Grzegorz Lissowski
Uniwersytet Warszawski
OCENY PODZIAŁÓW DÓBR:
ZASADY SPRAWIEDLIWOŚCI A POCZUCIE SPRAWIEDLIWOŚCI LUDZI
Opracowano wiele zasad sprawiedliwości dystrybutywnej. Porównanie ocen podziałów dóbr za pomocą tych zasad z ocenami dokonywanymi przez ludzi było celem przeprowadzonego eksperymentu. Okazało się, że oceny dokonywane w sytuacjach eksperymentalnych zależały od roli, w jakiej występowała osoba badana. Oceny stopnia sprawiedliwości podziałów dóbr dokonywane w roli obserwatora były najbardziej zbliżone do ocen według leksykogrąficznego maksiminu Rawlsa, a w roli uczestnika podziału - do ocen według zasady egalitarystów.
W tym ostatnim przypadku nawet podziały optymalne w sensie Pareto były często oceniane jako mniej sprawiedliwe od podziałów zapewniających wszystkim uczestnikom podziału znacznie
niższe, lecz równe użyteczności.
Porównanie odległości między uporządkowaniami podziałów dóbr wyznaczonymi za pomocą zasad sprawiedliwości a uporządkowaniami tych podziałów ze względu na oceny osób badanych ujawniło wyraźną regularność i wyznaczyło uporządkowanie samych zasad sprawiedliwości.
Okazało się ono identyczne z uporządkowaniem ustalonym kilka lat wcześniej w wyniku teoretycznej analizy własności zasad sprawiedliwości dystrybutywnej obejmującej kilkanaście postulatów etycznych.
1. Wprowadzenie
Problem sprawiedliwego podziału dóbr jest od wielu lat przedmiotem zainte
resowania filozofów, etyków, ekonomistów itp. Od kilkunastu lat stanowi on również jedno z głównych zagadnień teorii wyboru społecznego. Analiza tego problemu w wymienionych dyscyplinach naukowych m a głównie charakter nor
matywny.
W ostatnich trzydziestu latach przeprowadzono wiele empirycznych badań socjologicznych i psychologicznych dotyczących sprawiedliwego podziału dóbr.
W badaniach socjologicznych, które miały głównie cel opisowy, koncentrowano uwagę na postawach wobec zróżnicowania płac, ocenach sposobów podziałów dóbr i postulatach dotyczących słusznej płacy (por. np. Cook, Hegtvedt 1983, Sołtan 1987, Lissowski, Pohoski 1988, Zaborowski 1988, Cichomski, Morawski 1990). Badania psychologiczne, które miały na ogół charakter opisowo-weryfikacyjny, związane były przede wszystkim z teorią wymiany i dotyczyły głównie związków między wkładami ludzi biorących udział w wymianie a uzyskiwanymi przez nich
efektami. Koncentrowano w nich uwagę na czynnikach wyznaczających decyzje 0 sposobie podziału dóbr oraz na psychospołecznych konsekwencjach decyzji alokacyjnych (por. przeglądy wspomnianych badań w pracach K. Skarżyńskiej 1983, Z. Zaborowskiego 1986, Z. Czwartosza 1989).
Niezmiernie rzadko podejmowano badania, których celem było porównanie ocen stopnia sprawiedliwości podziałów dóbr dokonywanych przez ludzi z ocenami tych podziałów wyznaczonymi za pomocą różnych zasad sprawiedliwości dystrybutywnej.
Jednym z pierwszych przykładów badań tego typu są badania M.E. Yaari i M.
Bar-Hillel (1984). Badania takie są zwykle ograniczone — ze względu na m.in. trudności ich prowadzenia związane z koniecznością pomiaru intensywności preferencji indywi
dualnych i możliwością ich międzyosobowego porównywania - do sytuacji podziału nazywanej problemem czystego podziału. Charakteryzuje się ona brakiem zróżnicowa
nia uprawnień uczestników podziału do dzielonego dobra lub zbioru dzielonych dóbr.
W konsekwencji badania te ograniczają się tylko do pewnej klasy zasad sprawiedliwoś
ci dystrybutywnej. Zasady należące do tej klasy mają jednak podstawowe znaczenie w pracach teoretycznych poświęconych normatywnej analizie problemu podziału dóbr.
Artykuł ten przedstawia niewielką część wyników eksperymentu pt. „Oceny 1 wybory” przeprowadzonego w 1988 roku. To złożone badanie eksperymentalne dotyczyło problematyki sprawiedliwości dystrybutywnej, demokracji i umowy społecznej.1
Badane osoby proszono m.in. o ocenę stopnia sprawiedliwości podziałów w dwóch problemach podziału zbioru niepodzielnych, niejednorodnych dóbr. Oba problemy były formalnie równoważne. W pierwszym problemie osoba badana występowała w roli obserwatora, a w drugim - w roli uczestnika podziału bezpośrednio zainteresowanego jego wynikiem. Opis obu problemów podziału zawiera punkt 2.
Następnie, w punkcie 3, przedstawione są podstawowe, klasyczne zasady sprawiedliwości dystrybutywnej, a mianowicie: zasady egalitarystów, zasady Rawlsa, zasada utylitarystów i zasady konserwatystów. Oceny podziałów dóbr wyznaczone za pomocą tych zasad stanowiły punkt odniesienia dla ocen stopnia sprawiedliwości podziałów d ó b r dokonywanych przez osoby badane.
W punkcie 4 porównuje się oceny dokonane przez osoby badane z pozycji obserwatora i uczestnika podziału. Różnica między tymi ocenami okazała się przeciwna do oczekiwanej. Decydującym kryterium oceny stopnia sprawiedliwości podziałów dóbr dokonywanych w roli obserwatora był poziom użyteczności udziałów otrzymywanych przez osoby w wyniku podziału (użyteczność osoby znajdującej się w najmniej korzystnej sytuacji lub suma użyteczności wszystkich osób), a w roli uczestnika podziału - równość użyteczności wyników podziału dla jego uczestników. W tym ostatnim przypadku nawet podziały optymalne w sensie Pareto (czyli korzystniejsze dla wszystkich uczestników podziału) były często oceniane jako mniej sprawiedliwe od podziałów zapewniających wszystkim uczes
tnikom podziału znacznie niższe, ale równe użyteczności.
Oceny stopnia sprawiedliwości podziałów porównano z ocenami uzyskanymi za pomocą klasycznych zasad sprawiedliwości dystrybutywnej. Porównanie to, przedstawione w punkcie 5, przeprowadzono na dwóch poziomach: (a) na poziomie
1 Badanie przeprowadzone w ramach programu CPBP 08.15 „Struktura logiczna rozumowań niesformalizowanych’ ’.
grupowym (tj. porównano uporządkowanie podziałów ustalone dla całej badanej zbiorowości z uporządkowaniami podziałów wyznaczonymi za pomocą poszczegól
nych zasad sprawiedliwości) i (b) na poziomie indywidualnym (tj. porównano uporządkowania podziałów ze względu na oceny sprawiedliwości ustalone przez poszczególne osoby z uporządkowaniami podziałów wyznaczonymi za pomocą poszczególnych zasad). Oba porównania ujawniły bardzo wyraźne regularności i systematyczną zmianę ocen w zależności od roli, w jakiej występowała osoba badana. Oceny stopnia sprawiedliwości podziałów dokonywane w roli obserwatora były najbardziej zbliżone do ocen według leksykograficznego maksyminu Rawlsa, a w roli uczestnika podziału - do ocen według zasady egalitarystów. Okazało się także, że oceny stopnia sprawiedliwości dokonywane w tych dwu sytuacjach są nie tylko różne, lecz ponadto niezależne stochastycznie.
