zgromadzenia zakonne i stow arzyszenia o ślubach zwykłych. Sytuację tę unonmował papież Leon XIII, zrównując w prawach i obowiązkach zgromadzenia zakonne z zakonami. U czynił to konstytucją Conditae a Christo z 1900 r.
83 Koinst. Sapien ti consilio, I, 5, n. 1. 84 Tamże, I, 5, n. 2.
85 Por. St. G a l l i inni. Podręczna en cyklopedia kościelna, t. X X III— —XXIV, Warszawa 1911, s. 131.
P r z e d s t a w io n a w y ż e j s t r u k tu r a i k o m p e t e n c j e K o n g r e g a c j i Z a k o n n ik ó w z p e w n y m i t y lk o z m ia n a m i z o s t a ły p r z e j ę t e p r z e z K o d e k s P r a w a K a n o in io z n e g o z 1917 r. N a le ż y te ż d o d a ć , ż e n a t y m e t a p i e r e o r g a n iz a c j i K u r ii R z y m s k ie j n ie z n a le z io n o je s z c z e n a j le p s z e g o r o z w ią z a n ia t r u d n o ś c i p o w s t a j ą c y c h n a t l e z d e r z e n ia s ię k o m p e t e n c j i p o s z c z e g ó ln y c h je j d y k a s t e r ii.
III. Kongregacja w świetle przepisów Kodeksu z 1917 r.
P o s t a n o w ie n ia d o t y c z ą c e K o n g r e g a c j i Z a k o n n ik ó w z a w a r t e z o s t a ły w k a n . 251 p o d z ie lo n y m n a t r z y p a r a g r a fy . Z a c h o w a n o b e z z m ia n n a z w ę K o n g r e g a c j i u s t a lo n ą w k o n s t y t u c j i a p o st. S a p ie n ti co n silio — S a cra C o n g re g a tio n e g o tiis re lig io s o r u m so d a liu m p r a -
e p o sita . C y t o w a n y k a n o n n ic n ie w s p o m in a ł o s t r u k tu r z e o s o b o w e j K o n g r e g a c j i, a le m ó w ił o n ie j k a n . 246, k t ó r y w o d n ie s ie n iu d o w s z y s t k ic h k o n g r e g a c j i p o s t a n a w ia ł, ż e n a ic h c z e le s t o i K a r d y n a ł P r e f e k t , k t ó r e g o w s p o m a g a ją k a r d y n a ło w ie w y z n a c z e n i p r z e z p a p ie ż a o r a z in n i u r z ę d n i c y 87. D o k ła d n ie j s z e o k r e ś le n ia w t e j m a t e r ii u w z g lę d n ia j ą , z g o d n ie z p o s t a n o w ie n ie m k a n . 243, n o r m y o g ó ln e i s z c z e g ó ło w e z a t w ie r d z o n e p r z e z p a p ie ż a , z k t ó r y m i, c h o c ia ż n ie b y ł y o n e n ig d z ie p u b lik o w a n e , m o ż n a s ię z a p o z n a ć s t u d iu j ą c r ó ż n e o p r a c o w a n ia d o t y c z ą c e K u r ii R z y m s k ie j. O s o b y f iz y c z n e w c h o d z ą c e w s k ła d K o n g r e g a c j i Z a k o n n ik ó w w t y m o k r e s ie są n a s tę p u ją c : K a r d y n a ł P r e f e k t , k t ó r y p o s ia d a ł n a j w y ż s z y a u t o r y t e t w r a m a c h K o n g r e g a c j i, n a s t ę p n ie S e k r e t a r z b e z p o ś r e d n io k ie r u j ą c y K o n g r e g a c j ą w r a z z P o d s e k r e ta r z e m , p o m o c n ic y (s tu d ii a d iu to re s) d o d a n i k a ż d e j s e k c j i K o n g r e g a c j i i w r e s z c ie u r z ę d n ic y n iż s i, w ś r ó d k t ó r y c h w y lic z a s i ę p r o t o k o lis t ę , a r c h iw i s t ę , k a s j e r a i ic h w s p ó łp r a c o w n ik ó w . P r z y o m a