Mieczysław Kuzma
Z problemów odbudowy elementów
dawnego miasta w Warszawie
Ochrona Zabytków 1/3/4, 159-163
Z PROBLEMÓW ODBUDOWY ELEMENTÓW
DAWNEGO MIASTA W WARSZAWIE
MI K( ZYSŁA W KUZMA
U staw a o O piece nad Z a b y tk am i z dn. b m a r c a 1928 r. art. 2 § () mówi. że za z a b y te k należy uw a ż a ć : ..na gruncie d oc h o w a n e ro z p la n o w a n ia sta ry c h miast i dzielnic s ta ro m ie js k ic h “ .
Zadaniem ochrony z a b y tk ó w nie jest ślepa w a l k a o k a ż d y ułam ek przeszłości, lecz ochrona i podniesienie do najlepszego s ta n u w sz y st kiego tego. co jest d o k u m e n te m i pom nikiem naszej k u l t u r y i złączenia tych p o m n ik ó w z po trzeb am i i n u rte m życia współczesnego.
Z asadniczym p o s tu la te m jest wobec tego konieczność z a c h o w a n ia w s z y stk ic h cen nych wartości starego m iasta i w p r o w a d z e n ie ..nurtu życia w spółczesnego“ tak. a b v bez p o trz e b y nie zm ienić nic z d a w n e g o u k ła d u ani sieci ulicznej, ani zespołów a rc h ite k to n ic z n y ch .
Jest to nieodzow ny i konieczny w a r u n e k dla z a c h o w a n ia c h a r a k teru i a tm o s fe ry miasta.
W y o b ra ź m y sobie: w y p r o s tu j e m y N o w y Ś w iat i K ra k o w s k ie P rz ed m ieśc ie w W a rsz a w ie (co w swoim czasie z uw agi n a wielkie zniszczenia 1944 r. b y ło możliw e), te c h n ik a XX w ie k u pozwoli pozostałe o b ie k ty p r z e s u n ą ć na now m w ytyczone linie, a k o lu m n ę Z y g m u n ta p r z e n iesiem y na P lac Trzech K rzy ży . U z y s k a m y u k ła d złożony częściowo
R yc. 118. W arszaw a. O d cin ek N ow ego Św iatu i K rukow skiego P rzed m ieścia z p lanu TirgailPa.
R yc. 119. B. C analetto. W idok Krak. P rzed m ie ścia z kościołem św .
K rzyża.
naw et z daw nych elem entów w arszaw skich, lecz w niczym nie p rzy p o m in ający W arszaw y.
Idąc w dalszy m ciągu po linii takiego rozum ow ania, d o jd zie m y do w niosk u, że n a jm n ie js z a z m ia n a nie może hyc podjęta lek k o m y ś ln ie i bez n ależytego u z a sad n ienia.
Ciężkim problemem jest rozstrzygnięcie, jaki moment może zad e cydow ać o konieczności zm iany w daw nym układzie.
W y d a je się, że o ile „ n u r t życia w spółczesnego“ mógłby z a d e c y d o w ać o konieczności, to w k a ż d y m razie nie próżna chęć przyo zdob ienia i p o p ra w ie n ia m ia sta pod względem plastycznym .
Sięg n ijm y do p r z y k ł a d ó w m inionych okresów, k ied y to w sp a n ia łe w n ę trz a b a ro k o w y c h kościołów u stę p o w a ły miejsca bezdusznym d e k o racjom neogotyckim z d ru g iej połow y XIX w ieku. Podobne z m ia ny po c zy nio ne tylko z uwagi na zm od e rniz ow a n ie d a w n y c h form s z y b k o o k a z u ją się zbęd ne i w rę c z szkodliw e.
Z a tr z y m a jm y się na niew ielkim odcinku w a rs z a w sk im — z a k o ń cz e niu Nowego Ś w ia tu i p o c z ątk u K rakow skiego Przedm ieścia. R z u ć m y okiem n a plan T ireg aille’a (ryc. 118). P r z y jr z y jm y się t a k dobrze nam w sz ystk im znanej ulicy Now ośw ieckiej. C' iąg sw ój rozp o c z y n a od p lac u T rz ec h K rzyży, biegnąc w k ie r u n k u półn ocn ym po wielkim łu k u lek ko o d chy lon y m k u zachodow i, by w dalszym ciągu rolę arte rii p rz e k a z ać
K rak ow sk iem u Przed m ieściu .
Posesja daw nego pałacu Branickich jest ostatnią Nowośwdecką, zaś pierw szą K rakowskiego Przedm ieścia jest posesja oo. m isjonarzy, ło nie zabudow y obu posesji sp o ty k a ją się pod kątem . Punkt załam ania linii zabudow y zw artej obu ulic jest jedynym dochow anym punktem końcowym Nowego Św iatu, a w łaściw ym początkiem K rakowskiego Przedm ieścia. Końcem zabu do w y przeciw ległej strony ulicy jest linia, r ówni e daleko w ysunięta na północ ja k pałacu B ranickich — kościoła
R yc. 120. W idok K ra k ow sk iego P rzed m ie ścia z k o ścio łem św .
