Wybrane aspekty konkurencyjności rolnictwa

Pełen tekst

(1)

(2) Wybrane aspekty konkurencyjności rolnictwa.

(3)

(4) Wybrane aspekty konkurencyjności rolnictwa Autorzy: dr Bożena Nosecka dr Karolina Pawlak prof. dr hab. Walenty Poczta.

(5) Prac zrealizowano w ramach tematu Analiza uwarunkowa i wyzwa rozwoju sektora rolno-ywnociowego w Polsce na tle tendencji wiatowych w zadaniu Czynniki ksztatujce konkurencyjno rolnictwa Celem opracowania jest przedstawienie waniejszych aspektów badania konkurencyjnoci na poziomie sektorowym, z uwzgldnieniem specyfiki bada konkurencyjnoci rolnictwa. Opracowanie zawiera te analiz potencjau polskiego rolnictwa i wpywu na konkurencyjno tej brany procesów liberalizacji wiatowego handlu rolnego.. Recenzent prof. dr hab. Stanisaw Krasowicz, IUNG-PIB w Puawach. Opracowanie komputerowe Alicja Capiga. Korekta Barbara Walkiewicz. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-148-4. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. wi tokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spis treci:. 1. 2. 2.1. 2.2. 3. 4. 5. 6.. 7. 7.1. 7.2. 7.3. 8.. 9.. Wstp……………………………………………………………….......... dr Boena Nosecka Konkurencyjno w teorii ekonomii…………………………………...... dr Karolina Pawlak, prof. dr hab. W. Poczta Aspekty badania konkurencyjnoci……………………………………… dr Boena Nosecka Konkurencyjno a konkurowanie…………………………………......... Poziomy konkurencyjnoci…………………………………………........ Specyfika rolnictwa w badaniach konkurencyjnoci……………............. dr Boena Nosecka Czynniki decydujce o konkurencyjnoci sektora rolno-spoywczego……... dr Boena Nosecka, prof. dr hab. W. Poczta Czynniki okrelajce konkurencyjno wg koncepcji M. Portera………. dr Boena Nosecka Ranga poszczególnych czynników w badaniu konkurencyjnoci rolnictwa i jego podmiotów………………………………………………………… dr Boena Nosecka Potencja konkurencyjny polskiego rolnictwa ………………………….. dr Karolina Pawlak, prof. dr hab. W. Poczta Zasoby i nakady czynników produkcji oraz relacje midzy nimi………. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych……………………………… Produktywno zasobów i nakadów czynników produkcji w Polsce na tle pozostaych krajów UE………………………………………………. Uwarunkowania konkurencyjnoci rolnictwa w wietle procesów liberalizacji wiatowego handlu rolnego…………………….......................................... dr Karolina Pawlak, prof. dr hab. W. Poczta Mierniki midzynarodowej pozycji konkurencyjnej ex-post sektora rolno-ywnociowego………………………………………………………….. dr Karolina Pawlak, prof. dr hab. W. Poczta Posumowanie……………………………………………………………. dr Boena Nosecka Bibliografia………………………………………………………………. 7 8 16 17 18 21 24 29. 33 37 37 44 53 56. 63 70 72.

(7)

(8) Wstp Zintensyfikowanie w ostatnich latach bada dotyczcych konkurencyjnoci ma cisy zwizek z procesami integracyjnymi i globalizacyjnymi. Procesy te czyni koniecznym poszukiwanie czynników decydujcych o poziomie konkurencyjnoci podmiotów rynku, sektorów czy te krajów i ich ugrupowa. Identyfikacja tych czynników determinuje w duym stopniu polityk i strategi dziaa uczestników poszczególnych sektorów gospodarki oraz pastw i ich ugrupowa. Liczba czynników decydujcych o poziomie konkurencyjnoci wraz z rozwojem teorii, praktyki i metodologii bada ekonomicznych systematycznie si zwikszaa, przy czym czynnikom tym przypisywano rón rang w ksztatowaniu poziomu konkurencyjnoci i jej poprawie. W teoriach klasyków bada konkurencyjnoci punktem wyjcia do jej oceny (i formowania definicji konkurencyjnoci) byy przede wszystkim nakady pracy (teoria przewag absolutnych i komparatywnych – A. Smith i D. Ricardo w handlu midzynarodowym). W nastpnych ocenach i definicjach konkurencyjnoci ta kategoria ekonomiczna poszerzona zostaa o inne czynniki wytwórcze (kapita, wiedza techniczna). Wikszo teorii i bada koncentrowaa si na analizie i wzrocie liczby zmiennych decydujcych o jednostkowych kosztach produkcji, uznajc je za baz pozycji konkurencyjnej. Kolejne definicje byy wzbogacane o: skal produkcji, otoczenie instytucjonalne, marketing, promocj. Bardzo dua liczba czynników branych obecnie pod uwag przy ocenie poziomu konkurencyjnoci wynika w duym stopniu z wyprowadzania pojcia konkurencyjnoci z rónych teorii ekonomicznych, w tym przede wszystkim z teorii wzrostu gospodarczego, handlu midzynarodowego, mikroekonomii, a w ostatnich latach take z teorii midzynarodowej migracji czynników produkcji, teorii lokalizacji i zarzdzania, oraz rozpatrywania konkurencyjnoci przy zrónicowanym poziomie agregacji. Powoduje to, e konkurencyjno jest jednym z najbardziej niejednoznacznie zdefiniowanych poj ekonomicznych. Niejednoznaczno ta (i zwikszanie liczby czynników okrelajcych konkurencyjno) pogbi si wobec wspóczesnych wyzwa zwizanych z procesami globalizacji gospodarki wiatowej i koncepcj zrównowaonego rozwoju rolnictwa; ju pod koniec XX wieku liczba definicji konkurencyjnoci przekraczaa 400 (Olczyk 2008). Konieczno ochrony rodowiska naturalnego moe zupenie zmieni podejcie i metody analiz konkurencyjnoci i wska ników jej pomiaru, oparte obecnie na badaniu czynników pozwalajcych na zwikszenie efektywnoci produkcji. Analiza konkurencyjnoci rolnictwa wpisuje si w badania prowadzone na poziomie sektorowym (tzw. poziom mezo). Pojcia z zakresu konkurencyjnoci na tym poziomie analizy s znacznie bardziej sprecyzowane ni w odnie-. 7.

(9) sieniu do bada prowadzonych na poziomie poszczególnych gospodarek narodowych. Jednoczenie jednak analizy dotyczce konkurencyjnoci rolnictwa róni si zasadniczo ni prowadzonych w odniesieniu do innych sektorów gospodarki narodowej przede wszystkim ze wzgldu na: cise powizania tego sektora z przemysem spoywczym, ma mobilno zasobów produkcyjnych pozostajcych w dyspozycji tej gazi gospodarki narodowej, du zaleno czynników produkcyjnych od warunków przyrodniczych oraz ograniczone moliwoci konkurowania produktów rolnictwa na rynku krajowym i zagranicznym. Specyfika sektora rolnego powoduje, e róna, ni w innych sektorach, jest ranga i znaczenie czynników wyznaczajcych zarówno konkurencyjno tej gazi gospodarki narodowej, jak i jej podmiotów. Celem opracowania jest zatem przede wszystkim uwypuklenie specyfiki bada konkurencyjnoci sektora rolnego, ze wzgldu na sw odmienno nie bdcego (tak jak i jego produkty) de facto przedmiotem zainteresowania wikszoci teoretyków i badaczy problemów konkurencyjnoci, w tym klasyków i neoklasyków ekonomii. Szczególn uwag powicono w opracowaniu analizie potencjau konkurencyjnego polskiego rolnictwa – wyznaczajcego w znaczcym stopniu zdolno konkurencyjn tego sektora i jego produktów.. 1.. Konkurencyjno w teorii ekonomii1. Przykadem definicji wywodzcych si z teorii wzrostu gospodarczego jest sformuowanie Scotta (1985), który okrela konkurencyjno gospodarki jako „zdolno danego kraju do produkowania i dystrybucji towarów i usug konkurencyjnych w stosunku do towarów i usug produkowanych w innych krajach, przy zaoeniu rosncego poziomu ycia spoeczestw”. Podobnie konkurencyjno definiowana jest w badaniach OECD, w których stwierdza si, e konkurencyjno to „zdolno kraju do wytwarzania dóbr i usug, które w warunkach wolnego i rzetelnego handlu s akceptowane na rynku wiatowym, przy jednoczesnym utrzymaniu i wzrocie dochodów realnych ludnoci w dugim okresie” (Lubiski 1995). Mona stwierdzi, e definicje wypracowane w ramach nurtu wzrostu gospodarczego, podkrelajc znaczenie wolnego i rzetelnego handlu zapewniajcego wysoki stopie otwarcia na konkurencj midzynarodow, porednio wskazuj na wpyw polityki pastwa na poziom i zmiany konkurencyjnoci. Jednoczenie, uwypuklajc zdolno do kreowania i wzrostu zatrudnienia oraz utrzymania i wzrostu dochodów ludnoci, zawieraj kwestie dobrobytu ekonomicznego.. 1. W rozdziale wykorzystano fragmenty ksiki K. Pawlak i W. Poczta, Midzynarodowy handel rolny. Teorie, konkurencyjno, scenariusze rozwoju. PWE, 2011. 8.