Bardziej szczegółową analizę sposobu oceniania stopnia sprawiedliwości podzia
łów dóbr zawiera punkt 6. Bada się w nim zależność oceny stopnia sprawiedliwości od własności podziału. Porównania parami podziałów dóbr wykazały, że oceny stopnia sprawiedliwości zależały prawie wyłącznie od różnic w poziomie satysfakcji oraz od różnic w wielkości zróżnicowania satysfakcji uczestników podziału z wyników podziału. Znaczenie obu tych czynników zmieniało się w zależności od tego czy osoba badana występowała w roli obserwatora czy też uczestnika podziału.
Analiza odległości między uporządkowaniami podziałów dóbr wyznaczonymi za pomocą poszczególnych zasad sprawiedliwości a uporządkowaniami tych podziałów ze względu na oceny osób badanych (zarówno na poziomie grupowym, jak i na poziomie indywidualnym) wykazała wyraźne regularności. Ujawniła ona pewne uporządkowanie samych zasad sprawiedliwości. W punkcie 7 porównano je z uporządkowaniem określonym kilka lat wcześniej (por. Lissowski 1986) na podstawie teoretycznego badania własności zasad sprawiedliwości dystrybutywnej, które uwzględniało kilkanaście postulatów etycznych. Oba uporządkowania zasad sprawiedliwości: ustalone na podstawie ocen podziałów dóbr dokonanych przez osoby badane i na podstawie teoretycznego badania własności zasad, okazały się identyczne.
W ostatnim punkcie (punkt 8) zawarta jest dyskusja przyjętych założeń oraz uzyskanych wyników.
2. Eksperyment: dwa problemy podziału dóbr
Eksperyment „Oceny i wybory” został przeprowadzony w 1988 roku w 48 trzyosobowych grupach. Osobami badanymi byli studenci uczelni warszawskich.
Łącznie badaną próbę stanowiły 144 osoby.
Do eksperymentu wybrano najprostszą, a zarazem teoretycznie interesującą sytuację - podział trzech niejednorodnych, niepodzielnych dóbr między trzy osoby.
Każda-osoba badana oceniała wszystkie możliwe podziały dóbr w dwóch, formalnie równoważnych problemach podziału:
1) podziału spadku, 2) podziału żetonów.
Problem podziału spadku polegał na podziale trzech dóbr: A — mieszkania własnościowego, B - dom ku letniskowego z dużą działką i C - samochodu osobowego, dobrej zachodniej marki, między trzech synów spadkodawcy: Jana,
Adama i Piotra. Podział ten musiał spełniać dodatkowy warunek, że każdy z nich otrzymuje dokładnie jedno z tych dóbr. Brak było informacji o różnicach uprawnień synów do dzielonych dóbr. Jedyną informacją o synach były ich preferencje określone na zbiorze tych trzech dóbr.
Problem podziału żetonów polegał na podziale trzech kolorowych żetonów:
A — czerwonego, B — zielonego i C — niebieskiego, między trzech członków grupy eksperymentalnej (Osoba N r 1, Osoba Nr 2 i Osoba N r 3). Od koloru otrzymanego żetonu zależała wysokość indywidualnej wypłaty, jaką otrzymywał uczestnik badania. Wypłaty te były równe: 1000 zł, 550 zł lub 100 zł.2 Wypłaty były przypisane kolorom żetonów oddzielnie dla każdej osoby w grupie eksperymentalnej w taki sposób, aby preferencje osób N r 1, N r 2 i Nr 3 były (odpowiednio) takie same, jak podane preferencje Jana, Adama i Piotra w problemie podziału spadku.
Oba problemy podziału dóbr rozwiązywane przez osoby badane byty więc formalnie równoważne. Odmienny sposób ich przedstawiania na ogół skutecznie maskował tę równoważność. Inny był stosunek badanej osoby do każdego z tych problemów. W przypadku podziału spadku osoba badana występowała w roli obserwatora, natomiast w przypadku podziału żetonów - w roli uczestnika podziału, bezpośrednio zainteresowanego jego wynikiem.
Eksperyment przeprowadzono w czterech wersjach różniących się profilami preferencji synów w problemie podziału spadku i w konsekwencji także profilami preferencji osób badanych - uczestników podziału żetonów3. Były to następujące profile preferencji:
Wersja 1:
Wersja 2:
Wersja 3:
Wersja 4:
Jan A C B Osoba 1
Adam B C A Osoba 2
Piotr A B C Osoba 3
Jan B A C Osoba 1
Adam B C A Osoba 2
Piotr A B C Osoba 3
Jan B C A Osoba 1
Adam A B C Osoba 2
Piotr A B C Osoba 3
Jan C B A Osoba 1
Adam A B C Osoba 2
Piotr A B C Osoba 3
W podanych wyżej uporządkowaniach preferencyjnych zbioru dóbr na pierwszym miejscu wymienione zostało dobro oceniane najwyżej, a na ostatnim dobro oceniane najniżej.
2 W tym czasie przeciętne wynagrodzenie miesięczne pracowników zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej wynosiło ok. 28,5 tys. zł.
3 Wyboru profili preferencji, spośród 10 możliwych w tej sytuacji typów profili, dokonano - ze względu na inny cel badania - na podstawie porównania szans otrzymania poszczególnych dóbr przez poszczególnych uczestników podziału w wyniku zastosowania dwóch probabilistycznych zasad sprawied
liwości dystrybutywnej: równych szans satysfakcji i równych szans wyboru (por. Lissowski.l992b).
Zakładając, że każda osoba otrzymuje dokładnie jedno z trzech dóbr, możliwe jest sześć podziałów dóbr. Oto one:
Podziały dóbr
N r 1 N r 2 N r 3 Nr 4 N r 5 N r 6
Jan B C A C A B Osoba 1
Adam A A B B C C Osoba 2
Piotr C B c A B A Osoba 3
Osoby badane proszono m.in. o uporządkowanie tych podziałów od najsprawied
liwszego do najmniej sprawiedliwego. M ożna było przy tym uznać dwa lub więcej podziałów za jednakowo sprawiedliwe. W arto podkreślić, że same oceny stopnia sprawiedliwości podziałów dóbr nie miały praktycznych konsekwencji dla osób badanych, tzn. uzyskiwane wypłaty nie zależały od sposobu, w jaki oceniały one podziały dóbr. Oprócz ocen stopnia sprawiedliwości podziałów dóbr, osoby badane proszono o dokonywanie wielu innych ocen i wyborów.
3. Oceny podziałów dóbr wyznaczone za pomocą zasad sprawiedliwości dystrybutywnej
Zastosowanie każdej zasady sprawiedliwości dystrybutywnej wymaga przyjęcia pewnych założeń pomiarowo-porównawczych tj. założeń o poziomie pomiaru in
dywidualnych ocen podziałów dóbr i o możliwości ich międzyosobowego porów
nywania. Wyróżnia się dwa poziomy pomiaru indywidualnych użyteczności: porząd
kowy i interwałowy. Ten ostatni zakłada istnienie jednostki pomiaru. Ze względu na możliwości międzyosobowych porównań wyróżnia się trzy sytuacje: pełną porów
nywalność indywidualnych użyteczności (oznacza to odpowiednio porównywalność poziomów użyteczności albo też identyczność zarówno punktów zerowych na indywidualnych skalach użyteczności, jak i indywidualnych jednostek pomiaru użyteczności), częściową porównywalność (oznacza to, że identyczne są bądź punkty zerowe na indywidualnych skalach użyteczności bądź też indywidualne jednostki pomiaru użyteczności) i wreszcie - brak międzyosobowej porównywalności. Zasada sprawiedliwości może być stosowana w określonej sytuacji pomiarowo-porównawczej wtedy, gdy zmiana preferencji lub użyteczności według przekształcenia dopuszczalnego dla danej sytuacji nie zmienia wyznaczonego przez tę zasadę uporządkowania zbioru możliwych podziałów dóbr (por. Sen 1974, Kern 1978, Lissowski 1986).
