ARCHAEOLOGICA HEREDITAS

(1)

Konserwacja zapobiegawcza środowiska 7.

Dziedzictwo techniki

pod redakcją Kamila Rabiegi i Katarzyny Zdeb

Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

1 5

Warszawa 2018

ARCHAEOLOGICA

HEREDITAS

(2)

Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW

Komitet Redakcyjny Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński

Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek

Adres Redakcji:

ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 27, e-mail: archeologia@uksw.edu.pl

www.archeologia.uksw.edu.pl

Redakcja tomu: Katarzyna Zdeb i Kamil Rabiega Korekty: Zbigniew Kobyliński, Katarzyna Zdeb i Kamil Rabiega

Skład: Ryszard Rybarczyk

Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń

Rycina na okładce: Mosquito – najstarsza maszyna w kolekcji Ferropolis, Gräfenhainichen, Niemcy (fot. Kinga Kimic)

Publikacja recenzowana do druku przez

ISBN

Wydawnictwo:

Instytut Archeologii

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie ul. Wycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa

(3)

ARCHAEOLOGICA HEREDITAS 15

5 Wprowadzenie

DZIEDZICTWO KOLEJNICTWA

7 Rafał Trzaska i Piotr Gerber

Program prac konserwatorskich elementem ochrony dziedzictwa kulturowego

13 Piotr Kałużyński

Pozostałości linii kolejowych – zabytki czy nieużytki?

21 Kinga Kimic

Rewitalizacja infrastruktury terenów pokolejowych w kierunku tworzenia ogólnodostępnych terenów wypoczynkowych na przykładzie Berlina

29 Krystyna Gutowska

Poetyckie i metafizyczne aspekty rewitalizacji pokolejowego wiaduktu nowojorskiej High Line

37 Ryszard Rybarczyk

Przedwojenna elektryfikacja warszawskich linii podmiejskich (na podstawie dokumentów z Archiwum Biura Elektryfikacji Węzła Kolejowego Warszawskiego)

57 Magdalena Żurek i Ryszard Rybarczyk

Modernizacja czy dewastacja? Remonty zabytkowej infrastruktury kolejowego węzła warszawskiego

67 Paweł Mierosławski

Problematyka ochrony zabytków łączności kolejowej

DZIEDZICTWO DAWNEGO GÓRNICTWA

77 Marcella de Bari i Piotr Szkiłądź

Kamieniołom w Grotta Oscura – historia, zachowanie, ekspozycja

85 Paweł Wróblewski

Podziemna architektura pogórnicza w rejonie Chęcin – problemy zagospodarowania i udostępnienia na przykładzie sztolni „Antoni” na Miedziance

99 Kinga Kimic

Ferropolis – dawne maszyny przemysłowe w procesie rewitalizacji górniczego obszaru wydobywczego Golpa- Nord w Niemczech

DZIEDZICTWO HYDROTECHNIKI

105 Roman Szlązak

Dwanaście wieków ateńskiego dziedzictwa hydrotechniki od okresu archaicznego po wczesnobizantyński

119 Rafał Solecki, Maciej Berkowski, Ryszard Cędrowski i Hanna Pilcicka-Ciura

Historyczne warszawskie przeprawy przez Wisłę w świetle archeologicznych badań powierzchniowych brzegów rzeki w 2015 roku

131 Paweł Wróblewski i Sebastian Wróblewski

Krajobraz (prawie) nieobecny – z problematyki zachowania i konserwacji młynów wodnych w regionie świętokrzyskim

147 Aleksandra Maron

Poznańskie wodociągi w świetle badań archeologicznych

157 Konrad Szostek i Katarzyna Zdeb

Holowniki parowe z Jeziora Zegrzyńskiego ̶- postępująca degradacja i perspektywy na przyszłość

DZIEDZICTWO RZEMIOSŁA I PRZEMYSŁU

163 Kamil Rabiega

Relikty rzemiosła tkackiego w Turku i we Władysławowie – zachowanie dziedzictwa etnograficznego regionu

179 Piotr Piekarz

Dawne warszawskie i podwarszawskie cegielnie: stan zachowania, zagrożenia i problemy adaptacyjne

189 Dominika Oleś

Budynek cechowni dawnej huty cynku „Uthemann”

w Katowicach-Szopienicach – dziedzictwo architektury przemysłowej autorstwa Emila i Georga Zillmannów

201 Katarzyna Pietrzak

Zabytkowe dźwigi w Poznaniu – problematyka konserwatorska i ochrona dziedzictwa technicznego a współczesne wymogi bezpieczeństwa

*

207 Noty o autorach

SPIS TREŚCI

(4)

Dziedzictwo techniki stanowi materialny zapis rozwoju społeczeństw od epok minionych do współczesności. Jed- nocześnie jest także emanacją ludzkiej działalności i twór- czości w krajobrazie poprzez swoją zależność od surowców naturalnych. Jest również niezwykle złożonym segmentem dziedzictwa kultury. Z jednej strony są to bowiem zabytki nieruchome, takie jak obiekty architektury przemysłowej, które współtworzą całe krajobrazy kulturowe związane np.

z górnictwem, z drugiej zaś także zabytki ruchome. Dziedzic- two techniki i przemysłu nierzadko tworzą całe kompleksy przemysłowe, od budynków fabrycznych, poprzez maszyny, które w nich się znajdują, aż po różnego rodzaju techniki produkcyjne w nich stosowane. Jest to zbiór mieszczący w sobie dziedzictwo: techniki — np. elementy związane z rzemiosłem czy transportem lądowym i wodnym, przemy- słu — np. obiekty i architektura przemysłowa, jak również i dziedzictwo inżynierii — zapisy procesów technologicznych.