(10) Rys. 1. Interakcje midzy rónymi teoriami ekonomii przy definiowaniu i badaniu zjawiska konkurencyjnoci gospodarki Konkurencyjno gospodarki Konkurencyjno gospodarki Teorie wymiany midzynarodowej. Teorie handlu midzynarodowego. Teorie midzynarodowej wymiany usug. Teorie midzynarodowej migracji czynników. Teorie lokalizacji. Teorie rozwoju i wzrostu gospodarczego. Teorie kierowania i zarzdzania. ródo: Jagieo, 2008.. Ze wzrostowego kierunku bada pojcie konkurencyjnoci wyprowadza take Fagerberg (1988), definiujc j jako „zdolno do osigania celów polityki ekonomicznej, szczególnie wzrostu dochodów i zatrudnienia, przy jednoczesnym utrzymaniu równowagi bilansu obrotów patniczych”. Fagerberg (1996) zauwaa, e celem konkurencyjnej gospodarki z jednej strony jest zapewnienie dobrobytu ekonomicznego ludnoci, a z drugiej – rozwój wymiany midzynarodowej. Jednym z nadrzdnych celów teorii konkurencyjnoci midzynarodowej jest w tym kontekcie ustalenie zwizku midzy wynikami osiganymi przez dany kraj w handlu zagranicznym, a wzrostem gospodarczym i wskazanie czynników determinujcych si tego oddziaywania. Za najistotniejsze bod ce dla wzrostu gospodarczego Fagerberg (1988) uznaje efektywno produkcji i zdolno do kreowania postpu technicznego, nadajc tym samym prymat w ksztatowaniu udziaów rynkowych i poziomu PKB zdolnoci innowacyjnej nad konkurencyjnoci cenow.. 9.

(11) Drugi kierunek bada nad konkurencyjnoci umocowany jest w teoriach wymiany midzynarodowej2. Mówi si w nim o konkurencyjnoci jako zdolnoci do utrzymania lub powikszenia udziaów rynkowych, a wród mierników sucych ocenie poziomu konkurencyjnoci wyrónia si midzy innymi saldo bilansu handlowego, terms of trade, ceny relatywne, udziay w handlu wiatowym itp. (Lubiski 1995). O ile w definicjach wywodzcych si z teorii wzrostu gospodarczego celem jest poprawa sytuacji dochodowej ludnoci i wzrost standardu ycia, a wyniki handlu zagranicznego traktowane s raczej instrumentalnie, w drugim nurcie odnale mona wyra ne odniesienie do miejsca kraju w gospodarce wiatowej lub gospodarce danego regionu oraz wyników osiganych w handlu zagranicznym. Naley jednak pamita, e podzia ten nie zawsze jest jednoznaczny (Lubiski 1995). Pozycja kraju w gospodarce wiatowej zaley bowiem od stanu caej gospodarki, a ponadto wszystkie wspóczesne teorie wzrostu uwzgldniaj konsekwencje zaangaowania si kraju w midzynarodowym podziale pracy. Fagerberg, Knell i Srholec (2004) wyra nie wskazuj na podwójne znaczenie pojcia konkurencyjnoci, które ich zdaniem odnosi si jednoczenie do poziomu dobrobytu obywateli, mierzonego zwykle wartoci produktu krajowego brutto per capita, jak i do dziaalnoci handlowej danego kraju. Autorzy ci rozpatruj cztery aspekty tej konkurencyjnoci, a mianowicie: – konkurencyjno technologiczn (technological competitiveness), rozumian jako zdolno do skutecznego konkurowania na rynkach nowych dóbr i usug, co cile wie si z poziomem innowacyjnoci danego kraju, który moe by oceniany np. przez pryzmat wydatków na dziaalno badawczo-rozwojow i liczb opatentowanych wynalazków; – konkurencyjno zasobow (capacity competitiveness), czyli zdolno do powikszania zasobów kapitau ludzkiego, rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych, ich dyfuzji w skali midzynarodowej oraz kreowania sprzyjajcych uwarunkowa spoecznych i instytucjonalnych; – konkurencyjno cenow (price competitiveness), tj. zdolno do sprostania konkurencji w sferze kosztów i cen, mierzonych jednostkowymi kosztami pracy;. 2. Korzenie handlowego nurtu bada nad konkurencyjnoci sigaj klasycznych teorii handlu midzynarodowego – Smithowskiej teorii przewag absolutnych, Ricardiaskiej teorii przewag komparatywnych, a nastpnie czerpi z dorobku teorii neoklasycznych (teoria obfitoci zasobów Heckschera-Ohlina-Samuelsona) i wspóczesnych (m.in. z teorii cyklu ycia produktu Vernona, teorii podobiestwa preferencji Burenstama-Lindera, czy teorii korzyci skali Krugmana). We wszystkich tych teoriach szukano bowiem odpowiedzi na pytanie, co jest ródem przewagi jednej gospodarki nad drug. Szerzej na temat tych teorii zob. Pawlak i Poczta (2011). 10.

(12) –. konkurencyjno wyraajc si w umiejtnoci dostosowania struktury produkcji i eksportu krajowego do struktury popytu importowego w gospodarce wiatowej (demand competitiveness). Najczciej jednak konkurencyjno jest odnoszona do rynku midzynarodowego i modelu gospodarki otwartej. Zakadajc, e przejawia si ona wycznie na rynkach zagranicznych, bo tylko na nich jest – przez wielu badaczy – oceniana (Wzitek-Kubiak 2003), konkurencyjno mona rozpatrywa jako „zdolno skutecznego i opacalnego lokowania si krajowych firm na rynkach zagranicznych i rozwijania efektywnego eksportu” i okrela mianem konkurencyjnoci zewntrznej. Wyprowadzajc definicj konkurencyjnoci z mikroekonomii i walki konkurencyjnej midzy przedsibiorstwami mona powiza j z kategori efektywnoci i potraktowa jako kategori statyczn, bd te uwypukli rol dynamicznych procesów konkurencji zachodzcych na rynku. W pierwszym przypadku przedsibiorstwa dziaaj na rynku doskonale konkurencyjnym, który naturalnie dy do równowagi, w drugim – przewaga konkurencyjna przedsibiorstwa jest rezultatem przedsibiorczoci oraz lepszego i szybszego wykorzystywania nisz rynkowych (Olczyk 2008b). Nurt nawizujcy do teorii midzynarodowej migracji czynników produkcji i teorii lokalizacji wzbogaca „wzrostowe” podejcie do konkurencyjnoci o takie elementy, jak mobilno czynników produkcji i znaczenie lokalizacji w zwikszaniu konkurencyjnoci gospodarki (Jagieo 2008). Natomiast odnoszc si do teorii zarzdzania, a waciwie kierowania na szczeblu makroekonomicznym, konkurencyjno definiowana jest jako wzgldna pozycja danego konkurenta wobec pozostaych i rozpatrywana z dwóch punktów widzenia: przyszoci lub przeszoci. W tej koncepcji konkurencyjno traktuje si jako gotowo danego kraju do konkurencyjnych dziaa w przyszoci albo jako miar efektywnoci dziaania w przeszoci (Stoner, Freeman, Gilbert 1999). Cho handlowemu nurtowi bada nad konkurencyjnoci towarzysz liczne kontrowersje z uwagi na fakt, e adna z teorii handlu midzynarodowego nie operuje pojciem konkurencyjnoci, lecz specjalizacji, to wanie on sta si najbardziej popularnym i rozwinitym kierunkiem bada nad konkurencyjnoci. Odwoujc si do teorii wymiany midzynarodowej, konkurencyjno moe by rozumiana jako „rywalizacja pomidzy podmiotami gospodarczymi o osignicie korzyci ekonomicznych na arenie midzynarodowej” i wyraa si ich zdolnoci do generowania relatywnie wysokich przychodów z czynników produkcji bdcych w ich dyspozycji, przy ich wzgldnie wysokim zatrudnieniu, w warunkach trwaego otwarcia na wiat zewntrzny (Stachowiak 2004).. 11.

(13) Definiujc konkurencyjno na gruncie teorii handlu midzynarodowego naley odróni dwa pojcia, a mianowicie midzynarodow zdolno konkurencyjn, okrelan czsto mianem konkurencyjnoci typu czynnikowego i midzynarodow pozycj konkurencyjn, nazywan inaczej konkurencyjnoci typu wynikowego. Misala (2000, 2003, 2005) konstatuje, e midzynarodowa zdolno konkurencyjna to „zdolno gospodarki do osignicia z uczestnictwa w midzynarodowym podziale pracy moliwie najwikszych korzyci, najlepiej wikszych ni partnerzy”. Innymi sowy, midzynarodowa zdolno konkurencyjna to dugofalowa zdolno gospodarki do sprostania konkurencji midzynarodowej (Biekowski 1995). Midzynarodowa pozycja konkurencyjna, odnoszc si gównie do udziau gospodarki danego kraju w wymianie midzynarodowej, jest pojciem wszym od midzynarodowej zdolnoci konkurencyjnej. Wzitek-Kubiak (1997) oraz Biekowski i Sadza (2000) zwracaj uwag, e konkurencyjno wynikowa interpretowana jest jako zdolno do konkurowania w danym momencie czasowym i reprezentuje statyczne (synchroniczne) ujcie konkurencyjnoci. Poniewa badania statyczne nie wyjaniaj w peni róde rónicowania si konkurencyjnoci produktów w skali midzynarodowej i w czasie, podejmuje si próby dynamizowania bada. Przedmiotem analizy konkurencyjnoci staj si wówczas zmienne, które wpywaj na popraw pozycji konkurencyjnej. W podejciu dynamicznym (diachronicznym) uwydatniona zostaje wic nie tylko sama zdolno do konkurowania w okrelonym momencie, ale przede wszystkim zdolno do konkurowania w dugim okresie, tj. zdolno do zachowania lub poprawy konkurencyjnoci w przyszoci. Zaprezentowane koncepcje ujmowania istoty konkurencyjnoci wskazuj na brak jednoznacznoci pojciowej w tym zakresie, co wiadczy o wieloaspektowoci rozwaanego zjawiska. Na podstawie dokonanego powyej syntetycznego przegldu definicji mona stwierdzi, e konkurencyjna gospodarka to taka, w której nie wystpuje deficyt obrotów handlowych i ronie poziom ycia mieszkaców, a poziom konkurencyjnoci wyznaczaj nie tylko przewagi kosztowo-cenowe, ale równie technologiczne. W analizach konkurencyjnoci sektora rolno-spoywczego szczególnie przydatne wydaje si jednak podejcie zwizane z nurtem teorii handlu midzynarodowego, odwoujce si do konkurencyjnoci jako zdolnoci skutecznej sprzeday wytwarzanych produktów na rynkach midzynarodowych, a tym samym utrzymania lub powikszania udziaów rynkowych. W literaturze przedmiotu mona spotka róne kryteria podziau determinantów midzynarodowej zdolnoci konkurencyjnej. Jednym z najczciej stosowanych jest kryterium zalenoci odpowiednich czynników od analizowanego kraju. Wyrónia si wtedy czynniki bezporednio zalene od danego kraju, na-. 12.