Oceny podziałów dóbr w przedstawionych osobom badanym problemach podziału były narzucone z góry poprzez podane lub wymuszone sytuacyjnie oceny dóbr otrzymywanych przez poszczególne osoby w wyniku podziału. Rangi tych dóbr są podane w Tabeli 1, oddzielnie dla każdej wersji eksperymentu. Rangę 3, najwyższą, otrzymywało dobro oceniane najwyżej, rangę 2 - dobro oceniane jako drugie w kolejności, a rangę 1 - dobro oceniane najniżej. W zależności od zasady sprawiedliwości oceny te będą traktowane jako wyniki pomiaru użyteczności na skali porządkowej lub interwałowej.
Wszystkie klasyczne zasady sprawiedliwości, które będą rozważane w tym artykule4, zakładają przynajmniej częściową porównywalność indywidualnych ocen
4 Pełniejsze omówienie tych zasad sprawiedliwości oraz charakterystykę ich własności zawiera inny artykuł autora (Lissowski 1986).
podziałów dóbr. Spełniają one również pewien warunek bezstronności (por.
Suzumura 1983, Lissowski 1992a). Wszystkie zastępują bowiem wektor indywidual
nych ocen podziału dóbr wartością jednego wskaźnika (lub kilku wskaźników) i ze względu na wartości tego wskaźnika (lub tych wskaźników) porządkują podziały od najsprawiedliwszego do najmniej sprawiedliwego.
Pierwsze trzy klasyczne zasady sprawiedliwości, które przedstawimy, zakładają mocny, interwałowy sposób pomiaru użyteczności.
Zasada utylitarystów (U) porządkuje podziały dóbr ze względu na sumę indywidualnych użyteczności i wybiera jako najsprawiedliwszy taki podział, który maksymalizuje tę sumę. Patrząc na indywidualne oceny podane w Tabeli 1 widać natychmiast, że zgodnie z zasadą utylitarystów najsprawiedliwszym podziałem w pierwszej wersji eksperymentu jest podział Nr 4. Suma ocen dóbr otrzymywa
nych w wyniku tego podziału przez poszczególne osoby - według ich własnych ocen - równa się 8 i jest większa niż suma ocen dla wszystkich pozostałych podziałów.
Zasada radykalnych egalitarystów (RE) porządkuje podziały dóbr ze względu na wariancję indywidualnych użyteczności. W przypadku pierwszej wersji eks
perymentu minimalną wariancję, równą 0, m a podział Nr 1. Jest on jedynym, najsprawiedliwszym podziałem dóbr ze względu na tę zasadę. Jednakże, w pew
nych przypadkach dwa lub więcej podziałów może mieć tę samą, m inim alną wariancję. M ożna wówczas rozważać bardziej „wymagającą” zasadę egalitarną.
Zasada ta również porządkuje podziały dóbr ze względu na wariancję indywi
dualnych użyteczności, ale w przypadku równych wariancji wybiera jako bar
dziej sprawiedliwy ten podział, dla którego większa jest suma indywidualnych użyteczności. Będziemy nazywać ją zasadą egalitarystów (E). W przypadku pierwszej wersji eksperymentu obie zasady wyznaczają ten sam najsprawiedliw
szy podział. Nie musi tak być zawsze. N a przykład, dla trzeciej i czwartej wersji eksperymentu (por. Tabela 1) zasada radykalnych egalitarystów wyznacza cztery najsprawiedliwsze podziały: Nr 2, Nr 3, Nr 4 i Nr 5. Wszystkie one mają jednakowe wariancje. Natom iast zasada egalitarystów wyznacza tylko dwa najsprawiedliwsze podziały: Nr 2 i Nr 4 (mają one tę samą, największą sumę użyteczności).
Pozostałe zasady sprawiedliwości, które przedstawimy, wymagają słabszego założenia o pomiarze użyteczności, tzn. zakładają jedynie porządkowy poziom pomiaru.
Przedstawimy najpierw dwie zasady Rawlsa: zasadę maksyminu Rawlsa i jego wersję leksykograficzną. Zasada maksyminu Rawlsa (MR) porządkuje podziały dóbr ze względu na poziom użyteczności osoby znajdującej się w najmniej korzystnej sytuacji. W naszym przypadku osobą tą jest uczestnik podziału, który ocenia dobro przypadające m u w wyniku podziału niżej niż oceniają swoje udziały pozostali uczestnicy podziału (a więc w przypadku takiego podziału dóbr jego użyteczność jest najmniejsza). Zilustrujemy to na przykładzie pierwszej wersji eksperymentu. W przypadku podziału Nr 4 osobą znajdującą się w najmniej korzystnej sytuacji jest Jan (w problemie podziału spadku) i Osoba Nr 1 (w problemie podziału żetonów), zaś w przypadku podziału Nr 5 są dwie takie osoby:
Adam i Piotr oraz Osoba N r 2 i Osoba N r 3 odpowiednio. Oba podziały {Nr 4 i Nr 5) są najsprawiedliwsze ze względu na zasadę maksyminu Rawlsa, gdyż
oceny osób znajdujących sięw najmniej korzystnej sytuacji są jednakowe. Porów
nując je można jednak stwierdzić, że w pewnym sensie podział Nr 4 jest lepszym rozwiązaniem. Podczas gdy oba podziały są jednakowe ze względu na oceny pierwszej osoby znajdującej się w najmniej korzystnej sytuacji, to podział Nr 4 jest bardziej korzystny dla drugiej z kolei osoby znajdującej się w najmniej korzystnej sytuacji. Jest to dokładnie to rozumowanie, które uzasadnia wprowa
dzenie zasady leksyminu, Rawlsa (LR). Formalnie, zasada leksyminu Rawlsa jest leksykograficznym rozszerzeniem zasady M R w sytuacji, gdy w przypadku dwóch lub większej liczby podziałów dóbr użyteczności osób znajdujących się w najmniej korzystnej sytuacji są jednakowe. W takich przypadkach LR na
kazuje maksymalizowanie użyteczności drugiej z kolei osoby znajdującej się w najmniej korzystnej sytuacji, a jeżeli te również są jednakowe, to m ak
symalizowanie użyteczności trzeciej z kolei osoby znajdującej się w najmniej korzystnej sytuacji, itd. (Rawls 1971). W pierwszej wersji eksperymentu, jak stwierdziliśmy wyżej, podział Nr 4 jest najsprawiedliwszym podziałem według zasady LR.
Ponieważ zasady sprawiedliwości Rawlsa są określone ze względu na pozio
my użyteczności osób znajdujących się w najmniej korzystnej sytuacji, naturalne jest rozważyć analogiczny zbiór zasad określonych ze względu na poziomy użyteczności osób znajdujących się w najbardziej korzystnej sytuacji. Postawy wobec sprawiedliwości, które reprezentują takie zasady, można ocenić jako konserwatywne. Konserwatywnym odpowiednikiem maksyminu Rawlsa jest za
sada maksymaksu konserwatystów (MK), która nakazuje maksymalizowania użyteczności osoby znajdującej się w najbardziej korzystnej sytuacji. D la pierw
szej wersji eksperymentu zasada ta wyznacza jako najsprawiedliwsze cztery podziały: N r 3, Nr 4, N r 5 i N r 6. Osoby znajdujące się w najbardziej korzystnej sytuacji w przypadku tych podziałów otrzymują dobra najwyżej przez siebie oceniane. Porównując te cztery podziały można stwierdzić, że najlepszym spośród nich jest podział N r 4. To samo rozumowanie, które prowadziło do leksykograficznego rozszerzenia maksyminu Rawlsa, prowadzi w tym przypadku do zasady leksymaksu konserwatystów (LK). W sytuacji, gdy w przypadku dwóch lub większej liczby podziałów dóbr użyteczności osób znajdujących się w najbardziej korzystnej sytuacji są jednakowe, zasada ta nakazuje maksymalizowanie użyteczności drugiej z kolei osoby znajdującej się w najbardziej korzystnej sytuacji, a jeżeli te również są jednakowe, to m ak
symalizowanie użyteczności trzeciej z kolei osoby znajdującej się w najbardziej korzystnej sytuacji, itd.