W jego skład wchodzić mogą bowiem obiekty o wielkich roz- miarach, takie jak opuszczone fabryki, kopalnie, nieużywane mosty, czy linie kolejowe, jak też wielkogabarytowe maszyny i urządzenia. Dziedzictwo techniki i przemysłu łączy w sobie elementy materialnej i niematerialnej spuścizny ludzkości.

Jednakże ze względu na tak duże zróżnicowanie, jest niezwykle trudną kategorią dziedzictwa pod względem działań związanych z jego ochroną.

Oddawany w ręce Czytelnika tom prezentuje niektóre z problemów zachowania i wykorzystywania dla dobra pu- blicznego obiektów dawnej techniki i przemysłu¹. Publikacja zawiera dziewiętnaście rozdziałów, pogrupowanych w obrę- bie czterech grup tematycznych.

Pierwszą część monografii stanowią opracowania poświę- cone dziedzictwu kolejnictwa. Rafał Trzaska i Piotr Gerber podjęli się przedstawienia programu prac konserwatorskich na przykładzie zabytkowego parowozu jako ważnego ele- mentu ochrony dziedzictwa kulturowego. Kolejne teksty do- tyczą rozważań nad możliwościami rewitalizacji dawnych linii kolejowych. Piotr Kałużyński w swoim artykule omówił pro-

1 Inspiracją dla przygotowania niniejszej publikacji stały się obrady siódmej konferencji naukowej z cyklu Konserwacja zapobiegawcza środowiska, zorganizowanej w październiku roku 2017 przez Instytut Archeologii Uni- wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego we współpracy z Fundacją Ochrony Zabytków Przemysłu i Techniki.

blematykę związaną z zagospodarowaniem dawnych połą- czeń kolejowych na przykładzie linii młocińskiej i moreckiej.

Kinga Kimic przedstawiła możliwości zaadaptowania nie- czynnych linii kolejowych na tereny wypoczynkowe. Krystyna Gutowska poruszyła poetyckie i metafizyczne aspekty rewitalizacji wiaduktu nowojorskiej High Line. Ryszard Rybarczyk opisał pozostałości elektryfikacji warszawskich linii podmiejskich na podstawie kwerendy przeprowadzonej w Archiwum Biura Elektryfikacji Węzła Kolejowej Warszawskiego. Kwestię modernizacji historycznych obiektów kolejowych podjęli również Magdalena Żurek i Ryszard Rybarczyk w artykule na temat zabytkowej infrastruktury Warszawskiego Węzła Kole- jowego. Paweł Mierosławski podjął się natomiast przedstawienia problematyki związanej z ochroną zabytków łączności kolejowej.

Druga część tomu poświęcona została dziedzictwu dawnego górnictwa. W zebranych w tej części artykułach po- ruszono problematykę dostępności i zagospodarowania obiektów związanych z eksploatacją surowców naturalnych.

W pierwszym opracowaniu, Marcella de Bari i Piotr Szkiłądź przedstawili historię starożytnego kamieniołomu Grotta Oscura pod Rzymem i współczesne zagrożenia dla jego prze- trwania. Paweł Wróblewski opisał architekturę pogórniczą w rejonie Chęcin. Natomiast rozdział autorstwa Kingi Kimic dotyczy dawnych maszyn górniczych i możliwości ich wyko- rzystania w procesie rewitalizacji.

Trzecią część tomu tworzy zespół artykułów poświęco- nych dziedzictwu hydrotechniki, w bardzo szerokim spek- trum chronologicznym. Roman Szlązak przedstawił zabytki starożytnej i wczesnośredniowiecznej hydrotechniki ateń- skiej. Rafał Solecki, Maciej Berkowski, Ryszard Cędrowski i Hanna Pilcicka-Ciura podsumowali wyniki inwentaryzacji pozostałości po dawnych przeprawach wiślanych. Paweł Wróblewski i Sebastian Wróblewski przedstawili problema- tykę konserwacji dawnych młynów wodnych. Aleksandra Maron przybliżyła wyniki badań archeologicznych poznań- skich wodociągów. W tekście poruszającym kwestię holow- ników parowych z Jeziora Zegrzyńskiego, Konrad Szostek i Katarzyna Zdeb opisali proces wpisu do rejestru jednego z parostatków — Ziemowita.

