Środki
kompensacyjne
mgr Katarzyna Piątkowska
Katedra Prawa Karnego Materialnego
Środki kompensacyjne – uwagi ogólne
• Przed tzw. wielką nowelizacją prawa karnego (1 lipca 2015 r.) dzisiejsze środki kompensacyjne stanowiły środki karne, uregulowane w at. 39 k.k.
• Do 1 lipca 2015 r. pokrzywdzony mógł dochodzić swoich uprawnień w procesie adhezyjnym (swoisty proces cywilny w ramach procesu karnego)
• Od 1 lipca 2015 r. w kodeksie karnym znajduje się rozdział Va zatytułowany „Przepadek i środki kompensacyjne”
• Aktualnie podstawy stosowania środków kompensacyjnych regulują art. 46 i art. 47 k.k., jakkolwiek podstawy te znajdują się również w innych przepisach części ogólnej k.k. (np. art.
57a k.k. – występek o charakterze chuligańskim, art. 59 k.k. – odstąpienie od wymierzenie kary) czy części szczególnej (np. art. 212 i art. 216 k.k.)
• Typowo cywilistyczny charakter środków kompensacyjnych
• Realizacja funkcji kompensacyjnej prawa karnego
• Na gruncie kodeks wykroczeń stanowią one wciąż środki karne – zob. art. 28 § 1 pkt 3 i 4 k.w.
Obowiązek naprawienia szkody – art. 46 k.k.
• Pojęcie szkody – na gruncie prawa cywilnego: strata rzeczywista (damnum emergens) i utracone korzyści (lucrum cessans)
• Na gruncie przepisów prawa cywilnego na ogół przyjmuje się, że jeśli nic innego nie wynika z wyraźnego odmiennego zastrzeżenia albo z kontekstu, termin „szkoda” obejmuje zarówno szkodę majątkową, jak i niemajątkową. Jeżeli chodzi o obowiązek naprawienia szkody, o którym mowa w art. 46 § 1, to kontekst, w jakim użyto w tym przepisie terminu „szkoda” (wyróżnienie obok „obowiązku naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody” również „obowiązku zadośćuczynienia za doznaną krzywdę”) przesądza o tym, że chodzi o „szkodę” w znaczeniu węższym, obejmującym wyłącznie uszczerbki o charakterze majątkowym.
• Sąd orzeka ten środek karny fakultatywnie z urzędu
• Jeśli pokrzywdzony lub inna osoba uprawniona (np. prokurator) złoży wniosek o orzeczenie tego środka kompensacyjnego, wówczas sąd orzeka go obligatoryjnie
• Art. 49a. K.p.k.: Pokrzywdzony, a także prokurator, może aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1 Kodeksu karnego.
• Nie stosuje się dyrektyw wymiaru kary – zob. art. 56 k.k.
• Sąd orzeka naprawienie szkody w całości lub w części
• Zakres zastosowania art. 46 § 1 obejmuje, tak jak dotychczas, wyłącznie przypadki, gdy dochodzi do skazania, o czym przesądza początkowy fragment tego przepisu („w razie skazania”). Stosowanie tego środka kompensacyjnego, o którym mowa w tym przepisie, w razie warunkowego umorzenia postępowania normuje znowelizowany art. 67 § 3
• Po wejściu w życie noweli z dnia 20 lutego 2015 r. straciły aktualność te kierunki interpretacyjne art. 46 § 1, które dopuszczały odstępowanie od orzekania obowiązku naprawienia szkody w całości również z innych powodów, np. gdy naprawienie szkody w całości byłoby nierealne lub też gdy zachowanie się pokrzywdzonego przed popełnieniem przestępstwa czy w czasie popełnienia przestępstwa nie uzasadnia naprawienia mu szkody w całości (por. postanowienie SN z dnia 11 maja 2012 r., IV KK 365/11, Biul. PK 2012, nr 8, s. 20–
21).