Oceny wszystkich możliwych podziałów dóbr dla czterech wersji eksperymentu wyznaczone za pomocą siedmiu opisanych wyżej, klasycznych zasad sprawiedliwości przedstawia Tabela 1. Oceny te są wyrażone w postaci rang. Rangę najwyższą, równą 6, otrzymał podział najsprawiedliwszy ze względu na daną zasadę, a rangę najniższą, równą 1 - podział najmniej sprawiedliwy. W przypadku, gdy dwa lub więcej podziałów według danej zasady są jednakowo sprawiedliwe, to wszystkim im przypisana została ta sama ranga, równa średniej rang przypadających na te podziały. Oceny podziałów dóbr wyznaczone za pomocą klasycznych zasad sprawied
liwości dystrybutywnej będą stanowiły punkt odniesienia dla ocen stopnia sprawied
liwości podziałów dóbr dokonywanych przez osoby badane.
Tabela 1. Oceny podziałów dóbr Wersja 1
Kryterium oceny
Nr 1 Nr 2
Podziały dóbr
Nr 3 Nr 4 Nr 5 Nr 6 Rangi - wg własnych ocen - dóbr, które otrzymują:
Jan - Osoba N r 1 1 2 3 2 3 1
Adam - Osoba N r 2 1 1 3 3 2 2
Piotr - Osoba N r 3 1 2 1 3 2 3
Rangi podziałów według zasady sprawiedliwości:
RE 6 4 1 4 4 2
E 6 3 1 5 4 2
MR 2.5 2.5 2.5 5.5 5.5 2.5
LR 1 2 4 6 5 3
U 1 2 4.5 6 4.5 3
LK 1 2 5 6 4 3
MK 1 2 4.5 4.5 4.5 4.5
PODZIAŁ SPADKU
Mediany ocen stopnia sprawiedliwości podziałów 1 2.5 4 5.5 4.5 3 Odsetki osób, które uznały podział za najsprawiedliwszy 12,1 9,1 15,2 69,7 21,2 3,0 PODZIAŁ ŻETONÓW
Mediany ocen stopnia sprawiedliwości podziałów 6 3 2 4.5 4 2
Odsetki osób, które uznały podział za najsprawiedliwszy 67,6 0,0 0,0 29,4 2,9 0,0
Tabela 1. Oceny podziałów dóbr Wersja 2
Kryterium oceny
Nr 1 Nr 2
Podziały dóbr
Nr 3 Nr 4 Nr 5 Nr 6 Rangi - wg własnych ocen - dóbr, które otrzymują:
Jan - Osoba N r 1 3 1 2 1 2 3
Adam - Osoba N r 2 1 1 3 3 2 2
Piotr - Osoba N r 3 1 2 1 3 2 3
Rangi podziałów według zasady sprawiedliwości:
RE 1.5 4.5 3 1.5 6 4.5
E 1 4 3 2 6 5
MR 2.5 2.5 2.5 2.5 5.5 5.5
LR 2 1 3 4 5 6
U 2 1 3.5 5 3.5 6
LK 3 1 4 5 2 6
MK 4.5 1.5 4.5 4,5 1.5 4.5
PODZIAŁ SPADKU
Mediany ocen stopnia sprawiedliwości podziałów 1.5 2 3 4 5 5.5
Odsetki osób, które uznały podział za najsprawiedliwszy 11,4 5,7 14,3 22,9 31,4 60,0 PODZIAŁ ŻETONÓW
Mediany ocen stopnia sprawiedliwości podziałów 2 3.5 3 2.5 6 5 Odsetki osób, które uznały podział za najsprawiedliwszy 11,1 5,6 5,6 5,6 83,3 22,2
Tabela 1. Oceny podziałów dóbr Wersja 3
Kryterium oceny
Nr 1 Nr 2
Podziały dóbr
Nr 3 Nr 4 Nr 5 Nr 6 Rangi - wg własnych ocen - dóbr, które otrzymują:
Jan - Osoba Nr 1 3 2 1 2 1 3
Adam - Osoba N r 2 3 3 2 2 1 1
Piotr - Osoba N r 3 1 2 1 3 2 3
Rangi podziałów według zasady sprawiedliwości:
RE 1.5 4.5 4.5 4.5 4.5 1.5
E 1.5 5.5 3.5 5.5 3.5 1.5
MR 2.5 5.5 2.5 5.5 2.5 2.5
LR 3.5 5.5 1.5 5.5 1.5 3.5
U 4.5 4.5 1.5 4.5 1.5 4.5
LK 5.5 3.5 1.5 3.5 1.5 5.5
MK 4.5 4.5 1.5 4.5 1.5 4.5
PODZIAŁ SPADKU
Mediany ocen stopnia sprawiedliwości podziałów 3.5 5 1.5 4.5 1.5 3.5 Odsetki osób, które uznały podział za najsprawiedliwszy 35,3 55,9 5,9 52,9 5,9 23,5 PODZIAŁ ŻETONÓW
Mediany ocen stopnia sprawiedliwości podziałów 1.5 5.5 3.5 5.5 3.5 1.5 Odsetki osób, które uznały podział za najsprawiedliwszy 8,8 82,4 11,8 79,4 8,8 5,9
Tabela 1. Oceny podziałów dóbr Wersja 4
Kryterium oceny Podziały dóbr
Nr 1 Nr 2 Nr 3 Nr 4 Nr 5 Nr 6 Rangi - wg własnych ocen - dóbr, które otrzymują:
Jan - Osoba N r 1 2 3 1 3 1 2
Adam - Osoba N r 2 3 3 2 2 1 1
Piotr - Osoba N r 3 1 2 1 3 2 3
Rangi podziałów według zasady sprawiedliwości:
RE 1.5 4.5 4.5 4.5 4.5 1.5
E 1.5 5.5 3.5 5.5 3.5 1.5
MR 2.5 5.5 2.5 5.5 2.5 2.5
LR 3.5 5.5 1.5 5.5 1.5 3.5
U 3.5 5.5 1.5 5.5 1.5 3.5
LK 3.5 5.5 1.5 5.5 1.5 3.5
MK 4.5 4.5 1.5 4.5 1.5 4.5
PODZIAŁ SPADKU
Mediany ocen stopnia sprawiedliwości podziałów 3.5 5.5 1.5 5.5 1.5 3.5 Odsetki osób, które uznały podział za najsprawiedliwszy 16,7 80,6 0,0 72,2 0,0 5,6 PODZIAŁ ŻETONÓW
Mediany ocen stopnia sprawiedliwości podziałów 1.5 5.5 3 5.5 3.5 1.5 Odsetki osób, które uznały podział za najsprawiedliwszy 2,8 77,8 5,6 80,6 8,3 2,8
4. Oceny stopnia sprawiedliwości podziałów dóbr dokonane przez osoby badane
Każda osoba badana, jak już wspominaliśmy w punkcie 2, porządkowała sześć możliwych podziałów dóbr od najsprawiedliwszego do najmniej sprawiedliwego, oddzielnie dla dwóch problemów podziału dóbr: podziału spadku i podziału żetonów. N a tej podstawie zostały ustalone oceny podziałów dóbr charakteryzujące zbiór wszystkich osób badanych. Ocenami tymi są:
- mediana rang, jakie otrzymał podział w indywidualnych uporządkowaniach sześciu podziałów według stopnia sprawiedliwości,
- odsetek osób oceniających ten podział jako najsprawiedliwszy. Sumy tych odsetków mogą przekraczać 100, gdyż osoby badane mogły wskazywać kilka podziałów jako najsprawiedliwsze.