(14) zywane te korzyciami wewntrznymi oraz czynniki bardziej lub mniej niezalene od tego kraju3. Podzia czynników wpywajcych na zdolno danego kraju do konkurowania w midzynarodowym podziale pracy na wewntrzne i zewntrzne proponuje Bossak (1987). Pierwsze s wedug niego zwizane z dynamik wzrostu gospodarczego, efektywnoci i elastycznoci gospodarowania (adaptacyjnoci i innowacyjnoci), a zewntrzne odzwierciedlaj zmiany warunków konkurencji midzynarodowej, jej charakter i zasady funkcjonowania oraz zmiany polityki gospodarczej partnerów (rys. 2). Rys. 2. Czynniki okrelajce midzynarodow zdolno konkurencyjn kraju. Czynniki. zewntrzne. Czynniki wewntrzne. Zmiany zdolnoci konkurencyjnej innych krajów. Zmiany w midzynarodowej polityce handlowej. Zmiany w charakterze midzynarodowej konkurencji. Midzynarodowa zdolno konkurencyjna kraju. Stan równowagi ekonomicznej. Zmiany efektywnoci gospodarowania. Adaptacyjno i innowacyjno gospodarki. Zmiany potencjau ekonomicznego. ródo: Bossak, 1987.. W pocztkowym okresie bada nad ksztatowaniem si konkurencyjnoci midzynarodowej szczególn uwag powicano czynnikom ujawniajcym si po stronie podaowej i popytowej4. Podaowe uwarunkowania midzynarodowej zdolnoci konkurencyjnej gospodarki rozwaa Biekowski (1995), wyróniajc wród nich: – wielko, jako, struktur i efektywno posiadanych zasobów produkcyjnych, – system spoeczno-ekonomiczny i polityk ekonomiczn rzdu, – moliwo oddziaywania na midzynarodowe otoczenie ekonomiczne5. 3. Stosujc to kryterium Reiljan, Hinrikus i Ivanov (2000) pisz o czynnikach kontrolowanych i niekontrolowanych przez wadze danego kraju. 4 Z uwagi na wspóczesne uwarunkowania rozwoju midzynarodowego podziau pracy i gospodarki wiatowej wyra ne odgraniczenie od siebie tych czynników nie jest moliwe, dlatego czsto równolegle wyodrbnia si czynniki podaowo-popytowe (Misala 2007). 5 W podobny sposób uwarunkowania konkurencyjnoci formuuje te Misala (2005). 13.

(15) Do zasobów produkcyjnych zalicza si przede wszystkim zasoby naturalne, szeroko rozumian infrastruktur ekonomiczn, zasoby siy roboczej, zasoby kapitaowe i technologiczne. Naley podkreli, e jakkolwiek wielko tych zasobów jest istotna, poniewa zwiksza ilo rodków, jakimi dany kraj dysponuje konkurujc z otoczeniem, podstawow kwesti jest jako i efektywno ich wykorzystania. Wedug zwolenników dynamicznej teorii kosztów komparatywnych, znaczenie tradycyjnych przewag komparatywnych, których kwintesencj jest relatywna obfito czynników produkcji, w tym zasobów naturalnych, maleje na rzecz kreowanych przez czowieka, wyraajcych si rónicami w poziomie technologii i wydajnoci pracy6. System spoeczno-ekonomiczny i polityka ekonomiczna rzdu w znaczcy sposób wspóokrelaj zdolno konkurencyjn gospodarki danego kraju, determinuj bowiem stopie i sposób wykorzystania posiadanych zasobów produkcyjnych oraz miejsce w midzynarodowym podziale pracy. System spoeczno-gospodarczy decyduje o zasadach tworzenia i podziau dochodu, okrela system wasnoci w gospodarce, zakres i charakter uycia narzdzi ekonomicznych, a tym samym intensywno konkurencji na rynku czynników produkcji i rynku produktów (Biekowski 1995). Wprowadzenie tych zasad w ycie implikuje rol pastwa w yciu gospodarczym, kierunki i charakter polityki ekonomicznej7, a co si z tym wie – rozwoju gospodarczego. Moliwo oddziaywania na midzynarodowe otoczenie ekonomiczne posiadaj wycznie kraje o duym potencjale gospodarczym oraz kraje posiadajce pozycj quasi-monopolisty w okrelonej dziedzinie produkcji lub usug. Znaczenie tego czynnika w ksztatowaniu zdolnoci konkurencyjnej gospodarki zaley od (Bombiska 1998): – udziau danego kraju w handlu wiatowym; wysoki udzia oznacza wiksze moliwoci uzyskania lepszych warunków dziaania dla wasnych producentów i eksporterów; – wielkoci i potencjau rozwojowego krajowego rynku; duy i chonny rynek krajowy przyciga kapita produkcyjny, któremu czsto towarzyszy napyw nowych technologii, nowatorskich technik zarzdzania oraz oywienie walki konkurencyjnej z krajowymi producentami, co przyspiesza obnik kosztów oraz wprowadzanie postpu technicznego; – roli waluty kraju w systemie rozlicze i patnoci midzynarodowych; waluta kraju dominujcego penica rol waluty wiatowej umoliwia mu finansowanie swego rozwoju (a zatem popraw zdolnoci konkurencyjnej) 6. Por. Scott (1985). Wynika z tego, e system spoeczno-gospodarczy ma znaczenie pierwotne w stosunku do polityki ekonomicznej.. 7. 14.

(16) w stopniu wikszym ni wynikaoby to z jego wewntrznych relacji bilansowych, a przy tym koszt tego finansowania jest ponoszony przez inny kraj; – pozycji i roli kraju w midzynarodowym yciu politycznym. Przeomem w badaniach konkurencyjnoci midzynarodowej jest sformuowana na pocztku lat dziewidziesitych XX wieku koncepcja diamentu przewag konkurencyjnych Portera, która wprowadza do analiz midzynarodowej zdolnoci konkurencyjnej krajów (sektorów, bran i przedsibiorstw) czynniki popytowe i zakada wystpowanie czterech grup atrybutów danego kraju determinujcych otoczenie dziaalnoci firm krajowych. S nimi (Porter 1990): – uwarunkowania czynnikowe – pozycja zajmowana przez dany kraj pod wzgldem czynników produkcji, takich jak: wykwalifikowana sia robocza lub infrastruktura, niezbdnych do konkurowania w danym sektorze; – uwarunkowania popytowe – charakter krajowego popytu na produkt danego sektora; – brane pokrewne i wspierajce – obecno lub nieobecno w danym kraju zaopatrzeniowych i innych pokrewnych sektorów, konkurencyjnych w skali midzynarodowej; – strategia, struktura i rywalizacja wewntrzkrajowa – warunki wyznaczajce w danym kraju sposób tworzenia i organizowania firm oraz zarzdzania nimi, a take charakter rywalizacji krajowej. Rys. 3. Determinanty midzynarodowej konkurencyjnoci krajów (narodów) wedug M. E. Portera z uwzgldnieniem uwag J. H. Dunninga. Szansa. Strategia firm struktura i rywalizacja. Warunki zasobowe. Dziaalno WKT. Warunki popytowe. Przemysy pokrewne i wspierajce. ródo: Dunning, 1992.. 15. Pastwo.

(17) Teoria Portera nie wyjania jednak w peni róde uzyskania przez dany kraj przewagi konkurencyjnej. Zdaniem Rugmana (1991, 1992), podstawow wad modelu Portera jest brak uwzgldnienia w nim dziaalnoci midzynarodowej i skoncentrowanie si wycznie na znalezieniu „bazy” konkurencyjnoci i jej determinantów na poziomie krajowym oraz na strategii jej podnoszenia. Czworobok narodowych przewag konkurencyjnych Portera wymaga wic uwzgldnienia dwóch dodatkowych kryteriów, tj. polityki ekonomicznej pastwa oraz tzw. czynnika losowego – mniej lub bardziej sprzyjajcego zbiegu okolicznoci wewntrznych i zewntrznych, jakimi mog by np. odkrycia, wynalazki, przeomy technologiczne, istotne zmiany tendencji na wiatowych rynkach finansowych czy nage zmiany popytu na rynkach zagranicznych. Wobec postpujcych procesów internacjonalizacji i globalizacji gospodarki nie naley za ogranicza si wycznie do struktury, strategii i rywalizacji firm krajowych, trzeba równie bra pod uwag transnarodow dziaalno gospodarcz korporacji zagranicznych (WKT) funkcjonujcych na terenie danego kraju oraz krajowych poza jego granicami. Rozwaania Portera (1990) uzupeni o wymienione czynniki Dunning (1992), a rozwinity diament przewag konkurencyjnych Portera przedstawiono na rysunku 3. Porter (1990) podkrela, e determinanty konkurencyjnoci midzynarodowej tworz system powizanych i wspózalenych uwarunkowa, które mog si wzajemnie wspomaga lub te osabia. Istotne jest nie tyle oddziaywanie kadego z nich z osobna, ile wypadkowa ich cznego oddziaywania. Za najwaniejsze Porter (1990) przyjmuje czynniki, które wymagaj cigych i znaczcych inwestycji oraz s wyspecjalizowane, tzn. dostosowane do potrzeb poszczególnych przemysów. Dowodzi, e brak okrelonych czynników produkcji na drodze zachcania do innowacji i poszukiwania moliwoci wykorzystania innych zasobów, moe przyczyni si do wzrostu konkurencyjnoci gospodarki. Oznacza to, e konkurencyjno nie jest zarezerwowana wycznie dla pastw o bogatym dziedzictwie, dobrze zaopatrzonych w czynniki produkcji. Kady kraj (region lub przedsibiorstwo) sam buduje, a nastpnie musi utrzyma i rozwija przewag konkurencyjn, przede wszystkim wdraajc nowe technologie, rozwijajc inwestycje, promujc edukacj, czy prowadzc polityk pozwalajc podmiotom gospodarczym dziaa efektywnie.. 2.. Aspekty badania konkurencyjnoci. Niezalenie od niejednoznacznoci pojcia konkurencyjnoci i wieloaspektowoci tej kategorii ekonomicznej wród teoretyków i badaczy istnieje zgodno dotyczca okrelonych poj, cech przypisywanych konkurencyjnoci oraz metod jej analizy i badania.. 16.