w ia n e j d y k a s t e r ii is t n ia ł o n a d a l g r o n o k o n s u lt o r ó w m ia n o w a n y c h p r z e z p a p ie ż a i p o s ia d a ją c y c h s p e c j a ln y m a n d a t. Ic h o p in ia c z y t e ż r a d a b y ła w y m a g a n a w k w e s t ia c h s z c z e g ó ln e j w a g i 88 • P e w n e n o v u m w s t r u k tu r z e o s o b o w e j s t a n o w iła g r u p a a d w o k a t ó w ś w ie c k ic h , k t ó r z y s p r a w o w a li f u n k c j ę d o r a d c ó w w s p r a w a c h o c h a r a k t e r z e c y w iln y m . N a w z ó r S e k r e t a r ia t u S ta n u z o s t a li w p r o w a d z e n i d o K o n g r e g a c j i u r z ę d n ic y tz w . o k a z jo n a ln i (o ffic ia le s n on
87 Kam. 246: „Singulis Congregatiomibus praeest Cardinalis Praefectus vel, si eisdem praesit ipsem et Romanus Pontifex, eas dirigit Cardinalis Secreta/rius; quibus adiunguntur Cardinales quos P ontifex eis adscriben- dos censuerit, cum aliis necessariis adm inistris”.
88 Liczba Konsultorów ciągle w zrastała, tak iż przed reform ą papie ża Paw ła VI w ynosiła ona 44 (por. Annuario Pontificio 1962, s. 887 nn).
224 Ks. J. Wroceński ,[16] n u m e ra rii), którzy świadczyli specjalną pomoc w różnych jej sek cjach 89.
Przechodząc do om ówienia stru k tu ry organizacyjnej K ongrega cji należy podkreślić, że zm iany zachodzące n a tym polu zawsze by ły im pulsem dla jej rozwoju. Zm iany te w om aw ianym okresie m ożna scharakteryzow ać następująco:
1. Zaproponow ano utw orzenie now ych urzędów i nowy podział obowiązków;
2. zaczyna odbywać się kongres o nazw ie C a n g re ssu s P len u s; 3. wielkiego znaczenia n ab ierają kom isje i tzw. c o m m is s a r ii; 4. w niektórych spraw ach i z pow odu niew ystarczającej liczby organów w ew nętrznych zachodziła konieczność posługiw ania się
osobami z zew nątrz;
5. utw orzono nową kategorię urzędników (s u p e r n u m e r a r ii); 6. jako urzędników s u p e r n u m e r a r ii dobrano rów nież zakonni ków nie-W łochów 90.
Tak więc s tru k tu ra organizacyjna om aw ianej d yk asterii ulegała ciągłem u rozrostowi, opierając się jed n ak na stru k tu rac h już ist niejących. I ta k K ard y n ał P refek t z k ard y n ałam i K ongregacji i
S ekretarzem tw orzyli K ongregację P len arn ą, k tó ra orzekała w k w e stiach zasadniczych, takich jak np. w ydaw anie instrukcji, rozw ią zyw anie w ątpliw ości praw nych, prak tyczn a in terp retacja p raw a itp. bądź też w y rażała swoją opinię w spraw ach, k tó re w ym agały a u to ry te tu papieża (np. apro bata nowych zakonów albo k o n sty tu cji).
K ard y n ał P refekt, S ekretarz, P odsekretarz, urzędnicy tzw. s tu d ii a d iu to r e s i dw óch lub więcej K onsultorów z jednym sekretarzem K ongresu tw orzyli K ongres „pełny” (C o n g ressu s P le n u s), na k tó ry m spoczywał obowiązek przygotow yw ania zagadnień i spraw na K ongregację P le n arn ą i rozw iązyw anie kw estii o określonej w a dze — w edług uznania S ek retarza K ongregacji — k tó re nie w y- m agły kom petencji K ongregacji P lenarnej.