K rzyża w r. 1870.
(X ). d o m in ik a n ó w o b s e rw a n tó w i o d p o w ia d a ła ona p u n k to w i z a ła
m a n ia z a b u d o w y p rze c iw le g łe j stro n y ulicy. P o z b u rz e n iu kościoła d o m in ik a n ó w w ro k u 1818 linia z a b u d o w y p rz e s u n ę ła się n a p o łu d n ie z konieczności u z y s k a n i a szerszej fa s a d y p a ła c u Staszica z a m y k a ją c e j K ra k o w s k ie Przedm ieście.
R ok 1849 p rzy n osi n am ostateczne p r z e k s z ta łc e n ie a rc h ite k to n ic z n e b u d y n k ó w p a ła c u B ra n ic k ich . H e n r y k M arconi p r o je k t u je dom, „ w y sta w ić się m a j ą c y pod N r 1245 A“ dla A n d r z e ja Zamoyskiego, j a k opie w a n a p is n a projekcie. S iln y ten a k c e n t sta je się zak o ń cz e n ie m dla z a b u d o w y N ow ośw ieckiej, d o sk on ale tk w ią c y m w p am ięci k a ż d eg o W a rs z a w ia k a , ale b y n a jm n ie j nie k o n k u r u j ą c y m fo rm ą z kościołem św. K rzy ża. W y r a s t a j ą c a p o z a ścianę z a b u d o w y Now ego Ś w ia tu w ieża kościoła sy g n a liz u je rozpoczęcie a rte rii K r a k o w s k ie g o Prz ed m ieśc ia .
P r z y o d b u d o w ie zniszczonego p a ła c u Z a m oyskich i dom u K r a k o w s k ie P rz ed m ieśc ie 1, o czyw iście nie b y ł o b y nic prostszego, j a k p o c z y n a ją c od rogu Ś w ię to k rz y s k ie j w y p r o s to w a ć z a b u d o w ę aż do k o ścioła. U z y s k u j e m y s y tu a c ję fałsz y w ą , a może a b s u rd a ln ą , g d y ż kościół w r a z ze sw ą z a b u d o w ą o trz y m a ć m ó g łb y N r 71/3 p r z y ul. No w y
Św iat, a nie K ra k o w s k ie P rz ed m ieś c ie 1/3.
G r a n ic a ulic z a p rz e p a s z c z o n a b y ł a b y zupełnie, NowTy Ś w iat s t r a ciłby m o n u m e n ta l n y a k o rd k o ń c o w e j z a b u d o w y p rze c h o d z ąc wr d a l szym ciągu wT z a b u d o w ę K ra k o w s k ie g o Przedm ieścia, b ez ż a d neg o a k c en tu .
Z a c h o w u ją c z a ła m a n ie u t r z y m u j e m y c h a r a k t e r y s t y c z n y p u n k t dla Now ego Ś w ia tu i w niczem n ie z m n ie js z a m y roli Kościoła św. K r z y ż a będącego w s tę p e m do n o w e j k o m p o z y c ji z a b u d o w y K ra k o w sk ieg o P rzedm ieścia. Kościół św\ K r z y ż a (F o n ta n a 1682— 1696) w W a rs z a w ie jest kościołem t y p u w ieżo w eg o o w ie ż ac h d o s ta w io n y c h do c a łe j b r y ły ,
a nie w topionych w n aw y boczne. Podobna kom pozycja daje nam p o tężną fasadę kościoła o trzech osiach wejściowych, z bogato rozw inię tym tym panonem .
W ieże b oczn e d a j ą możność jeszcze większego rozw inięcia elew acji osław ionej w linii z a b u d o w y ulicy.
K o m pozycja takiej f o rm y kościelnej, z uwagi n a to, że nie j e s I u s ta w io n a luźn o p rzy placu, w y m a g a tła skromnego, ale jednolitego. To też z obu stro n kościoła w znoszą się z a b u d o w a n ia gospodarcze, czy też m ieszkalne oo. m isjo n arz y jak o skromne b u d y n k i p a rte ro w e o j e d n a k o w e j długości 41 m. o ró w n e j ilości osi o k ienn y c h i b r a m a c h z a a k c e n to w a n y c h w y b u d ó w k a m i piętrowwmi, sy m e try c z n ie u s ta w io n ym i do g łów nej osi kościoła, a nie do własnej osi poszczególnych b u d y n k ó w . W id z im y to do sk o nale na obrazie C a n a le tta (ryc. 119) z X \ 111 stulecia i foto grafii B r a n d la z roku 1870 (ryc. 120). B a ro k o w a k o m p o z y c ja fasad kościołów7, b u d o w a n y c h w zw artej z a b u d o w ie ulic (bez względu n a to czy są one k lasztorne, czy p a ra fia ln e, czy w otyw ne) czę sto s p o ty k a n a jest w Polsce.