Należy podkreślić, że przedstawione w Tabeli 1 uporządkowania zbioru podziałów dóbr ustalone dla całej badanej zbiorowości za pomocą tych dwu wskaźników są bardzo podobne. Pewne zakłócenia pojawiają się jedynie dla podziałów ocenianych przez całą badaną zbiorowość (według median rang) jako najmniej sprawiedliwe.
Odsetki osób oceniających te podziały jako najsprawiedliwsze są bowiem równe bądź bardzo bliskie zeru.
Warto też zwrócić uwagę na znaczny stopień zgodności między ocenami badanych osób. Świadczą o tym bardzo znaczne różnice między medianami rang, których wartości wyczerpują prawie cały zakres wartości potencjalnych (od 1 do 6), a także bardzo wysokie odsetki osób uznających określony podział za najsprawiedliwszy.
Już pobieżna analiza rezultatów eksperymentu przedstawionych w Tabeli 1 pokazuje, że we wszystkich wersjach eksperymentu badane osoby różnie oceniały stopień sprawiedliwości tych samych podziałów w problemie podziału spadku i w problemie podziału żetonów. Najwyraźniej różnice te ujawniają się w pierwszej wersji eksperymentu. W tej wersji podział Nr 1 oceniany jako najmniej sprawiedliwy w problemie podziału spadku był oceniany jako najsprawiedliwszy w problemie podziału żetonów. Ponieważ oba problemy podziału dóbr są formalnie identyczne, stwierdzone różnice można przypisywać różnicom roli, w jakiej występowała osoba badana: roli obserwatora - w problemie podziału spadku i roli uczestnika podziału - w problemie podziału żetonów. W celu określenia kierunku zmian ocen stopnia sprawiedliwości podziałów w wyniku zmiany roli, w jakiej występowała badana osoba, porównamy uporządkowania sześciu podziałów ustalone dla badanej zbiorowości z uporządkowaniami wyznaczonymi za pomocą zasad sprawiedliwości dystrybutywnej.
5. Porównanie ocen podziałów dóbr dokonanych przez ludzi i wyznaczonych za pomocą zasad sprawiedliwości
Badanie zgodności między uporządkowaniami zbioru podziałów dóbr dokona
nymi przez ludzi ze względu na ocenę stopnia sprawiedliwości podziałów i wy
znaczonymi za pomocą zasad sprawiedliwości dystrybutywnej wymaga zastosowania pewnej miary odległości. M iara taka została określona przez J. Kemeny’ego w sposób aksjomatyczny, specjalnie dla oceny odległości między uporządkowaniami
preferencyjnymi (Kemeny 1962). Spełnia ona m.in. trzy podstawowe warunki odległości.5 W tym przypadku może ona przyjmować wartości od 0 - gdy oba porównywane uporządkowania są identyczne, do 30 - gdy są one dokładnie odwrotne.
W Tabeli 2 podano odległości między uporządkowaniami podziałów dóbr ustalonymi dla zbiorowości badanych w czterech wersjach eksperymentu na podstawie median rang a uporządkowaniami wyznaczonymi za pomocą siedmiu zasad sprawiedliwości dystrybutywnej (por. Tabela 1). Warto zwrócić uwagę na jednakowe odległości uporządkowań ustalonych na podstawie ocen osób badanych od uporząd
kowań według zasad sprawiedliwości: U i M K w wersji trzeciej oraz LR, U i LK w wersji czwartej eksperymentu. W tych dwóch wersjach eksperymentu wymienione zasady sprawiedliwości wyznaczają bowiem takie same uporządkowania podziałów.
Tabela 2. Odległości między uporządkowaniami podziałów dóbr wyznaczonymi na podstawie ocen osób badanych (wg median rang) i za pomocą zasad sprawiedliwości
Wersja eksperymentu
Problem podziału
Odległości między uporządkowaniami podziałów dóbr wyznaczonymi na podstawie ocen osób badanych (wg median rang)
i za pomocą zasady sprawiedliwości
RE E MR LR U LK MK
1 spadku 19 16 7 0 1 2 6
żetonów 4 1 10 15 16 17 19
2 spadku 10 8 7 2 5 8 15
żetonów 2 0 7 10 13 16 21
3 spadku 13 9 5 1 5 9 5
żetonów 4 0 4 8 12 16 12
4 spadku 12 8 4 0 0 0 4
żetonów 5 1 5 9 9 9 13
Analizując dane przedstawione w Tabeli 2 można stwierdzić, że uporządkowania podziałów na podstawie ocen wszystkich badanych osób są we wszystkich wersjach eksperymentu:
1) w przypadku podziału spadku - najbardziej zbliżone do uporządkowań według zasady leksyminu Rawlsa (LR),
2) w przypadku podziału żetonów - najbardziej zbliżone do uporządkowań według zasady egalitarystów (E).
Widać wyraźnie, że kryterium oceny stopnia sprawiedliwości w przypadku podziału spadku, a więc wtedy, gdy badana osoba występowała w roli obserwatora, był poziom satysfakcji osoby znajdującej się w najmniej korzystnej sytuacji,
5 Odległość Kemeny’ego między dwoma uporządkowaniami preferencyjnymi R j i R k tego samego zbioru alternatyw X = {x,,...,xm} jest określona następująco:
m m
d (R j,R k) - 1/2 £ E l r V r* J
s = l t =1
gdzie
( 1 gdy alternatywa x^ w uporządkowaniu Rj jest przedkładana nad alternatywę x t, r>st = < 0 gdy alternatywy x, i x, są w uporządkowaniu Rj oceniane tak samo,
^ 1 gdy alternatywa x, w uporządkowaniu Rj jest przedkładana nad alternatywę xs, i analogicznie są określone wartości r\.t ze względu na uporządkowanie Rk.
natomiast w przypadku podziału żetonów, a więc wtedy, gdy badana osoba występowała w roli uczestnika podziału - zróżnicowanie użyteczności uczestników podziału. W tym ostatnim przypadku podziały lepsze w sensie Pareto, ale o bardziej zróżnicowanych użytecznościach uczestników podziału otrzymują na ogół niższe oceny. Najwyraźniej widać to na przykładzie podziału Nr 1 w pierwszej wersji eksperymentu. Jest to podział, w wyniku którego wszystkie osoby otrzymują to dobro, które oceniają najniżej. Jest on gorszy w sensie Pareto od wszystkich pozostałych podziałów. Został jednak oceniony przez ponad dwie trzecie osób badanych jako najsprawiedliwszy. Równość wyników podziału jest więc przedkładana nad ich użyteczność dla uczestników podziału.
W Tabeli 2 zostały przedstawione odległości od uporządkowań podziałów ze względu na oceny stopnia sprawiedliwości charakteryzujące łącznie wszystkie osoby badane za pomocą poszczególnych wersji kwestionariusza. Badane zbiorowości są jednak zróżnicowane. Średnie odległości między indywidualnymi ocenami stopnia sprawiedliwości a ocenami wyznaczonymi dla całej zbiorowości na podstawie median rang wynoszą: w problemie podziału spadku - 6.12, a w problemie podziału żetonów - 6.05.6 Obecnie porównamy bezpośrednio indywidualne oceny stopnia sprawiedliwości podziałów z ocenami wyznaczonymi za pomocą zasad sprawied
liwości dystrybutywnej. Wykorzystamy w tym celu tę samą miarę odległości między uporządkowaniami preferencyjnymi.
W Tabeli 3 podano charakterystyki odległości między uporządkowaniami podziałów zgodnie z zasadami sprawiedliwości dystrybutywnej a ocenami stopnia sprawiedliwości podziałów deklarowanymi przez poszczególne osoby: w roli ob
serwatora (podział spadku) i w roli uczestnika podziału (podział żetonów).