Inny organ w ew nętrzny K ongregacji to K ongres „zw yczajny” (C o n g re ssu s O rdin ariu s), k tó ry tw orzyli K ard y n ał P refek t, S ekre tarz, P odsekretarz i tzw. s tu d ii a d iu to r e s . Do jego zadań należało udzielanie u praw nień, indultów , łask, w ydaw anie praw ny ch za rządzeń m niejszej wagi, tj. tych, k tó re należało załatw ić w ciągu tygodnia.
N atom iast spraw y najw ażniejsze, zgodnie z przepisem kan. 244 § 1, przekazyw ano w ładzy papieża w czasie oficjalnej audiencji udzielanej Prefektow i. D ekrety i decyzje praw n e b yły podpisyw a ne przez K ard ynała P refek ta, w w ypadku jego nieobecności przez S ekretarza, a jeżeli i ten był nieobecny — przeiz Podsekretarza.
89 Por. Annuario P ontificio 1949, s. 754—759. *® Por. A. G u t i e r r e z , art. cyt., s. 24.
D y s p o z y c j e m a j ą c e c h a r a k t e r o g ó ln y p o d p is y w a ł ta k ż e j e d e n z u r z ę d n ik ó w studii adiutores w ła ś c i w e j S e k c ji.
W o m a w ia n y m o k r e s ie h is t o r ii K o n g r e g a c j i w j e j r a m a c h z o s t a ł y u t w o r z o n e tr z y s e k c j e . P ie r w s z a , z w a n a S e k c ją s p r a w z w y c z a j n y c h (s e c tio a negotiis ordinariis), z a j m o w a ła s ię k ie r o w a n ie m z a k o n n ik a m i p o p r z e z w y d a w a n ie a k t ó w p r a w n y c h m a j ą c y c h n a w z g lę d z ie z w y c z a j n y r o z w ó j ż y c ia z a k o n n e g o . D z ie li ła s ię n a t r z y u r z ę d y z a jm u ją c e s ię z a k o n a m i i z g r o m a d z e n ia m i m ę s k im i, z a k o n a m i i z g r o m a d z e n ia m i ż e ń s k im i o r a z s t o w a r z y s z e n ia m i b e z ś l u b ó w i in s t y t u t a m i ś w i e c k i m i 91. D r u g a — n a z w a n a S e k c j ą s p r a w s p e c j a ln y c h (S e c t io a negotiis specialibus) — p o s ia d a ła j e d e n u r z ą d , k t ó r y i n t e r e s o w a ł s ię w y p a d k a m i n a d z w y c z a j n y m i, t a k w a s p e k c ie j u r y d y c z n y m ż y c ia z a k o n n e g o , j a k i w p r a k ty c z n y m . I w r e s z c ie tr z e c ia , z w a n a o g ó ln ą (Sectio Generalis), o t r z y m a ła z a d a n ia o c h a r a k t e r z e d o k u m e n t a c y j n y m w z g lę d e m w s z y s t k i c h z a g a d n ie ń , k t ó r y m i z a j m o w a ła s ię K o n g r e g a c j a . W s k ła d je j w c h o d z iły c z t e r y u r z ę d y : u r z ą d p r o to k o łó w , a r c h iw u m , u r z ą d a d m in is t r a c y j n y i s t a t y s t y c z n y . O p r ó c z w y ż e j w y m ie n i o n y c h o r g a n ó w w e w n ę t r z n y c h K o n g r e g a c j i p o w s t a ły w t y m o k r e s ie r ó ż n e k o m is j e n ie z a lic z a n e b e z p o ś r e d n io d o o r g a n ó w w e w n ę t r z n y c h . T w o r z o n e b y ł y z g r o n a K o n - s u l t o r ó w i in n y c h u r z ę d n ik ó w . P o w o ła n e z o s t a ły d e k r e t e m K o n g r e g a c j i z d n ia 2 II 1931 r. 92, a z a d a n ie m ic h b y ło w c z e ś n ie j s z e p r z e d y s k u t o w a n ie p e w n y c h s p r a w i p r z y g o t o w a n ie w n io s k ó w d la K o n g r e s u lu b K o n g r e g a c j i P le n a r n e j . M o żn a w y lic z y ć n a s t ę p u ją c e k o m is je : 1. d o z a t w ie r d z a n ia n o w y c h i n s t y t u t ó w i ic h k o n s t y t u c j i 93; 2. d o r e w iz j i k o n s t y t u c j i z a k o n n y c h w a s p e k c i e ic h z g o d n o ś c i z p r z e p is a m i K o d e k s u ; 3. d o b a d a n ia p ię c io le t n ic h sp r a w o z d a ń ; 4. d o b a d n ia s p r a w p r z e d ło ż o n y c h p r z e z S e k r e t a r ia t z e s p o ło w i K o n s u l to r ó w ; 5. d o s p r a w d o t y c z ą c y c h w y c h o w a n ia z a k o n n e g o i k a p ła ń s k ie g o , ja k r ó w n ie ż k s z t a łc e n ia k a n d y d a t ó w , n o w ic j u s z y i a lu m n ó w z a k o n n y c h 94;
51 Pajpież P i u s X II konst. apost. P rovida M ater z 2 II 1947 r. za tw ierdził status prawny Instytutów Świeckich w K ościele i oddał je pod zarząd Kongregacji.