Sposób k o m po zy cji f asa d bez względu czy posiad ała ona wieże czy nie, w y n ik a ł z założenia w ią z a n ia a rchitektonicznego bezpośredniego^ s ąsied ztw a d o m ó w wr jed n ą całość plastyczną, bez tendencji o d c in a n ia lica frontu, na to m ia st z w y r a ź n ą tendencją po d k reśla n ia e fektu p l a s tycznego kościoła w c a ły m zespole przez m o m e n ty wysokościow e — wd‘iśnie wieże lu b b o g a to ro zw inię te tym pa nony.
W m om encie p o d jęc ia robót kon serw ato rskich p r z y kościele śwT. K rzyża w7 W a rs z a w ie za istn ia ła konieczność p o p ra w ie n ia s y tu a c ji zeszpeconej w XIX stuleciu.
O p i e r a j ą c się zatem na z n a n y c h p rz y k ła d a c h , a przede w szy stk im n a obrazie C a n a l e t ta n ależało w dzisiejszych w a r u n k a c h p rz y w ró c ić w ła ściw ą fasa d z ie kościoła rolę wT zabudować ulicy. Stąd z a b u d o w a
Ryc. U l. kićikow skie .Przedmieście z ko ściołem św. k rzy ża
sąsied nich b u d y n k ó w została p o m y ś la n a jak o u z u p e łn ie n ie f a s a d y k o śc ie ln ej pom im o iż b u d y n e k p o łu d n io w y zmienił u ż y tk o w n ik a . O b e c n y u ż y t k o w n i k — M in isterstw o S k a rb u — z a a k c e p to w a ło p o s tu l a t u t r z y m a n i a fo rm y p la s ty c z n e j z w ią z a n e j z f o rm ą kościoła, a nie z s ą siednimi o b ie k ta m i N o w y Ś w ia t 65, 67, 69 u ż y tk o w a n y m i rów n ież przez Min. S k a r b u i u j ę t y c h w jeden p ro g ra m fu n k c jo n a ln ie , łącznie z b u d y n k ie m K r a k o w s k ie 1.
K a ż d a z p o w y ż e j w y m ie n io n y c h posesji u z y s k u je p la s ty c z n ie o d rę b n ą form ę d la z a c h o w a n ia c h a r a k te r u d a w n e j z a b u d o w y . J a k ie k o lw ie k i n n e ro zw iązanie, k t ó r e po zo rn ie po dn osiłoby z a b y ie k p rze z odsłonięcie b o czn ej śc ia n y kościoła czy też bo ku w ieży, b y ło b y niezgodne z i n t e n c ją b udo w n iczeg o , k t ó r y s tw o rz y ł k o m p o z y c ję b a r o k o w ą s y t u u j ą c swój obiekt na tle z w a rte j z a b u d o w y ulicy. B yć może, że w spółczesne życie w y m a g a ło p e w n e j z m ia n y jeśli nie wr s y tu a c ji, to wr formie b u d y n k u w ty m sensie, że p r z y s ta re j ulicy, lecz w c iągn iętej „w n u r t życia w spółczesn eg o “ tr u d n o b y ł o b y wunontowmć dom y p a rte ro w o z w y b u - d ó w k a m i n a d b r a m a m i ściśle wTg C a n a le tta .
P o d n a p o re m życia ju ż w w ie k u XIX d om y p r z e k s z ta łc a ją swTą formę (b u d y n e k p o łu d n io w y oo. m is jo n a rz y na 5 k o n d y g n a c jo w y ). W y d a je się tylko, że z b y t m a łą uwragę z w ra c a n o w te d y n a w y s o k o ś ć (w iek XX d o d a je jeszcze je d n ą k o n d y g n a c ję b u d y n k o w i -południowem u) (ryc. 121) i c a łk o w ic ie z a tra c o n o intencję a u to r a zachowuinia s y m e t r y c z nej z a b u d o w y kościoła śwT. K rzyża. K o re k ta t a w y d a j e się konieczną. T o też oba b u d y n k i są z a p ro je k to w a n e j a k o s y m e try c z n e (ryc. 122) o 3 k o n d y g n a c ja c h w y tw m rza jąc tło d la g łów nego a k c en tu środkow ego p o m im o iż jeden tv lk o z nich zachow uje d a w n e p rzeznaczenie jak o dom m iesz kał ny oo. m isjo n arz y , a d ru g i staje się now oczesnym b iu ro w ce m Mi n is te rs tw a S k a rb u .
R yc. 122. K rakow skie P rzed m ieście z k ościołem św. Krzyża. P rojekt od b u d ow y.
■■ ■■■ : ' .. v.. •