Tabela 3. Porównanie odległości między uporządkowaniami dóbr wyznaczonymi za pomocą zasad sprawiedliwości i na podstawie ocen osób badanych dokonanych z pozycji obserwatora
i uczestnika podziału Charakterystyki odległości między
uporządkowaniami podziałów dóbr:
Zasada sprawiedliwości dystrybutywnej
RE E M R LR U LK MK
Średnie odległości między uporządkowaniami podziałów według zasady sprawiedliwości
i według ocen osób badanych dokonanych:
- z pozycji obserwatora 13.76 11.54 8.35 6.01 6.46 7.45 10.23
- z pozycji uczestnika 7.78 5.98 7.44 9.25 10.82 12.54 14.61
- różnica 5.98 5.56 0.91 -3.24 -4.36 -5.09 -4.38
Odsetki osób, których oceny podziałów dóbr dokonane z pozycji obserwatora były:
- bardziej zgodne 15.3 14.6 30.7 64.2 70.1 74.5 73.0
- tak samo zgodne 9.5 10.2 25.5 10.9 10.9 9.5 12.4
- mniej zgodne 75.2 75.2 43.8 24.8 19.0 16.1 14.6
z uporządkowaniem wyznaczonym za pomocą tej zasady sprawiedliwości niż oceny dokonane z pozycji uczestnika
Analiza indywidualnych ocen stopnia sprawiedliwości potwierdza stwierdzone wcześniej prawidłowości. Oceny dokonywane w roli obserwatora są najbliższe
6 D la poszczególnych wersji eksperymentu są one równe odpowiednio: wersja 1 - 6.97 i 7.79, wersja 2 - 6.03 i 6.31, wersja 3 - 7.65 i 4.35 oraz wersja 4 - 3.97 i 5.75.
ocenom według zasady leksyminu Rawlsa (LR), a w roli uczestnika podziału - ocenom według zasady egalitarystów (E). D la wszystkich zasad sprawiedliwości dystrybutyw- nej różnice między średnimi odległościami w obu problemach podziału są statystycznie istotne. Średnie odległości zmniejszyły się najbardziej dla zasad egalitarystów, a także dla maksyminu Rawlsa, a wzrosły dla pozostałych zasad sprawiedliwości.
Zmiany ocen - w zależności od roli, w jakiej występowała osoba badana - są bardzo wyraźnie widoczne, gdy analizuje się odsetki osób, których oceny podziałów dóbr dokonywane z pozycji obserwatora były: bardziej zgodne, tak samo zgodne lub mniej zgodne z uporządkowaniami wyznaczonymi za pomocą poszczególnych zasad sprawiedliwości niż oceny dokonane z pozycji uczestnika podziału. Jedynie dla zasady maksyminu Rawlsa (M R) odsetki tych trzech kategorii osób są zbliżone.
Oceny dominującej większości badanych osób formułowane w roli uczestnika podziału były bliższe zasadom egalitarnym od ocen formułowanych w roli obser
watora, a zarazem oceny formułowane w roli obserwatora były bliższe pozostałym zasadom sprawiedliwości.
W Tabeli 4 dla poszczególnych zasad sprawiedliwości podano odsetki osób, których oceny stopnia sprawiedliwości były najbliższe tym zasadom. W celu kondensa
cji informacji podano je łącznie dla obu problemów podziału dóbr. Widzimy, że oceny ponad połowy osób w problemie podziału spadku (dokładnie: 54,3%) były najbliższe ocenom według zasady leksyminu Rawlsa (LR), a dla prawie takiego samego odsetka osób w problemie podziału żetonów (dokładnie: 48,6%) były one najbliższe ocenom według zasady egalitarystów (E)7. D la 29,2% osób badanych oceny w roli obserwatora były najbliższe ocenom według zasady leksyminu Rawlsa (LR), a równocześnie oceny w roli uczestnika podziału były najbliższe ocenom według zasady egalitarystów (E).
Tabela 4. Odsetki osób, których oceny stopnia sprawiedliwości podziałów dóbr dokonywane z pozycji obserwatora i z pozycji uczestnika podziału były najbliższe ocenom według danej zasady
sprawiedliwości Zasada sprawiedliwości
najbliższa ocenom z pozycji obserwatora
Zasada sprawiedliwości najbliższa ocenom
z pozycji uczestnika podziału Razem
RE E MR LR U LK MK
RE 0,73 2,19 0,00 1,46 1,46 1,46 0,00 7,2
E 2,19 6,57 0,73 2,19 2,19 2,92 0,00 10,1
MR 2,19 5,84 ‘3,65 2,92 2,92 2,92 *2,19 11,6
LR ‘7,30 29,20 5,11 ‘18,98 10,22 ‘10,95 0,73 54,3
U 6,57 21,17 4,38 11,68 ’10,95 ‘10,22 1,46 37,7
LK 5,11 20,44 4,38 ‘13,87 • *10,95 ‘10,22 1,46 37,0
MK 2,19 5,11 3,65 3,65 2,92 2,92 ‘2,19 13,8
Razem 23,6 48,6 l i , 4 26,4 13,6 12,9 4,3 100,0
* Hipoteza o niezależności stochastycznej odrzucona na poziomie istotności 0.05
Dane przedstawione w Tabeli 4 pozwalają stwierdzić jeszcze jeden bardzo interesujący fakt. W większości przypadków to, która zasada sprawiedliwości jest
7 Ponieważ niekiedy odległości od dwóch (lub więcej) zasad były jednakowe, więc sumy odsetków przekraczają 100.
najbliższa deklarowanej ocenie stopnia sprawiedliwości w problemie podziału żetonów jest niezależne od tego, która z tych zasad była najbliższa ocenie stopnia sprawiedliwości w problemie podziału spadku. Jedynie w kilku przypadkach hipotezę o niezależności stochastycznej trzeba było odrzucić na poziomie istotności 0.05. Połowa tych przypadków odnosi się do sytuacji, w której oceny stopnia sprawiedliwości dla obu problemów podziału dóbr są najbliższe ocenom według tej samej zasady sprawiedliwości dystrybutywnej. A więc nie tylko oceny stopnia sprawiedliwości zmieniają się w zależności od roli, w jakiej występuje osoba badana, ale ponadto są one niezależne stochastycznie.
6. Zależność ocen stopnia sprawiedliwości od własności podziałów dóbr
Bardziej szczegółową analizę sposobu oceniania stopnia sprawiedliwości po
działów dóbr umożliwia porównywanie podziałów parami. Pozwala to bowiem na badanie zależności ocen stopnia sprawiedliwości od własności podziałów.
Porównując parami 6 podziałów dóbr ocenianych przez osoby badane w każdej wersji eksperymentu otrzymujemy 30 uporządkowanych par podziałów czyli łącznie 120 uporządkowanych par podziałów. Każde porównywane dwa podziały tworzą dwie uporządkowane pary. Pociąga to za sobą pewną symetrię charakterystyk różnic między podziałami w zbiorze uporządkowanych par podziałów.
Różnica ocen stopnia sprawiedliwości uporządkowanej pary podziałów (s,t) będzie opisywana za pomocą indeksu wyborów i odrzuceń, który będziemy oznaczać przez IWO.
IWO(s,t) = odsetek osób, które oceniają podział s jako sprawied
liwszy od podziału t - odsetek osób, które oceniają podział s jako mniej sprawiedliwy od podziału t.
Indeks ten może przyjmować wartości od -100 do 100. Średnia jego wartość w zbiorze uporządkowanych par podziałów jest zawsze równa 0, gdyż każde dwa podziały występują w tej zbiorowości w postaci dwu uporządkowanych par o identycznych wartościach bezwzględnych indeksu wyborów i odrzuceń, lecz o przeciwnych znakach.