92 Por. E. S z t a f r o w s k i , Kuria R zym ska, s. 136.
93 Kom isja ta powstała dużo w cześniej, jeszcze za papieża Leona X III w 1888 t., obecnie została zreorganizowana (por. R. N a z. R eligieu x (S.
C ongregatio de), w: Dictionnaire de Droit Canonique, t. VII, k. 562). M Została ona powołana dekretem Kongregacji Quo efficacius z 24 I 1944 r. (AAS 36(1944)213); Porównaj na ten tem at S. S i p o s , Enchiridion iuris canonici, Romae 1954, s. 172; M. C o r o n a t a , Institution es iuris canonici, t. I, s. 4)04—405.
2 2 6
Ks. J. Wroceński [18] 6. in sty tu tó w św iec k ic h 95.W następnych latach obserw ujem y dalszą ew olucję stru k tu ry organizacyjnej K ongregacji, co uzew nętrzniło się w rozbudow y w aniu różnych jej urzędów i zm ieniającym się podziale kom pe tencji m iędzy nim i. I ta k prtzy K ongregacji zostało powołane dnia 23 X 1951 r. prak tyczn e S tudium P raw a Z ak o nneg o" , na w zór S tudium Rotalnego, z zadaniam i doskonalenia wiadomości o kom petencji, stylu i p raktyce K ongregacji oraz p raw ie porów naw czym zakonników . P apież P ius X II przez m otu proprio C um suprem ae
z dnia 11 II 1955 pow ołał do istnienia Papieskie Dzieło Pow ołań
Zakonnych 97.
Postanow ieniem kan. 251 § 1 ustalono, że K ongregacja „m a praw o zajm ow ania się w sposób w yłączny zarządzaniem , dyscypli ną, studiam i, dobram i, przyw ilejam i zakonników i zakonnic o ślu bach uroczystych lub zw ykłych i wszystkim i, k tó rzy żyją we wspól nocie na sposób zakonników , chociaż nie składają ślubów p u bli cznych, oraz trzecim i zakonam i świeckimi, nie naruszając p ra w K ongregacji R ozkrzew iania W iary” 98. P a ra g ra f trzeci tegoż k an o nu dodaw ał: „zarezerw ow ane je st tej K ongregacji udzielanie dys pens od p raw a powszechnego dla zakonników za w yjątkiem tego, o czym decyduje kan. 247 § 5” Celem w yjaśnienia należy dodać, że kan. 247 § 5 stw ierdzał, iż tylko K ongregacja św. O ficjum b y ła kom petentn a w e w szystkich spraw ach odnoszących się do postu eucharystycznego kapałnów odpraw iających Mszę św.
Zgodnie z przepisem kan. 251 K ongregacji Zakonów podlegały następujące kategorie osób:
1. Wszyscy zakonnicy obu płci, tzn. w ierni, którzy składali ślu b y publiczne tak uroczyste, ja k i proste, czasowe albo wieczyste. Od razu należy podkreślić, że zakonnicy podlegali K ongregacji bądź jako osoba m oralna, bądź każdy z osobna, dzięki czemu K on gregacja staw ała się kom petentna w spraw ach nowicjuszy, postu 95 Na tem at w szystkich kom isji — por. E. S z t a f r o w s k i , K uria R zym ska, s. 136 oraz A. G u t i e r r e z , a r t cyt., s. 31—32.