(18) 2.1.. Konkurencyjno a konkurowanie. W teoriach i badaniach konkurencyjno rozpatrywana jest w dwóch aspektach, tj. w ujciu statycznym i dynamicznym. Ujcie statyczne to ocena poziomu konkurencyjnoci w okrelonym czasie (momencie), przy zastosowaniu przyjtych mierników oceny. W ujciu dynamicznym konkurencyjno jest procesem zmierzajcym do poprawy poziomu konkurencyjnoci (jest to proces konkurowania), czyli uzyskania stanu podanego (bycia konkurencyjnym). Konkurowanie przedstawione jest w literaturze przedmiotu jako konkurencja w sensie czynnociowym. Konkurencyjno w ujciu statycznym to konkurencyjno ex-post, czyli pozycja konkurencyjna przedsibiorstwa, sektora i jego produktów oraz gospodarki narodowej w okrelonym czasie, bdca rezultatem procesu konkurowania. Konkurencyjno ex-ante to dugookresowa zdolno do zachowania lub poprawy posiadanej pozycji konkurencyjnej (Poczta 2008). Zdolno ta okrelana jest przede wszystkim przez potencja konkurencyjny (potencja konkurencyjnoci, zdolno konkurencyjna) „bytów” gospodarczych uplasowanych na poszczególnych szczeblach systemu gospodarczego. Potencja konkurencyjny okrelony jest przez wszystkie zasoby bdce w posiadaniu i moliwe do wykorzystania przez podmioty ze wszystkich poziomów systemu gospodarczego. Potencja konkurencyjny to, jak ocenia Gorynia (2009), swoisty wkad lub nakad w procesie konkurowania. Odpowiednie wykorzystanie i oddziaywanie na potencja produkcyjny poprzez zarzdzanie konkurencyjnoci prowadzi do osignicia okrelonych rezultatów konkurowania (pozycji konkurencyjnej)8. Midzy tymi trzema aspektami konkurencyjnoci wystpuj oczywicie wzajemne zalenoci. Potencja konkurencyjny w duym stopniu determinuje sposoby i metody zarzdzania konkurencyjnoci, a te zmieni mog potencja konkurencyjny w wymiarze ilociowym, jakociowym i strukturalnym. Z kolei osignite rezultaty konkurowania maj istotny wpyw na proces zarzdzania konkurencyjnoci. Konkurencyjno na wszystkich poziomach systemu gospodarczego powinna by okrelana i oceniana z punktu widzenia trzech aspektów badania konkurencyjnoci. Najbardziej optymalnym wariantem dla ocenianego podmiotu bada jest posiadanie przewagi konkurencyjnej we wszystkich aspektach konkurencyjnoci. Wariant najmniej korzystny to (Gorynia 2010) luka konkurencyjna, tj. brak przewagi zarówno w zakresie potencjau konkurencyjnego, zarzdzania konkurencyjnoci (strategii konkurencyjnej), jak i pozycji konkurencyjnej. W odniesieniu do wszyst8. Jest to koncepcja trzech aspektów konkurencyjnoci Petera J. Buckleya, Christophera L. Passa i Kate Prescott. Wyróniaj oni trzy grupy miar konkurencyjnoci: rezultaty konkurowania (competitive performance), potencja konkurencyjny (competitive potential) i proces zarzdzania konkurencyjnoci (management process). 17.

(19) kich aspektów badania konkurencyjnoci moliwe jest okrelenie rónicy konkurencyjnej (mierzalnej albo te niemierzalnej) pomidzy obiektem porówna a innymi obiektami usytuowanymi na tym samym poziomie systemu gospodarczego. Konkurencyjno jest zawsze pojciem relatywnym, co oznacza, e mona by konkurencyjnym jedynie w porównaniu do okrelonego podmiotu odniesienia, którym moe by, w zalenoci od poziomu analizy: produkt, uczestnik rynku, sektor, gospodarka narodowa, region, ugrupowanie krajów lub okrelonym standardem porównania, np. redni dla danej zbiorowoci (Gorynia 2010), ale wydaje si, e równie z wybranym okresem czasu. 2.2.. Poziomy konkurencyjnoci. Konkurencyjno i jej analiza dotyczy z reguy trzech poziomów odpowiadajcych skali agregacji gospodarki narodowej, tj. poziomu: – mikro – mezo – makro. Poziom mikro w sferze gospodarczej narodowej dotyczy przedsibiorstw, a w sektorze rolno-ywnociowym take gospodarstw rolnych. Analizy na tym poziomie s obecnie bardzo utrudnione ze wzgldu na rosnce znaczenie w gospodarce poszczególnych krajów i w gospodarce wiatowej firm transnarodowych. Zrónicowana struktura przedsibiorstw pod wzgldem rozmiarów produkcji, systemu powiza kapitaowych i ekonomicznych bardzo utrudnia prowadzenie analiz mikro i dokonywanie uogólnie dotyczcych konkurencyjnoci na tym poziomie. Praktycznie analizy i wnioskowania powinny by prowadzone oddzielnie dla przedsibiorstw maych i rednich, przedsibiorstw o duej skali produkcji i firm o charakterze transnarodowym. W odniesieniu do gospodarstw rolnych najbardziej waciwym punktem odniesienia (cech relatywn) wydaj si by wybrane rednie cechy porównawcze dla caej zbiorowoci gospodarstw rolnych w badanym kraju lub w innych krajach. W literaturze dotyczcej bada konkurencyjnoci wyrónia si te konkurencyjno na poziomie mikro – mikro, dotyczc pojedynczych pracowników czy te konsumentów (Gorynia 2008). Jest to kategoria bada trudna do oceny w badaniach konkurencyjnoci. Poziom mezo najczciej odnosi si do poszczególnych bran, sektorów i gazi gospodarki narodowej, wyodrbnionych podmiotowo lub przedmiotowo, ale te okrelonych rejonów czy obszarów. W gospodarce ywnociowej analizy konkurencyjnoci na poziomie mezo mog dotyczy caego sektora rolno-spoywczego, sektora produkcji przetworów spoywczych, sektora rol-. 18.

(20) nictwa i okrelonych produktów brany. Analizy konkurencyjnoci na poziomie „produktowym” prowadzone by mog w ukadzie „pionowym”, tj. okrelony produkt rolny i jego przetwory, lub poziomym – poszczególne produkty rolne lub spoywcze. W analizach konkurencyjnoci na poziomie sektora rolno-spoywczego powinny by uwzgldniane grupy produktów stosunkowo jednorodnych (np. produkowane w okrelonych strefach klimatycznych). Poziom makro dotyczy gospodarek narodowych (krajowych) poszczególnych pastw. Odniesieniem do analiz konkurencyjnoci konkretnego kraju s gospodarki narodowe innych krajów, a porównawcza analiza konkurencyjnoci dokonywana jest na podstawie bardzo wielu wska ników okrelajcych gównie poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów i ich miejsce w midzynarodowych obrotach towarami i usugami. Do kategorii makro zaliczy te mona porównania konkurencyjnoci na poziomie grup krajów (ukad regionalny lub kraje powizane systemem zwizków integracyjnych, gospodarczych czy handlowych). Poziom ten okrelony jest przez niektórych autorów (Gorynia 2008) regionalnym poziomem konkurencyjnoci lub megakonkurencyjnoci (Poczta 2008). Konkurencyjno na poziomie makro dotyczy w oczywisty sposób porówna midzynarodowych. Z uwagi na brak punktu odniesienia nie mona ocenia konkurencyjnoci na poziomie globalnym, czyli na poziomie gospodarki wiatowej. Udzia poszczególnych sektorów, pastw, ale te przedsibiorstw w podstawowych parametrach opisujcych wiatow gospodark jest jednake jednym z elementów ocennych charakteryzujcych poziom konkurencyjnoci na poziomie makro, mezo, ale te mikro (gównie w kontekcie korporacji transnarodowych). Konkurencyjno na poziomie mezo (ale te na poziomie mikro) we wszystkich ukadach, w jakich moe by ona analizowana i oceniana dotyczy moe konkurencyjnoci wewntrznej i zewntrznej. Punktem odniesienia, w ocenie konkurencyjnoci wewntrznej danej brany (sektora rolno-spoywczego, przemysu spoywczego, rolnictwa) s pozostae sektory gospodarki narodowej (Wo 2001). W badaniach na poziomie „produktowym” konkurencyjno wewntrzn zdefiniowa mona, jak si wydaje, pozycj badanych produktów w gospodarce krajowej w relacji do innych produktów obecnych na rynku krajowym. Najczciej oceny te mona rozumie jako konkurencj midzybranow, tj. konkurowanie o pozycj na rynku wybranych produktów danej brany (produktów spoywczych). Mniejsze znaczenie w ocenie konkurencyjnoci wewntrznej ma tzw. konkurencja midzygaziowa. W ujciu produktowym mona j okreli jako konkurowanie o udzia w sile nabywczej konsumentów. Punktem odniesienia dla ocen konkurencyjnoci „zewntrznej” badanego sektora, a konkretnie wszystkich lub wybranych produktów brany s produkty tego sektora wytwa-. 19.