Badanie zależności indeksu wyborów i odrzuceń od kilkunastu własności porównywanych podziałów wykazało - zarówno w problemie podziału spadku, jak i w problemie podziału żetonów - że tylko dwie własności mają istotne znaczenie. Są to: RS - różnica średnich rang przypisywanych przez uczestników podziału dobrom otrzymywanym przez nich w wyniku podziału oraz RW - różnica wariancji tych rang.
RS(s,t) = średnia rang podziału s - średnia rang podziału t, RW(s,t) = wariancja rang podziału s - wariancja rang podziału t.
Jeżeli założymy, że rangi dóbr dobrze charakteryzują użyteczności przypisywane im przez uczestników podziału i m ogą być międzyosobowo porównywalne, to pierwsza z tych własności zdaje sprawę z różnicy między średnimi (lub sumami) użyteczności uczestników podziału, a druga — ze zróżnicowania tych użyteczności.
Zależność indeksu wyborów i odrzuceń (IWO) od różnic średnich rang przy
pisywanych przez uczestników podziału dobrom, jakie otrzymują w wyniku
podziału (RS), oraz od różnic wariancji tych rang (RW) była badana zarówno dla oryginalnych wielkości tych różnic, jak i dla podziału ich na kilka kategorii.
Uwzględniono dwie klasyfikacje: na 5 kategorii (duże ujemne, małe ujemne, brak różnic, małe dodatnie i duże dodatnie) oraz na 3 kategorie (ujemne, brak r ó ż n i c
i dodatnie). Analiza ta ujawniła kilka prawidłowości.
1. Średnie wartości indeksu IWO - w obu problemach podziału dóbr - zależą zarówno od różnic między średnimi rang (RS), jak i od różnic między wariancjami rang (RW). Zależności ocen stopnia sprawiedliwości od tych własności podziałów są wyraźne wówczas, gdy bada się je w poszczególnych kategoriach par podziałów wyróżnionych ze względu na wielkości różnic między średnimi oraz między wariancjami. Zależność od pierwszego z tych czynników jest na ogół pozytywna, a od drugiego - negatywna. Oznacza to, że wyższy przeciętny poziom użyteczności wyników podziału sprzyja uznawaniu go za sprawiedliwszy, natomiast większe zróżnicowanie użyteczności uczestników podziału sprzyja uznawaniu go za mniej sprawiedliwy.
2. Siła zależności różnic ocen stopnia sprawiedliwości od różnic między przeciętnym poziomem użyteczności i między zróżnicowaniem tych użyteczności jest odmienna w obu problemach podziału dóbr. W problemie podziału spadku zależność od przeciętnego poziomu użyteczności jest bardzo mocna, natomiast od zróżnicowania użyteczności - w całej zbiorowości uporządkowanych par podziałów, abstrahując od różnic między średnimi - statystycznie nieistotna. W problemie podziału żetonów zależność od zróżnicowania użyteczności jest znacznie mocniejsza niż zależność od przeciętnego poziomu użyteczności. Zależności ocen stopnia sprawiedliwości od każdej z tych własności podziału są w tym przypadku statystycznie istotne. Oznacza to, że badane osoby oceniając stopień sprawiedliwoś
ci podziałów w problemie podziału spadku (tj. gdy występowały w roli obserwato
ra) kierowały się prawie wyłącznie poziomem użyteczności, natomiast w problemie podziału żetonów (tj. gdy występowały w roli uczestnika podziału) - obydwoma własnościami podziałów, lecz w większym stopniu zróżnicowaniem użyteczności.
3. Zaskakująco małe są różnice między średnimi wartościami indeksu wyborów i odrzuceń w kategoriach par podziałów, dla których różnice między średnimi lub wariancjami rang mają jednakowy znak (ujemny lub dodatni), lecz różną wielkość (duża lub mała różnica). Oznacza to, że oceniając stopień sprawiedliwości podziałów dóbr badane osoby brały pod uwagę głównie kierunek różnic między przeciętnymi poziomami użyteczności lub między zróżnicowaniami użyteczności, a nie wielkości tych różnic.
W celu udokumentowania zaobserwowanych prawidłowości, a także dla porów
nania poszczególnych wersji eksperymentu, w Tabeli 5 podano wartości różnych parametrów statystycznych opisujących omawiane wyżej zależności. Ze względu na prawidłowość przedstawioną w punkcie 3 wykorzystano trychotomiczną klasyfika
cję wielkości różnic między średnimi i między wariancjami. Wartości wszystkich parametrów zależności przedstawionych w Tabeli 5 (z wyjątkiem niestandaryzo- wanych współczynników regresji wielokrotnej, które ze względu na zmianę jednostek były nieporównywalne) były prawie identyczne w trzech sytuacjach różniących się sposobem klasyfikacji zmiennych niezależnych (zmienne oryginalne, klasyfikacja na pięć kategorii i klasyfikacja na trzy kategorie). W arto dodatkowo zwrócić uwagę na następujące fakty.
Tabela 5. P a ra m e try zależności statystycznej indeksu w yborów i odrzuceń (IW O ) od ró żn icy m iędzy średnim i (R S) i różnicy m iędzy w ariancjam i (R W )
Wersja eksperymentu
Współczynniki korelacji między
Metryczne
współczynniki Kwadrat regresji wielo- współczynnika krotnej IWO z “ « “ «?)> .
w iftln k T n tn ei
Kwadraty stosunków korelacji IWO z
IWO i RS IWO i RW RS i RW RS RW RS RW R S i R W
Problem podziału spadku
Razem 0.919 -0.011 0.203 65.0 -15.1 0.886 0.845 0.000 0.900
1 0.952 0.252 0.386 58.5 -8.5 0.922 0.907 0.063 0.930
2 0.854 -0.308 0.000 56.3 -21.1 0.825 0.730 0.095 0.857
3 0.905 0.162 0.500 74.5 -26.2 0.931 0.819 0.026 0.931
4 0.983 -0.049 0.000 77.6 -4.7 0.968 0.966 0.002 0.978
Problem podziału żetonów
Razem 0.383 -0.683 0.203 38.7 -61.0 0.750 0.147 0.467 0.840
1 0.080 -0.814 0.386 24.3 -56.2 0.845 0.006 0.663 0.896
2 0.438 -0.654 0.000 32.4 -50.2 0.619 0.192 0.427 0.650
3 0.226 -0.715 0.500 68.4 -97.1 0.966 0.051 0.512 0.995
4 0.715 -0.616 0.000 52.9 -55.9 0.890 0.511 0.380 0.996
Bardzo wysoka jest skuteczność przewidywania wartości indeksu wyborów i odrzuceń na podstawie różnic między dwiema własnościami podziałów: poziomu użyteczności i ich zróżnicowania (kwadraty współczynnika korelacji wielokrotnej oraz stosunków korelacji z obu zmiennymi uwzględnianymi łącznie są bliskie 0.9).
Jest ona wyższa dla problemu podziału spadku niż dla problemu podziału żetonów.
Porównanie czterech wersji eksperymentu potwierdza przedstawione poprzednio prawidłowości. Niewielkie różnice między wartościami parametrów zależności można wyjaśnić różnicami między profilami preferencji uczestników podziału. Konsekwenqą różnic profili preferencji są różnice stopnia konfliktu między dwiema rozważanymi własnościami podziałów. W wersji trzeciej eksperymentu występuje silna zależność różnic między średnimi i wariancjami użyteczności (współczynnik korelacji 0.5 oznacza, że podziały o wyższym przeciętnym poziomie użyteczności charakteryzują się większym zróżnicowaniem użyteczności). W pierwszej wersji eksperymentu również występuje zależność różnic między średnimi i wariancjami użyteczności, ale słabsza (współczynnik korelacji 0.386), natomiast w dwóch pozostałych wersjach eksperymen
tu zależność ta nie występuje (współczynniki korelacji równe 0).