96 AAS 43(1951)806—807.
97 AAS 47(1955)266. Szerzej na ten tem at por. A. G u t i e r r e z , D. J. P a l a c i o s , P ontificiu m Opus vocationum religiosorum , Commentarium pro religiosds et missionariis 42(1961)41—45.
98 Kan. 251 § 1: „Congregatio negotiis religiosorum sodalium praepo- sitaea sibi exclu sive vindicat quae respiciunt regim en, disciplinam, stu dia, bona et privilégia religiosorum sodalium utriusque sexsus tum sol- leminibus tum sim plicibus votis adstrictorum, eorumque qui, quam vis sine votis, in com muni tamen vitam agunt more religiosorum, item que tertiorum Ordinum saecularium, incolum i lu re Congregationis de Prop. FUde”.
99 Kan. 251 § 3: „Huic denique Congregation! reservatur concessio dispensationum a iure communi pro sodalibus religiosis, firm o praescrip- to can. 247 § 5”.
lantów , aspirantó w zgrom adzeń czy zakonów, poniew aż ond w szy scy stanow ili część osoby m oralnej. Pozostałe osoby, którym zakon służy np. w szpitalach, dom ach opieki, konw iktach, nie stanow iąc osoby m oralnej, nie podlegały K ongregacji 10°;
2. W ierni, k tó rzy bez ślubów publicznych żyli w e wspólnocie na sposób zakonny pod przew odnictw em przełożonego, składając ślubow anie lub przyrzeczenie posłuszeństw a, czystości i ubóstw a. Chodzi tu o stow arzyszenia, o któ ry ch m ówił kan. 673 101. Należy dodać, że uw agi poczynione w punkcie pierw szym odnoszą się ta k że do tej k atego rii osób;
3. Trzecie zakony świeckie, tzn. bractw a, k tó re żyjąc w św iecie zm ierzają do życia bardziej świętego pod kierow nictw em jakiegoś (zakonu, realizując regułę zaaprobow aną przez K o śció ł102, rów nież podlegały tej K o n g re g a c ji103 w odróżnieniu od innych pobożnych związków, k tó re zgodnie z przepisem kan. 250 § 2 zależne były od K ongregacji Soboru;
4. Na podstaw ie k onsty tu cji apost. Provida M ater Ecclesia z dnia 2 II 1947 r . 104 papież P ius X II poddał pod zarząd K ongregacji także in sty tu ty świeckie, tzn. zw iązki w iernych, k tó ry ch człon kow ie zobow iązują się do życia w edług rad ew angelicznych bez składania ślubów publicznych i bez obowiązku innych form życia zakonnego.
W ypada zauważyć, że w stosunku do k onsty tu cji papieża Piusa X bardziej sprecyzow ano w K odeksie spraw ę kom petencji, w ylicza
jąc praw ie tak satyw nie kategorie osób i spraw y podległe om aw ia nej K ongregacji.
Je d n a k m imo to zagadnienie kom petencji stało się w krótce p rz ed m iotem sporów, k tó re m usiała rozw iązać K om isja K ardynalska 100 Panow ała jednak wśród autorów powszechna opinia, że'jeżeli m iej sca, w których zakony w ypełniają swoją posługę, stanow iły ich w ła s ność, n ie można wykluczyć, że w niektórych okolicznościach osoby tam przebywające mogły pośrednio korzystać z p rzyw ilejów danych zako n ow i (G. M a n d e 11 i, S.C. dei R eligiosi, w: Enciclopedia Cattolica, t. IV, Roma 1950, k. 325).
101 Kan. 673 § 1; „Societas virorum sive mulierum, in qua sodales, vivend i rationem religiosorum imiitantur in com m uni degentes sub regim ine Superiorum secundum probatas constitutiones, sed tribus consuetis votis publicis non obstringuntur, non est proprie religio, nec eius sodales nomine religiosorum proprie designantur”.