(21) rzane przez inne porównywane kraje i ich pozycja w obrotach wiatowych i regionalnych. Konkurencyjno tego typu mona te okreli jako konkurencyjno na rynkach zagranicznych. Konkurencyjno i konkurowanie na poziomie mezo oznacza te moe rywalizacj o pozycj na rynku wewntrznym z towarami pochodzcymi z importu. Przedmiotem analizy tak rozumianej konkurencyjnoci s wzajemne relacje importu i eksportu oraz ich udzia w poday krajowej poszczególnych produktów brany, ich grup czy wszystkich produktów badanego sektora. Literatura przedmiotu i wska niki przyjte do oceny konkurencyjnoci na poziomie sektorowym pozwalaj sdzi, e konkurencyjno na poziomie mezo oceniana jest gównie w aspekcie wyników handlu zagranicznego poszczególnymi produktami oraz ich grupami i miejscem produktów brany na rynku wiatowym i rynkach regionalnych. Wedug niektórych badaczy problemu konkurencyjnoci (m.in. Lubiska 1995), charakter pierwotny dla konkurencyjnoci na poziomie makro (a wic w skali midzynarodowej) ma konkurencyjno poszczególnych podmiotów rynku. Zdaniem m.in. Portera (1980) uzyskiwanie wysokiego poziomu konkurencyjnoci na poziomie makro zaley przede wszystkim od konkurencyjnoci poszczególnych sektorów (i ich produktów). Wikszo badaczy problemu – w tym Lubiski (1980) i Porter (1995) – podkrelaj, e poziom konkurencyjnoci przedsibiorstw, sektorów i gospodarek narodowych zaley od odpowiednich, wzajemnych powiza pomidzy wszystkimi paszczyznami systemu gospodarczego opisujcymi konkurencyjno na wszystkich jej poziomach. W zbliony sposób ujmuje ten problem m.in. Gorynia (1996), twierdzc, e konkurencyjnoci gospodarki nie mona traktowa jako sumy midzynarodowej (zewntrznej) konkurencyjnoci podmiotów gospodarczych funkcjonujcych w jej granicach. Konkurencyjno gospodarki krajowej lub jej sektora ksztatuje si pod wpywem siy konkurencyjnej poszczególnych podmiotów gospodarczych, ale z wykorzystaniem efektu synergii. Przedmiot analizy konkurencyjnoci na poszczególnych jej poziomach definiuje w duym stopniu ogólne definicje tej kategorii ekonomicznej. Jest to pozycja ekonomiczna poszczególnych podmiotów gospodarczych, bran i ich produktów oraz gospodarek narodowych w odniesieniu do innych obiektów porówna pozostajcych na tym samym poziomie systemu gospodarczego, ale te zdolno do powikszania tej pozycji. Definicje dotyczce konkurencyjnoci na poziomie sektorowym – m.in. Frohberg (1984), S. Flejterski (2000) – de facto sprowadzaj si do ogólnego rozumienia pojcia konkurencyjnoci. Znacznie szersze, ze wzgldu na odmienne sformuowania dotyczce ogólnych kryteriów oceny konkurencyjnoci czy stosowania rónych elementów ocennych, s definicje konkurencyjnoci dotyczce analiz na poziomie mikro, a przede wszystkim. 20.

(22) makro. Tym niemniej za konkurencyjne wobec innych, uznaje si przedsibiorstwa, które s bardzo efektywne i uzyskuj wiksze ni inne podmioty przetwórstwa, zyski, a na poziomie makro konkurencyjne s pastwa (i ich ugrupowania) zdolne do utrzymania wysokiego poziomu ycia obywateli i równoczenie uzyskujce dodatni bilans obrotów biecych i handlu zagranicznego. Mimo niewielkiej liczby definicji dotyczcej konkurencyjnoci na poziomie mezo, wikszo prac badawczych z zakresu tej tematyki dotyczy analiz wanie na tym poziomie – gównie w aspekcie konkurencyjnoci na rynkach zagranicznych produktów poszczególnych bran.. 3.. Specyfika rolnictwa w badaniach konkurencyjnoci. Klasyczne i neoklasyczne teorie ekonomii, a take wspóczesne teorie oraz praktyka marketingu i zarzdzania w bardzo niewielkim stopniu odniesione mog by do badania konkurencyjnoci w sektorze rolnym, a take w odniesieniu do podmiotów tego sektora (poziom mezo i mikro). Podstawowym czynnikiem decydujcym o specyfice bada konkurencyjnoci rolnictwa i jego podmiotów jest bardzo ograniczona mobilno zaangaowanych w rolnictwo czynników produkcji. Dotyczy to oczywicie ziemi, rodzinnej siy roboczej, ale take w znacznym stopniu kapitau dostosowanego do specyfiki produkcji rolniczej (cigniki, maszyny rolnicze i w duym stopniu budynki gospodarcze). Specyfika stosowanego kapitau i uksztatowana w poszczególnych kierunkach produkcji wiedza pracujcych w rolnictwie utrudnia te mobilno czynników produkcji wewntrz samego sektora rolnego. Rolnictwo i jego podmioty pozbawione s wic korzyci z transferów zasobów produkcyjnych do sektorów bardziej efektywnych, co w gruncie rzeczy stanowi o istocie konkurencyjnoci i moliwoci uzyskiwania korzyci alokacyjnych powstajcych w wyniku przemieszczania zasobów (Wo 2001). Rys. 4. Specyfika rolnictwa w badaniach konkurencyjnoci atomizacja podmiotów sektora. ograniczone moliwoci konkurowania. maa mobilno czynników produkcji. powizania z sektorem przetwórczym. konkurencyjno zewntrzna. konkurencyjno wewntrzna. ródo: Opracowanie wasne.. 21.

(23) Uksztatowane i trudne do zmiany struktury rolne, a take zwizana z tym atomizacja podmiotów sektora powoduj, e: x. waciciele i uytkownicy gospodarstw rolnych nie s w stanie samodzielnie operowa na rynku midzynarodowym, ani te nie mog skutecznie walczy o pozycj ekonomiczn na rynku wewntrznym z podmiotami funkcjonujcymi w otoczeniu gospodarstw. Dotyczy to równie krajów o relatywnie korzystnej strukturze agrarnej. Zdecydowana wikszo gospodarstw rolnych operowa moe bardzo ograniczonym instrumentarium konkurowania, które sprowadza si gównie do poprawy jakoci i efektywnoci wykorzystywania posiadanych zasobów, a to w duym stopniu ograniczone jest trudn do istotnej poprawy sytuacj dochodow producentów bdc skutkiem ograniczonej moliwoci efektywnej alokacji czynników produkcji. W odniesieniu do produktów rolnych bdcych przedmiotem bezporedniej konsumpcji instrumenty konkurowania wyrose z nurtu teorii konkurencyjnoci menaderskiej znajduj si gównie w gestii handlowego otoczenia rolnictwa i jego podmiotów; x producenci rolni w zdecydowanie mniejszym stopniu, ni podmioty innych gazi gospodarki narodowej uzyskuj korzyci z tytuu zwikszenia skali produkcji (teoria korzyci skali wedug Krugmana). Dominujcy udzia przetwórstwa w zagospodarowaniu produktów rolnych powoduje, e badania konkurencyjnoci sektora rolnego musz by prowadzone w poczeniu z badaniami konkurencyjnoci przemysu spoywczego. Potencja konkurencyjny sektora przetwórczego oraz zastosowany przez podmioty tego sektora system konkurowania9 maj bardzo istotne znaczenie dla ksztatowania si wielkoci i struktury zapotrzebowania na produkty rolne, ale te na jako surowców rolnych. System wzajemnego powizania podmiotów obu tych podsektorów gospodarki ywnociowej ma istotny wpyw na sytuacj dochodow producentów rolnych. Zakady przemysu spoywczego w celu zachowania zdolnoci do sprzeday swoich produktów po cenie pokrywajcej koszty i zapewniajcej zysk (podstawowy miernik oceny ich pozycji konkurencyjnej), czsto oferuj producentom rolnym ceny nie gwarantujce opacalnoci produkcji w rolnictwie. 9. Okrelony przez wielu autorów (m.in. J. Otto, Mc Kinsey, A. Noga) potencja konkurencyjny firm (w tym spoywczych) mierzony jest m.in.: udziaem w rynku, jakoci produktów, poziomem wiadczonych usug, reputacj, poziomem technologii, nakadami na marketing, systemem dystrybucji, systemem zarzdzania. W instrumentach zarzdzania bardzo istotne s dziaania z zakresu marketingu, traktujce konkurencyjno gównie z punktu widzenia konsumentów i ich potrzeb (sprecyzowane m.in. przez Kotlera, de Fliegera) oraz zwizane z teori zarzdzania strategicznego mówice o efektywnym wykorzystaniu posiadanych zasobów z punktu widzenia poprawy konkurencyjnoci produkcji i poday (Mintzberg, Rumelt, Hamel, Prahalad). 22.