•Sąd stosuje przepisy prawa cywilnego (materialnego, jakkolwiek mogą one być zawarte w ustawie procesowej – k.p.c.)
•Przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.
•Przykładowe przepisy prawa cywilnego, które sąd karny stosuje:
-art. 361 § 1, stanowiący, że zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła;
-art. 361 § 2, statuujący zasadę pełnego odszkodowania za szkodę, tj. obejmującego zarówno stratę, jak i utracone korzyści, w granicach normalnych następstw działania lub zaniechania sprawcy;
-art. 362, przewidujący, że jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron;
-art. 440, wyrażający dyrektywę, zgodnie z którą w stosunkach między osobami fizycznymi zakres obowiązku naprawienia szkody może być stosownie do okoliczności ograniczony, jeżeli ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego.
•Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.
•Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.
• w razie złożenia przez osobę uprawnioną wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w całości, obejmującego wszystkich współdziałających, sąd jest zobowiązany z uwagi na ich solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę (art.
422 k.c. w zw. z art. 369 k.c.) orzec wobec nich obowiązek naprawienia szkody w całości w postaci solidarnego zobowiązania do jej naprawienia. W zmienionym stanie prawnym straciły aktualność nie tylko poglądy, które w ogóle nie dopuszczały orzekania obowiązku naprawienia szkody w postaci solidarnego zobowiązania do jej naprawienia, lecz także poglądy, które dopuszczając to, przewidywały zarazem, że to ostatecznie do sądu należy ocena, czy wybrać taką formę tego obowiązku, czy raczej dokonać swoistej repartycji szkody i nałożyć na każdego współdziałającego obowiązek jej naprawienia jedynie w odpowiedniej części (zob. np. uchwałę SN z dnia 13 grudnia 2000 r., I KZP 40/00, OSNKW 2001, z. 1–2, poz. 2.
• Jeżeli sprawca wyrządził pokrzywdzonemu i szkodę, i krzywdę, sąd na wniosek tego
drugiego w razie skazania sprawcy jest zobowiązany orzec zarówno obowiązek
naprawienia szkody, jak i obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (tak już
pod rządem przepisów obowiązujących przed 1 lipca 2015 r. np. SN w postanowieniu
z dnia 9 lipca 2013 r., II KK 161/13, LEX nr 1391443).
• W razie orzekania o obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w ramach podstawy obligatoryjnej przewidzianej w art. 46
§ 1 (na wniosek osoby uprawnionej) ma zastosowanie art. 363 § 1 k.c., zgodnie z którym naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej, z zastrzeżeniem, że gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu.
• Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania
powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że
szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w
innej chwili (art. 363 § 2 k.c.).
• sąd może orzec nawiązkę zamiast „obowiązku określonego w § 1” już nie w każdym wypadku, ale tylko wówczas, jeżeli orzeczenie tego obowiązku „jest znacznie utrudnione”. Wydaje się, że stan taki nie może mieć innej przyczyny niż niedostatki ujawnionego materiału dowodowego, nie pozwalające ustalić zakresu szkody lub krzywdy.
• Zakres podstawy orzekania nawiązki na rzecz osoby najbliższej względem pokrzywdzonego jest znacznie węższy niż zakres orzekania nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, gdyż ogranicza się wyłącznie do wypadków, w których łącznie spełnione są dwa następujące warunki:
1)pokrzywdzony poniósł śmierć w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa;
2)sytuacja życiowa danej osoby najbliższej wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu.
• Warunek znacznego pogorszenia sytuacji życiowej należy rozumieć tak samo, jak się go rozumie na gruncie art. 446 § 3 k.c. – jako przesłankę przyznania stosownego odszkodowania najbliższym członkom rodziny zmarłego poszkodowanego.