102 Kan. 702 § 1: „Tertiarii saeculares sumt qui in saeculo, sub m o- deratione alicuis Ordinis, secundum eiusdem spiritum, ad christianam perfectionem contendere nituntur, modo saeculąri vitae consentaneo, secundum régulas ab Apostolica Sede pro ip sis approbatas”.
10* Trzecie zakony podlegały tej Kongregacji jedynie jako osoby m o ralne. Nad poszczególnym i członkami, jako osobam i fizycznym i, ponie waż są zw ykłym i wiernym i, władzę sprawują różne dykasterie K urii Rzymskiej.
228 Ks. J. Wraceński [20] przew idziana kan. 245. W odpowiedziach z dn ia 24 III 1919 oraz 1'3 i 27 XI 1922 r. K om isja w yjaśniła:
1. W sposób w yłączny do kom petencji K ongregacji Zakonów należą spraw y, których przedm iotem jest praw o albo pożytek ja kiejś rodziny zakonnej lub osób zakonnych;
2. Podobnie w sposób w yłączny do tejże K ongregacji należy udzielanie — z zachowaniem obow iązujących norm — sanacji, k on- donacji w odniesieniu do przeszłości i red u k cji w odniesieniu do przyszłości, dotyczących kapelanii oraz innych legatów, których nie powierzono w praw dzie zakonowi ścisłem u lub rodzinie zakon nej, jed n ak izostały erygow ane w kościołach zakonnych lub tam przeniesione — dopóki zarządzanie legatam i i w ypełnianie zobo w iązań należą do zakonników . W pozostałych przypadkach sp ra wy tego rodzaju należały do kom petencji K ongregacji Soboru;
3. K ongregacja udziela dyspens zakonnikom przystępującym do święceń, gdy b ra k u je im wym aganego praw em w ieku, są zw iąza n i przeszkodą lub nie spełniają innych w arunków w ym aganych do przyjęcia święceń ew entualnie nie odbyli przepisanych studiów ;
4. Do niej należy udzielanie dyspens tym zakonnikom, którzy np. m ając jakąś przeszkodę nie mogą odpraw iać Mszy św. n a sto jąco I«3;
5. Również udziela podległym jej zakonnikom dyspensy od po stu eucharystycznego, gdy idzie o przyjm ow anie K om unii ś w .106
N atom iast spraw a postu eucharystycznego kapłanów zakonnych odpraw iających Mszę św. — zgodnie z kan. 247 § 5 i 251 § 3 — nadal podlegała kom petencji K ongregacji św.Oficjum.
Powyższe w yjaśnienie K om isji dokładniej określiło kom petencje K ongregacji i mimo że ich zakres był szeroki, to jed n ak o gran i czały je in n e d y kasterie K u rii Rzym skiej. K ongregacja św. Ofi- cjum, oprócz wyżej w spom nianych upraw nień, m iała w yłączne p ra wo decydow ania o ty m w szystkim , co dotyozyło w iary i obycza jów także w zakonach oraz mogła karać za n iek tó re przestępstw a w yliczone przez Kodeks w kan. 2314, 904 i 2368. Na mocy kan. 252 kom petencji K ongregacji R azkrzew iania W iary podlegały za kony w spraw ach m isyjnych; a także n iektóre zakony m isyjne w dwóch aspektach: zakonnym i m isyjnym . Również na podstaw ie specjalnego u p raw nienia w ładza tej K ongregacji rozciągała się na zakony na praw ie diecezjalnym na tery to riach m isyjnych. Przepis kan. 248 poddaw ał wyłącznej kom petencji K ongregacii Konsysto- riialnej zakonników , którzy otrzym ali sakrę biskupią. Z kolei jedy nie K ongregacja S akram entów mogła przeprow adzać procesy d oty 105 AA S 11(1919)251. Także por. F. C a p p e l l o , Summa iuris canonici,
t. I, Romae 1932, s. 86 oraz F. W e r n z , P. V i i d a l , Ius Canonicum, t. II, Romae 1928, s. 502, nota 77.