(24) Maa mobilno czynników produkcji, bardzo ograniczony zakres moliwych do zastosowania instrumentów konkurowania przez producentów rolnych, dominujcy udzia przetwórstwa w zagospodarowaniu produktów rolnych i zaleno wyników ekonomicznych podmiotów sektora rolnego od zdolnoci konkurencyjnej firm przemysu spoywczego powoduj, e: x. x. konkurencyjno rolnictwa, zwaszcza w porównaniach midzynarodowych, (konkurencyjno zewntrzna) badana jest gównie w aspekcie kosztowym, bowiem koszty produkcji w rolnictwie maj podstawowy wpyw na zdolno konkurencyjn produktów spoywczych – dominujcych w eksporcie rolno-spoywczym wikszoci krajów. Badania konkurencyjnoci rolnictwa w duym stopniu „podporzdkowane” s zatem analizom konkurencyjnoci sektora spoywczego. Z drugiej strony uwzgldniajc wzajemne interakcje obu tych podsektorów gospodarki ywnociowej analizy konkurencyjnoci przemysu spoywczego musz by integraln czci analiz dotyczcych konkurencyjnoci rolnictwa. Odrbny charakter ma analiza konkurencyjnoci produktów rolnych bdcych przedmiotem bezporedniej sprzeday na rynku krajowym i na rynkach zagranicznych. W odniesieniu do tych produktów koszty jednostkowe i ceny nie s dominujcym czynnikiem okrelajcym ich pozycj konkurencyjn na rynkach zbytu. Równe, a nawet najwaniejsze s dziaania marketingowe, promocyjne i zwizane z „przeamaniem” bariery skali poday; badania konkurencyjnoci rolnictwa w gównej mierze sprowadzaj si do oceny zdolnoci konkurencyjnej tego sektora (ilo i jako czynników produkcji i wzajemne ich relacje oraz produktywno ziemi, pracy i kapitau). O konkurencyjnoci rolnictwa i jego podmiotów (gównie konkurencyjnoci wewntrznej) decyduj przede wszystkim czynniki spoza sektora mieszczce si w szeroko rozumianym obszarze dziaalnoci pastwa. Std bardzo wana jest szczegóowa analiza czynników makroekonomicznych oraz podmiotów dziaajcych w otoczeniu tego sektora, w tym gównie jednostek gospodarczych reprezentujcych producentów rolnych wobec organów pastwa. Wydaje si, e w badaniach konkurencyjnoci rolnictwa pierwotny charakter, wobec bada konkurencyjnoci zewntrznej, analiza ma moliwoci zmniejszania dystansu ekonomicznego pomidzy tym sektorem a innymi gaziami gospodarki ywnociowej. System redystrybucji dochodu narodowego i skala transferów rodków finansowych do tego sektora maj podstawowy wpyw na wzmocnienie pozycji ekonomicznej rolnictwa wobec innych dziaów gospodarki narodowej, a wzrost dochodów producentów moe mie wpyw na zwikszenie rozmiarów i jako znajdujcego si w ich dyspozycji potencjau produk23.

(25) cyjnego. Wane zadanie polityki gospodarczej (krajów czy ich ugrupowa) waciwa dystrybucja transferów do rolnictwa w kierunku wsparcia dziaa zmierzajcych do przeamania bariery skali poday i rozszerzenia instrumentarium konkurowania. W ostatnich dwudziestu latach nie poprawia si poziom wikszoci wska ników okrelajcych konkurencyjno wewntrzn rolnictwa. W latach 2008-2010 w relacji do rednich z lat 1992-1994 znacznie obniy si udzia produkcji rolniczej w produkcji globalnej, w produkcie krajowym brutto i nadwyce operacyjnej brutto uzyskiwanych w sektorach nierolniczych10. Tabela 1. Produkcja globalna, produkt krajowy brutto i nadwyka operacyjna brutto w rolnictwie w relacji do gazi nierolniczych (gazie nierolnicze = 100) Lata 1992-1994 1998-2000 2008-2010. Produkcja globalna 9,0 5,5 4,0. Produkcja krajowa brutto 6,9 3,7 3,8. Nadwyka operacyjna brutto 13,5 6,8 6,4. ródo: Roczniki Statystyczne GUS.. 4.. Czynniki decydujce o konkurencyjnoci sektora rolno-spoywczego. Odnoszc si do popytowo-podaowej klasyfikacji determinantów konkurencyjnoci mona sprecyzowa wyznaczniki konkurencyjnoci sektora rolnego czy szerzej rolno-ywnociowego. Najogólniej, zdaniem Portera (1980), róda konkurencyjnoci agrobiznesu stanowi przywództwo kosztowe i/lub zrónicowanie produktów. Dokadniej czynniki decydujce o poziomie przewag konkurencyjnych sektora rolno-ywnociowego ujmuj Harrison i Kennedy (1997), wymieniajc wród nich: technologi oddziaujc na produktywno pracy i kapitau oraz jako wytwarzanych produktów, ceny i jako czynników produkcji, jako i stopie zrónicowania produktów, korzyci skali produkcji, promocj i reklam oraz czynniki zewntrzne (oddziaujce spoza sektora), w tym m.in. polityk pastwa (fiskaln, monetarn, handlow, przemysow, regionaln, badawczo-rozwojow, zatrudnienia, kredytow, dochodow). Van Duren, Martin i Westgren (1991, 1994), odwoujc si do kategorii czynników kontrolowanych i niekontrolowanych przez konkurujce podmioty (Reiljan, Hinrikus i Ivanov 2000), podjli si próby usystematyzowania determinantów konkurencyjnoci sektora rolno-spoywczego i wyrónili ich cztery grupy. S to: 10. Inne mierniki konkurencyjnoci wewntrznej to zmiany udziau dochodu do dyspozycji brutto i transferów rodków finansowych do rolnictwa w wartoci dodanej brutto rolnictwa. 24.

(26) czynniki kontrolowane przez przedsibiorstwa (controlled by the firm), do których zalicza si strategi przedsibiorstwa, jako, bezpieczestwo i warto odywcz wytwarzanych produktów, technologi, system doskonalenia zawodowego pracowników, dziaalno badawczo-rozwojow firmy oraz przewagi kosztowe; – czynniki kontrolowane przez pastwo (controlled by government), utosamiane z oddziaywaniem pastwa na otoczenie biznesu przez polityk monetarn i fiskaln, badawczo-rozwojow, polityk konkurencji, system edukacji, doskonalenia zawodowego i polityk zatrudnienia, a w wielu przypadkach równie specyficzne regulacje branowe, tj. odpowiednie wymogi techniczne, sanitarne, weterynaryjne czy standardy jakoci handlowej; – czynniki pozornie dajce si kontrolowa (quasi-controllable), wród których znajduj si ceny czynników produkcji, których wysoko w handlu midzynarodowym mona ksztatowa jedynie w ramach zawieranych umów handlowych i przy wykorzystaniu instrumentów rynku terminowego, uwarunkowania popytowe, na które w ograniczonym zakresie mona wpywa stosujc narzdzia marketingowe oraz midzynarodowa polityka ekonomiczna; – czynniki niekontrolowane (uncontrollable), sprowadzajce si do dostpnoci zasobów naturalnych. Z powyszego wynika, e przewagi konkurencyjne sektora rolno-ywnociowego ksztatuj si w efekcie cznego oddziaywania czynników, które zgodnie z terminologi stosowan przez Bossaka (1987) mona okreli mianem wewntrznych i zewntrznych. W prostym ujciu modelowym czynniki te mona przypisa do szeciu sektorów gospodarki krajowej, tj.: przemysu (z wyczeniem produkcji ywnoci) i usug, rolnictwa, przemysu spoywczego, gospodarstw domowych, sektora publicznego oraz handlowego, który strumieniami wymiany midzynarodowej jest powizany z sektorami handlowymi innych krajów (rys. 5). Wszystkie te sektory konkuruj midzy sob o dostpne zasoby czynników produkcji, a ich funkcjonowanie implikuj m.in. postp techniczny, koszty uycia czynników produkcji, efektywno wytwarzania, preferencje konsumentów czy polityka pastwa. Sektor przemysowy i usugowy, bdcy gównym uytkownikiem zasobów krajowych, wywiera decydujcy wpyw na poziom pac i wysoko kosztów zastosowania pozostaych nakadów, a przez to take na konkurencyjno sektora rolno-spoywczego. Poza tym ksztatuje poziom przewag konkurencyjnych agrobiznesu wystpujc w roli przetwórcy surowców mineralnych i dostawcy rodków produkcji pochodzenia nierolniczego do rolnictwa (np. nawozy mineralne, maszyny i urzdzenia rolnicze). Gospodarstwa rolne, wykorzystujc dostpne zasoby, wytwarzaj produkty, które stanowi surowiec do przerobu dla przemysu –. 25.

(27) spoywczego lub (w coraz mniejszym stopniu) dobra finalne nabywane bezporednio przez ostatecznego konsumenta na rynku krajowym, a za porednictwem sektora handlowego na rynkach zagranicznych. Wielko populacji, poziom dochodów, struktura preferencji nabywców w kraju i za granic wyznaczaj wielko popytu, a od wzajemnych relacji popytu na dany produkt i jego poday zaley wolumen realizowanego eksportu i importu, a tym samym udziay rynkowe i pozycja konkurencyjna sektora rolno-ywnociowego. Sektor handlowy zapewnia cyrkulacj dóbr w skali midzynarodowej, a najistotniejszymi czynnikami wspóokrelajcymi konkurencyjno agrobiznesu s na tym szczeblu wzajemne kursy wymienne walut i ewentualna ingerencja pastwa zmierzajca do obnienia lub podwyszenia kursu waluty krajowej wzgldem walut zagranicznych (dewaluacja lub rewaluacja waluty), a ponadto koszty transportu midzynarodowego, zawierane umowy handlowe, uzyskane i przyznane preferencje handlowe, jak równie tradycja kupiecka i uwarunkowania polityczne. Na funkcjonowanie wyrónionych segmentów gospodarki narodowej, w tym na sektor rolno-ywnociowy i jego przewagi konkurencyjne, wpywaj czynniki instytucjonalne i szeroko rozumiana polityka pastwa, w tym podejmowane przez nie dziaania interwencyjne, polityka fiskalna, monetarna, handlowa, innowacyjna czy bezpieczestwa ywnoci.. 26.

(28) Rys. 5. Determinanty konkurencyjnoci sektora rolno-spoywczego GOSPODARKA KRAJOWA Zasoby czynników produkcji (praca, ziemia, kapita rzeczowy i ludzki). Sektor publiczny. Przemys (z wyczeniem produkcji ywnoci) i usugi. Rolnictwo. Polityka innowacyjna Interwencjonizm Systemy zapewnienia jakoci i urzdowa kontroli ywnoci. Produkty rolne (zboa, nasiona oleistych, owoce, warzywa, mleko, zwierzta ywe i in.). Determinanty konkurencyjnoci. Technologia Efektywno wytwarzania Korzyci skali produkcji Przewagi kosztowe. Regulacje branowe Przemys spoywczy. Polityka monetarna i fiskalna. Jako produktów Koszty dystrybucji. Polityka handlowa Gospodarstwa domowe. Koszty marketingu. Sektor handlowy. POZOSTA E KRAJE WIATA. Kraj A. Determinanty konkurencyjnoci. Kraj B Sektor handlowy. Sektor handlowy. Sektor handlowy. Sektor handlowy. Kraj C. Kursy walutowe Uwarunkowania rynków wiatowych Preferencje i umowy handlowe Wzgldy finansowe Koszty transportu midzynarodowego. Kraj D. ródo: Brinkman, 1987.. 27.