• Osoba najbliższa – zob. art. 115 § 11: Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo,
powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek,
a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
• Z art. 46 § 2 zdanie drugie wynika nakaz jednakowego traktowania wszystkich osób najbliższych względem pokrzywdzonego, których sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, sąd nie może orzec nawiązki przewidzianej w komentowanym przepisie na rzecz tylko jednej czy tylko niektórych z nich. Jeżeli już w takim układzie decyduje się w ramach marginesu swobody, jaką mu pozostawiono w zdaniu pierwszym znowelizowanego art. 46 § 1, na orzeczenie nawiązki „zamiast obowiązku określonego w § 1”, to jest obowiązany orzec nawiązki na rzecz każdej z tych osób. Rzecz jasna, wysokość poszczególnych nawiązek nie musi być jednakowa.
• Górna granica nawiązki, określona w znowelizowanym art. 46 § 2, odnosi się do jednej nawiązki orzekanej na podstawie tego przepisu. Jeżeli takich nawiązek orzeka się wobec jednego sprawcy więcej (mnogość pokrzywdzonych albo uprawnionych osób najbliższych), ich suma może naturalnie być wyższa niż 200 000 zł.
• Orzekanie nawiązek na podstawie znowelizowanego art. 46 § 2 – podobnie zresztą jak orzekanie
nawiązek na innych podstawach – tak jak dotychczas z mocy art. 56 podlega zasadom wymiaru kary
określonym w art. 53, art. 54 § 1 i art. 55. Zważywszy jednak na to, że w tym wypadku nawiązka pełni
funkcję surogatu obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, a więc środka
służącego wyrównaniu szkody majątkowej lub niemajątkowej (krzywdy) wyrządzonej przestępstwem,
praktyczny wpływ tych zasad na proces jej wymiaru będzie niewielki.
Nawiązka – art. 47 k.c.
• środek kompensacyjny
• stosuje się dyrektywy wymiaru kary, zob. art. 56 k.k.: Przepisy art. 53, art. 54 § 1 oraz art. 55 stosuje się odpowiednio do orzekania innych środków przewidzianych w tym kodeksie, z wyjątkiem obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
• komentowany przepis stanowi podstawę orzekania nawiązki w wypadkach w nim opisanych. Kodeks przewiduje jednak inne szczególne podstawy orzeczenia nawiązki: zamiast obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, gdy orzeczenie tych środków kompensacyjnych jest znacznie utrudnione (art. 46 § 2); zamiast przepadku przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa, jeśli orzeczenie przepadku byłoby niewspółmierne do wagi popełnionego czynu (art. 44 § 3); w razie skazania za występek o charakterze chuligańskim, gdy nie orzeczono obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki na podstawie art. 46 § 2 (art. 57a § 2); w razie warunkowego umorzenia postępowania zamiast obowiązku naprawienia szkody albo zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 67 § 3); w razie skazania za przestępstwo zniesławienia (art. 212 § 3), znieważenia za pomocą środków masowego komunikowania (art. 216 § 4), wyrębu drzewa w lesie albo kradzieży drzewa wyrąbanego
lub powalonego (art. 290 § 2).
• Podstawa fakultatywna:
1) w razie skazania sprawcy za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu albo za inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia – na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.
2) w razie skazania sprawcy za przestępstwo przeciwko środowisku – na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, o którym mowa w art. 400 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2017 r. poz.
519, z późn. zm.).
3) w przypadkach, o których mowa w art. 44a § 4-6 (przepadek przedsiębiorstwa) – w wysokości do 1 000 000 złotych – na rzecz pokrzywdzonego lub Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.
• Podstawa obligatoryjna:
W razie skazania sprawcy za przestępstwo określone w art. 173, art. 174, art. 177 lub w art. 355, jeżeli sprawca był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia – na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa – na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich. Jeśli ustalenie takiej osoby nie jest możliwe, sąd orzeka nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Sąd orzeka nawiązkę w wysokości co najmniej 10 000 zł. (nie, jeżeli sąd orzekł obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w wysokości wyższej niż 10 000 złotych).
• Nawiązkę orzeka się w wysokości do 100 000 złotych, chyba że ustawa stanowi inaczej.