7. Uporządkowanie zasad sprawiedliwości dystrybutywnej:
oceny ludzi a własności zasad
Analiza indywidualnych ocen stopnia sprawiedliwości podziałów dóbr przed
stawiona w punktach 4 i 5, a zwłaszcza dane zawarte w tabelach 2, 3 i 4, ujawniła
bardzo wyraźne regularności. Pozwalają one przypuszczać, że porządek, w jakim wymienione są zasady sprawiedliwości dystrybutywnej w tych tabelach:
RE E M R LR U LK M K
nie jest przypadkowy, lecz dobrze charakteryzuje relacje między tymi zasadami i odległości między nimi.
Porządek ten został określony na podstawie ocen stopnia sprawiedliwości podziałów dla całej zbiorowości badanych osób. Uzasadniają go porównania: (1) odległości między uporządkowaniami podziałów dóbr najlepiej charakteryzującymi (według median rang) oceny stopnia sprawiedliwości badanych osób w czterech wersjach eksperymentu a uporządkowaniami wyznaczonymi za pomocą poszczegól
nych zasad sprawiedliwości, (2) średnich odległości między uporządkowaniami ustalonymi przez zastosowanie zasad sprawiedliwości a indywidualnymi uporząd
kowaniami podziałów według stopnia sprawiedliwości, a także (3) częstości zasad sprawiedliwości najbliższych ocenom podziałów dóbr dokonanym przez osoby badane według stopnia sprawiedliwości.
M ożna zadać pytanie, czy i w jakim stopniu indywidualne oceny podziałów dóbr według stopnia sprawiedliwości, podobnie jak oceny zagregowane charakteryzujące całą badaną zbiorowość, są zgodne z tym porządkiem. Sprawdzono czy powyższe uporządkowanie zasad sprawiedliwości tworzy jakościową skalę Coombsa (por.
Coombs 1954). Ze skalą tą mamy do czynienia wtedy, gdy zarówno obiekty oceniane, jak i ideały osób oceniających mogą być reprezentowane przez punkty leżące na tym samym kontinuum. Ponadto, oceny obiektów znajdujących się na tym kontinuum bliżej ideału osoby oceniającej są przez nią wyżej oceniane. Sprawdzenie, czy zasady sprawiedliwości tworzą jakościową skalę Coombsa, nie mogło być przeprowadzone wprost, gdyż osoby badane nie dokonywały bezpośrednio ocen zasad sprawiedliwości ani też uporządkowań podziałów dóbr wyznaczonych przez te zasady. Porządkowały one jedynie podziały od najsprawiedliwszego do najmniej sprawiedliwego. Określały więc własny ideał. Zamiast empirycznych ocen zasad sprawiedliwości (dokładniej:
uporządkowań podziałów dóbr wyznaczonych za pomocą tych zasad), wykorzystano miarę odległości Kemeny’ego między uporządkowaniami indywidualnymi (tj.
ideałami) a uporządkowaniami wyznaczonymi za pomocą zasad sprawiedliwości.
Okazało się, że relacje między tymi odległościami dla blisko trzech czwartych badanych osób (dokładniej: 72,5%) spełniają warunki jakościowej skali Coombsa wyznaczonej przez podany wyżej porządek zasad sprawiedliwości. Relaq'e między tymi odległościa
mi nie były zgodne z wyznaczonymi na podstawie jakościowej skali Coombsa z założonym porządkiem zasad sprawiedliwości głównie dla osób badanych za pomocą trzeciej wersji eksperymentu. Jak pamiętamy (por. Tabela 1), w tym przypadku zasady sprawiedliwości: U i M K wyznaczały identyczne uporządkowanie podziałów dóbr, różne od wyznaczonego przez - znajdującą się między nimi w hipotetycznym uporządkowaniu zasad sprawiedliwości - zasadę LK. Podkreśla to szczególny status uzyskanego uporządkowania zasad sprawiedliwości. Jest ono wyrazem pewnej prawidłowości charakteryzującej oceny osób badanych, a nie - jednoznaczną konsekwencją formalnych własności rozważanych zasad sprawiedliwości.
Ujawnione, „empiryczne” uporządkowanie zasad sprawiedliwości dystrybutywnej można porównać z porządkiem, jaki sugeruje teoretyczna analiza własności tych zasad. Wyniki takiej analizy zawiera inny, wcześniejszy artykuł autora (1986).
Porównano w nim własności ośmiu normatywnych zasad sprawiedliwości, w tym
sześciu uwzględnionych w powyższej analizie wyników eksperymentu. Porównanie to polegało na badaniu spełniania bądź też nie spełniania przez te zasady kilkunastu postulatów etycznych. Rozważany zestaw postulatów obejmował zarówno specyficzne postulaty dotyczące podziału dóbr, jak i pewne ogólniejsze pożądane własności metod podejmowania społecznych decyzji. Część prezentowanych tam wyników zawiera Tabela 6.
Tabela 6. Porównanie klasycznych zasad sprawiedliwości dystrybutywnej
Czy zasada sprawiedliwości dystrybutywnej zawsze Zasada sprawiedliwości dystrybutywnej spełnia ( + ) lub zawsze gwałci (-) dany postulat? RE E MR LR U LK M K
Mocny postulat słuszności + + + + _ _
Slaby postulat słuszności + + + + — —
Postulat skrajnej równości + + + -
Postulat symetrii preferencji + + + + -
Postulat skrajnej nierówności - - - +
Postulat niesłuszności - - - _ + +
Postulat połączonego transferu +
Postulat sumy użyteczności +
Mocny postulat Pareto + + +
Postulat wyłączenia osób niezainteresowanych + + +
Źródło: Lissowski G., Etyka 22 (1986), s. 175.
W tabeli tej uwzględniono jedynie dziesięć postulatów etycznych. Brak miejsca nie pozwala przytoczyć pełnych sformułowań tych postulatów. Zainteresowanego Czytelnika odsyłamy do cytowanego artykułu. Znak „ + ” oznacza, że zasada sprawiedliwości zawsze spełnia dany postulat etyczny, znak - że zasada sprawiedliwości zawsze gwałci dany postulat etyczny, a brak znaku „ + ” lub - że zasada sprawiedliwości niekiedy spełnia, a niekiedy gwałci dany postulat.
Analiza własności zasad sprawiedliwości, m.in. ze względu na ograniczony zestaw badanych postulatów etycznych, nie daje jednoznacznego uporządkowania zasad sprawiedliwości. Największą trudność w uporządkowaniu tych zasad, na podstawie ich własności przedstawionych w Tabeli 6, stwarza usytuowanie leksykograficznych wersji zasad: Rawlsa i konserwatystów. Z jednej strony wersje leksykograficzne tych zasad mają wyraźniej określone własności. Jeżeli M R zawsze spełnia lub zawsze gwałci pewien postulat etyczny, to tak samo zachowuje się LR, ale nie odwrotnie.
Analogiczna relacja zachodzi między M K i LK. Na tej podstawie można byłoby stwierdzić, że LR jest zasadą bardziej egalitarną niż M R, i analogicznie, LK jest zasadą bardziej konserwatywną niż M K. Z drugiej jednak strony leksykograficzne wersje zawsze spełniają mocny postulat Pareto i postulat wyłączenia osób niezaintere- sowanych. W tym sensie są bardziej podobne do zasady utylitarystów (U). Zwłaszcza spełnianie mocnego postulatu Pareto, będące wyrazem uwzględniania przez te zasady także użyteczności podziału, a nie tylko pewnego stosunku do równości lub nierówności podziału, skłania do uznania ich za bliższe zasadzie utylitarystów.
Uporządkowania zasad sprawiedliwości dystrybutywnej, na podstawie ocen osób badanych i na podstawie teoretycznego badania własności tych zasad, okazały się zgodne. Z jednej strony można to interpretować jako argument na rzecz trafności ocen osób badanych, natomiast z drugiej strony - jako potwierdzenie