(29) W literaturze przedmiotu spotyka si równie podzia czynników determinujcych konkurencyjno, w tym rolnictwa i przemysu spoywczego na: x. x. x. czynniki twarde i mikkie. Do grupy czynników twardych nale przede wszystkim posiadane przez podmioty gospodarcze zasoby i efektywno ich wykorzystania, ale te czciowo wynikajce z posiadanego potencjau produkcyjnego instrumentarium konkurowania. Czynniki mikkie to gównie otoczenie, w jakim funkcjonuj podmioty gospodarcze i cae brane. Do grupy tej naley zwaszcza polityka pastwa, system dziaania instytucji rzdowych i pozarzdowych czy makroekonomiczne uwarunkowania funkcjonowania gospodarki narodowej, ale te dziaalno instytucji i organizacji gospodarczych dziaajcych w otoczeniu podmiotu rynku; czynniki cenowe i pozacenowe. Ceny, najczciej przyjmowane w pomiarach konkurencyjnoci midzynarodowej, stanowi skumulowany efekt wspódziaania czynników decydujcych o poziomie kosztów, ale te s odzwierciedleniem wzajemnych relacji podmiotów rynku w ukadzie pionowym, czy w oczywisty sposób take czynników zewntrznych rozumianych w tym kontekcie jako relacje podaowo-popytowe na rynku wiatowym i polityki handlowej krajów uczestniczcych w wiatowych obrotach. Czynniki pozacenowe wi si z szeroko pojtymi dziaaniami jednostek gospodarczych, ale te polityki pastwa w zakresie zarzdzania i marketingu. Na poziomie mikro pozacenowe instrumenty konkurowania to przede wszystkim: jako oferowanych produktów, reklama, budowanie marki produktów i firm. W odniesieniu do produktów rolnych bdcych przedmiotem bezporedniej sprzeday na rynku krajowym i zagranicznym, stosowanie tych instrumentów zalene jest przede wszystkim od stopnia zorganizowania produktów rolnych (tworzenie wspólnych organizacji) i sprawnoci ekonomiczno-technicznej sektora handlowego. Znaczenie czynników pozacenowych (jak susznie zauwaaj Abbott i Bredahl) jest szczególnie istotne w odniesieniu do produktów gotowych do spoycia, do których nale równie (obok produktów wysoko przetworzonych) przeznaczone do bezporedniej konsumpcji produkty rolne. Przewagi kosztowo-cenowe i wszystkie czynniki przyczyniajce si do obniki kosztów wytwarzanych produktów (którymi s gównie zmiany technologiczne, techniczne i polityka rolna) maj podstawowe znaczenie w ksztatowaniu przewag konkurencyjnych surowców rolniczych, ale te produktów spoywczych o niszym stopniu przetworzenia; czynniki aktywne i bierne. Aktywne czynniki w ksztatowaniu konkurencyjnoci to wszystkie instrumenty konkurowania zwizane z efektywnym. 28.

(30) wykorzystaniem potencjau konkurencyjnego mierzonego na wszystkich poziomach dziaalnoci gospodarczej. Mona dokona te innych podziaów i kategoryzacji czynników decydujcych o konkurencyjnoci (np. wynikajce z zasobów, stosowanych technologii czy zarzdzania).. 5.. Czynniki okrelajce konkurencyjno wg koncepcji M. Portera. Czynniki determinujce konkurencyjno bran, ale te ich produktów zawar Porter w koncepcji struktury diamentu, ale równie w koncepcji piciu si konkurencyjnych tj. gro ba wejcia nowych produktów na rynek, gro ba pojawienia si towarów substytucyjnych, sia przetargowa dostawców, sia przetargowa nabywców, rywalizacja midzy konkurentami w poszczególnych sektorach11. Koncepcje Portera s najbardziej przydatne dla opracowa empirycznych dotyczcych determinantów konkurencyjnoci poszczególnych bran gospodarki narodowej oraz ich podmiotów. Tak jak i inne badania dotyczce konkurencyjnoci i ksztatujcych j czynników, koncepcje Portera odnosz si przede wszystkim do sektorów przetwórczych, lecz niektóre z nich s wanymi determinantami konkurencyjnoci sektora rolnego. Podobnie jak przedstawiciele teorii neoklasycznych (m.in. Heckscher, Ohlin, Samuelson) i pó niejsi badacze problemu konkurencyjnoci, Porter w swojej strukturze diamentu wskazuje na konieczno rozpoczynania analiz konkurencyjnoci od okrelenia wielkoci potencjau produkcyjnego sektora, ale te przedsibiorstwa i gospodarki narodowej, wyznaczonego wielkoci zasobów czynników wytwórczych oraz ich jakoci. Wiksz uwag, ni na ilociowe zasoby, zwraca Porter na ich jako w aspekcie nowoczesnoci i innowacyjnoci zastosowanego kapitau oraz wyksztacenia i fachowej wiedzy zatrudnionych w poszczególnych sektorach gospodarki narodowej.. 11. M. Porter jest równie twórc acucha wartoci wskazujcego na podnoszenie wartoci produktów poprzez pi rodzajów dziaa podstawowych firm (logistyka, zapotrzebowanie, operacje gospodarcze, logistyka zbytu, sprzeda i marketing). Autorstwa Portera jest take teoria klastrów czcej branowe i regionalne podejcie do problemu i bada konkurencyjnoci. Generalnie teoria ta traktowana z punktu widzenia bran wskazuje na moliwo poprawy konkurencyjnoci sektorów i podsektorów poprzez odpowiednie wspódziaanie przedsibiorstw danej brany i instytucji dziaajcych w ich otoczeniu w ssiedztwie geograficznym. Szczególnie rola w rozwoju klastrów (np. poprzez propagowanie rozwoju technologii eksportu czy tworzenia zacht do wspópracy jednostek klastra przypada administracji regionalnej. 29.

(31) Rys. 6. Siy napdowe konkurencji wewntrz sektora (przemysu) POTENCJALNI WCHODZ

(32) CY. Gro ba nowych wej. Sia przetargowa. KONKURENCI W SEKTORZE. Sia przetargowa. DOSTAWCY. NABYWCY dostawców. dostawców Rywalizacja midzy istniejcymi firmami. Gro ba pojawienia si nowych substytutów. SUBSTYTUTY. ródo: Porter, 1980.. W koncepcji Portera po raz pierwszy w czynnikach konkurencyjnoci uwzgldniony zosta stan rozwoju bran wspierajcych i pokrewnych dziaajcych w otoczeniu badanych gazi gospodarki narodowej. W odniesieniu do sektora rolno-spoywczego s to gównie brane oferujce usugi transportowe, finansowe, dostarczajce wyposaenie do zakadów przetwórstwa spoywczego, materiay energetyczne, dodatki do ywnoci, opakowania, nawozy, rodki ochrony rolin. Porter wskazuje gównie na znaczenie wpywu nowoczesnoci i innowacyjnoci rozwiza stosowanych w branach pokrewnych na popraw jakoci, ale te na obnienie kosztów produkcji w badanej pod wzgldem konkurencyjnoci gazi gospodarki. Bardzo istotnym czynnikiem decydujcym o konkurencyjnoci sektora jest struktura dziaajcych w jego ramach podmiotów i ich wzajemnej relacji. W brany spoywczej chodzi tu gównie o stopie koncentracji produkcji i poday oraz typ zachowa firm przetwórczych – konfrontacja lub kooperacja w rozumieniu prowadzenia wspólnej polityki handlowej czy wymiany dowiadcze i wiedzy z zakresu praktyk handlowych, rozwiza technicznych czy technologicznych. Kooperacja podmiotów sektora prowadzi do umocnienia pozycji brany i jej uczestników zarówno na rynku midzynarodowym, jak i na rynku wewntrznym. Skala koncentracji w przemyle spoywczym, typ zachowa firm przetwórczych i przyjta przez nie strategia dziaa, ale te wynikajcy w duym stopniu z tych czynników system wzajemnych powiza przetwórców. 30.

(33) i producentów rolnych wpywaj w znaczcy sposób na poziom kosztów i cen w sektorze rolnym i na jako surowców rolniczych kierowanych do przetwórstwa. Wzajemne relacje przetwórców z rolnikami maj wyra ny wpyw na struktur podziau wartoci wytwarzanej w caym sektorze rolno-spoywczym midzy jego uczestnikami. Bez szczegóowych bada mona stwierdzi, e w polskim sektorze spoywczym dominuj postawy konfrontacyjne, a w wikszoci podsektorów gospodarki rolno-spoywczej sabe s powizania pionowe producentów rolnych i zakadów przetwórczych. Zgodnie z opiniami krytyków koncepcji Portera (Dunning 1992, Rugman 1992) odnoszcymi si do tego aspektu „struktury diamentu”, w analizach sektorowych niezbdne jest uwzgldnienie znaczenia zagranicznych inwestycji bezporednich, ale równie korporacji midzynarodowych. Porter naley do nielicznego grona badaczy problemów i czynników decydujcych o poziomie konkurencyjnoci, uwzgldniajcych znaczenie czynników popytowych12. Przez oddziaywanie czynników popytowych na konkurencyjno poszczególnych bran Porter rozumia rozmiary krajowego popytu (tempo jego wzrostu), ale i przede wszystkim jego charakter i struktur (Olczyk 2008). Potrzeby zgaszane przez konsumentów (gównie krajowych) powoduj doskonalenie jakociowe i unowoczenianie oferty podaowej. Analizy popytowe poszerzone o sytuacj na rynkach zagranicznych maj podstawowe znaczenie w wyznaczaniu zapotrzebowania na produkty rolnicze, a z punktu widzenia analiz konkurencyjnoci – na jako oraz koszty produkcji surowców rolnych wykorzystywanych w produkcji coraz bardziej dostosowanych do rosncych wymogów konsumentów wyrobów spoywczych. O konkurencyjnoci poszczególnych sektorów decyduje wzajemne oddziaywanie wszystkich czynników skadajcych si na struktur diamentu, a rol pastwa (rzdów) jest stymulowanie popytu podmiotów sektorów do stosowania nowoczesnych rozwiza technologicznych i innowacji. Porter wyra nie podkrela, e przewaga konkurencyjna wynikajca z jednego czynnika trudna jest do zachowania w przyszoci. Sporód „piciu si” Portera czynniki wpywajce na konkurencyjno bran i ich podmiotów zawarte s gównie w tzw. barierach wejcia do brany, którymi oprócz przewag kosztowych s dziaania marketingowe firm, lojalno klientów, reklama, dostp do kanaów dystrybucji. Pozostae siy przetargowe Portera decyduj przede wszystkim o wewntrznej konkurencyjnoci sektorów. I tak:. 12. Do jednych z pierwszych badaczy konkurencyjnoci analizowanej od strony popytu nalea S. Lindner – teoria podobiestwa preferencji.. 31.

(34) x. sia przetargowa nabywców rozumiana gównie jako stopie zorganizowania i koncentracji nabywców, a przez to ich oddziaywanie na poziom cen oferowanych producentom i w konsekwencji poziom dochodowoci i rentownoci bran oraz funkcjonujcych w ich ramach producentów. We wspóczesnym wiecie si przetargow nabywców mona mierzy przede wszystkim udziaem w sprzeday produktów brany sieci handlowych i hurtowych – gównie nalecych do midzynarodowych korporacji. Ze wzgldu na zbliony poziom tego wska nika w wikszoci bran sektora rolno-spoywczego jest to mao istotny czynnik w porównaniach konkurencyjnoci poszczególnych segmentów tego sektora, ale istotny w porównaniach konkurencyjnoci brany rolno-spoywczej w poszczególnych krajach. Bardzo duy udzia sieci handlowych i hurtowych w rynku produktów ywnociowych w krajach rozwinitych gospodarczo w bardzo istotny sposób wpywa na uwarunkowania eksportu i czyni skal produkcji i poday (aktualno w tym aspekcie teorii skali Krugmana), a szerzej sposób organizacji zbytu jednym z waniejszych instrumentów konkurowania na rynkach zagranicznych; x gro ba wejcia nowych produktów na rynek oznaczajca przede wszystkim moliwo pojawienia si substytutów dla produktów danej brany. Ogranicza to popyt na produkty analizowanego sektora z konsekwencjami dla poziomu wyników ekonomicznych caej brany i jej podmiotów. W sektorze rolno-spoywczym gro ba bezporedniej substytucji w zasadzie nie ma miejsca, ale wikszy przywóz produktów w kraju niewytwarzanych (gównie produktów innych stref klimatycznych) porednio wpywa na zapotrzebowanie na produkty rodzime. Jako substytuty rozumie te mona (powizania z badaniami popytu) wzrost znaczenia w diecie konsumentów tzw. fast foodów. Czynniki ujte w koncepcjach Portera, cznie z ich rozszerzeniem wskazanym przez krytyków jego koncepcji, tj. gównie rol i znaczeniem inwestycji zagranicznych, dziaalnoci korporacji midzynarodowych, otoczeniem makroekonomicznym, ale te midzynarodowymi uwarunkowaniami popytowymi, wpywaj zarówno na poziom konkurencyjnoci zewntrznej sektorów i ich produktów (na rynkach midzynarodowych), jak i konkurencyjnoci wewntrznej bran (w odniesieniu do innych gazi gospodarki narodowej)13. Warto doda, e Porter utosamia pojcie konkurencyjnoci z produktywnoci, zarówno na poziomie brany, jak i firmy oraz gospodarki narodowej, a wszystkie wymieniane w jego koncepcjach czynniki maj tworzy warunki dla 13. Sia przetargowa dostawców i rywalizacja midzy konkurentami w zasadzie mieci si w koncepcji struktury diamentu Portera. 32.

(35) jej poprawy. Wspóczeni badacze konkurencyjnoci produktywno traktuj nie jak synonim konkurencyjnoci, ale jej determinant.. 6.. Ranga poszczególnych czynników w badaniu konkurencyjnoci rolnictwa i jego podmiotów. Dominujca rola przetwórstwa w zagospodarowaniu produktów rolnych powoduje, e konkurencyjno rolnictwa musi by badana przede wszystkim w aspekcie kosztowym i poprzez pryzmat czynników decydujcych o moliwoci ich obnienia. Koszty produkcji w rolnictwie maj podstawowy (obok jakoci) wpyw na zdolno konkurencyjn wytwarzanych z surowców rolniczych wyrobów finalnych. Podstawowym ródem obnienia kosztów produkcji jest zwikszenie efektywnoci wykorzystania potencjau produkcyjnego (poprzez postp techniczny, technologiczny i biologiczny), ale te zmian relacji czynników produkcji – zwaszcza popraw relacji kapitau do pracy i ziemi, które w rolnictwie polskim s zdecydowanie niekorzystne w porównaniu z wikszoci krajów UE (szerzej w 7 rozdz. Potencja konkurencyjny polskiego rolnictwa). Szczególnie istotna jest analiza czynników poprawy efektywnoci pracy, umoliwiajcej zwikszenie opaty pracy rolników w sytuacji trudnych do zmiany w krótkim okresie czasu strukturalnych uwarunkowa funkcjonowania gospodarki narodowej i maej w rolnictwie mobilnoci czynników produkcji. Niska opata pracy w polskim rolnictwie, wynikajca w duym stopniu z relatywnej obfitoci tego czynnika produkcji, nie moe by w przyszoci, tak jak to ma miejsce obecnie, podstaw przewag kosztowych i cenowych polskich produktów rolnych i spoywczych na zagranicznych rynkach zbytu. Ranga, struktura i „intensywno” stosowania poszczególnych czynników poprawy efektywnoci wykorzystania czynników produkcji w duym stopniu zale i okrelone s dotychczasowym potencjaem konkurencyjnym rolnictwa, gównie w aspekcie jakoci czynników produkcji i stosowanych metod, sposobów i technologii produkcji. Dotyczy to zwaszcza: x. x x. struktury i jakoci gleb (klasy gleb, procesy erozji, zakwaszenie i zasobno w próchnic). Analiza tego typu wskazuje na wynikajc z uwarunkowa naturalnych moliwo wzrostu produktywnoci ziemi poprzez racjonalne stosowanie nawoenia mineralnego, zabiegi wzbogacenia gleb substancj organiczn, odpowiedni dobór odmiany rolin; struktury kapitau (rodki trwae i obrotowe) i stopnia jego zuycia; struktury zatrudnionych w rolnictwie (pod wzgldem wieku, wyksztacenia ogólnego, a przede wszystkim fachowego);. 33.

(36) x. zakresu i charakteru stosowanych rozwiza technicznych, technologicznych i biologicznych. Dominujcy udzia przetwórstwa w zagospodarowaniu produktów rolnych do bardzo istotnej rangi podnosi system wzajemnych powiza midzy podmiotami obu sektorów. cise powizania pionowe dostawców surowca i przetworów mog doprowadzi do obnienia kosztów wytwarzania produktów rolnych poprzez zacht do implementacji w gospodarstwach rolnych nowoczesnych rozwiza technicznych i technologicznych. Charakter zwizków podmiotów obu tych sektorów wpywa te w duym stopniu na si ekonomiczn wacicieli gospodarstw i zmian pozycji caego sektora wobec innych gazi gospodarki. Potencja konkurencyjny i efektywno jego wykorzystania oraz instrumenty konkurowania stosowane w firmach przetwórczych (marketing, reklama, budowanie marki) decyduj o zapotrzebowaniu na surowce rolne (zarówno na jego wielko, struktur, jak i jako). Jednym z najistotniejszych czynników w budowaniu pozycji konkurencyjnej sektora rolnego, wobec innych dziaów gospodarki narodowej, take na rynkach zagranicznych jest zwikszenie skali poday produktów rolnych umoliwiajce ograniczenie negatywnych ekonomicznych skutków wynikajcych z uksztatowanej struktury agrarnej (zarówno dla sytuacji dochodowej podmiotów sektora, jak i powiza rolnictwa z przemysem spoywczym i rynkami zagranicznymi). Przeamanie bariery „skali” poday – gównie w krajach o niekorzystnej strukturze agrarnej – moliwe jest tylko poprzez lepsz organizacj rynku pierwotnego, czyli wikszy stopie zorganizowania producentów – grupy i organizacje oraz ich zrzeszenia14. Tylko due organizacje gospodarcze zrzeszajce producentów mog stosowa instrumenty konkurowania moliwe do zastosowania w firmach przetwórczych, czyli opisane w teoriach dotyczcych zarzdzania i marketingu. Poprawa produktywnoci czynników produkcji w rolnictwie, zmiana relacji midzy nimi oraz generalnie poprawa pozycji konkurencyjnej rolnictwa na rynku wewntrznym i zewntrznym nie s moliwe bez finansowego i instytucjonalnego wsparcia tego sektora. Std w odniesieniu do rolnictwa znacznie bardziej, ni w stosunku do innych gazi gospodarki narodowej (w tym przemysu spoywczego), istotne jest znaczenie czynników konkurencyjnoci okrelonych jako: 1. uwarunkowania makroekonomiczne decydujce w duym stopniu o skali transferów do rolnictwa, 14. Std te w propozycjach UE dotyczcych nowych zasad Wspólnej Polityki Rolnej po 2013 r. wspierany ma by ze rodków unijnych proces tworzenia grup i organizacji producentów, na wzór stosowanego obecnie w sektorze owocowo-warzywnym. 34.