Ostatnia grupa tekstów związana jest z dziedzictwem rzemiosła i przemysłu. Kamil Rabiega, na przykładzie Turku i Władysławowa, ukazał rolę rzemiosła tkackiego w rozwoju

Wprowadzenie

ARCHAEOLOGICA HEREDITAS

15

(5)

6 ARCHAEOLOGICA HEREDITAS • 15

XIX-wiecznych miast oraz jego dzisiejsze pozostałości. Piotr Piekarz przedstawił stan zachowania warszawskich cegielni oraz ich zagrożenia. Dominika Oleś opisała zabytkowy budynek dawnej huty cynku. W artykule zamykającym tom Katarzyna Pietrzak zaprezentowała problematykę konserwa- torską poznańskich zabytkowych dźwigów osobowych i to- warowych.

Zebrane w niniejszej publikacji teksty prezentują różno- rodność dziedzictwa techniki i przemysłu. Autorzy przedstawili w nich nie tylko aktualną sytuację i stan zachowania różnych kategorii zabytków, ale także propozycje zaadaptowania tych miejsc i obiektów do celów zrównoważonej tury- styki kulturowej. Ponadto wskazali na możliwości otoczenia ich ochroną prawną i rozbudzenia świadomości społecznej, również wśród prywatnych właścicieli elementów dziedzictwa kultury, aby zapewnić im dalsze trwanie.

W przygotowaniu tomu Konserwacja zapobiegawcza środowiska 7. Dziedzictwo techniki i przemysłu wzięło udział

wielu autorów, wśród których znajdują się specjaliści zajmu- jący się ochroną dziedzictwa techniki, ale także archeolodzy, historycy, jak i społecznicy. Wszystkim autorom należą się wyrazy podziękowania i uznania, gdyż bez ich zaangażowa- nia nie mogłoby powstać tak bogate i zróżnicowane opraco- wanie.

Redakcja składa szczególne podziękowania prof. dr. hab.

Zbigniewowi Kobylińskiemu, Dyrektorowi Instytutu Arche- ologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, redak- torowi serii Archaeologica Hereditas, za możliwość przygotowania tego tomu, wszelkie konsultacje i niezwykle cenne uwagi, bez których publikacja ta by nie powstała.

Mamy nadzieję, że tom poświęcony dziedzictwu techniki i przemysłu okaże się wartościowy dla naszych Czytelników.

Katarzyna Zdeb i Kamil Rabiega

(6)

Marcella de Bari – mgr, archeolog, doktorantka Uniwer- sytetu La Sapienza w Rzymie

Maciej Berkowski – lic., student w Instytucie Archeolo- gii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Ryszard Cędrowski – mgr, archeolog, Stowarzyszenie

Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Warszawie Piotr Gerber – dr inż. arch., architekt i historyk, adiunkt

Politechniki Wrocławskiej, założyciel Muzeum Prze- mysłu i Kolejnictwa na Śląsku oraz Fundacji Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska

Krystyna Gutowska – dr, polonista i filozof, zajmuje się estetyką, filozofią kultury, zarządzaniem dziedzictwem kulturowym

Piotr Kałużyński – mgr, archeolog, absolwent Uniwersy- tetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Kinga Kimic – dr inż., adiunkt w Katedrze Architektury Krajobrazu, Wydział Ogrodnictwa, Biotechnologii i Ar- chitektury Krajobrazu - SGGW w Warszawie

Aleksandra Maron – mgr, archeolog, Dział Ochrony Za- bytków, Muzeum Archeologiczne w Poznaniu Paweł Mierosławski – mgr inż. mechanik i elektroenerge-

tyk, członek Polskiego Stowarzyszenia Miłośników Kolei Dominika Oleś – mgr inż. arch., doktorantka w Katedrze Historii Architektury, Sztuki i Techniki, Wydział Archi- tektury Politechniki Wrocławskiej

Piotr Piekarz – mgr, archeolog, pracownik Państwowe- go Muzeum Archeologicznego w Warszawie

Katarzyna Pietrzak – mgr, pracownik Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu

Hanna Pilcicka-Ciura – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Warsza-

wie, pracownik Państwowego Muzeum Archeologicz- nego w Warszawie

Kamil Rabiega – mgr, doktorant w Instytucie Arche- ologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Ryszard Rybarczyk – mgr, historyk, interesuje się histo- rią rozwoju środków transportu oraz średniowiecz- nym rzemiosłem

Rafał Solecki – dr, archeolog, adiunkt w Instytucie Ar- cheologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyń- skiego

Piotr Szkiłądź – mgr, archeolog, doktorant w Instytucie Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyń- skiego w Warszawie

Roman Szlązak – mgr, archeolog, doktorant w Instytucie Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyń- skiego w Warszawie

Konrad Szostek – lic., student w Instytucie Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War- szawie, Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne Rafał Trzaska – inż., elektronik ze specjalnością teleko-

munikacja, Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Ślą- sku, społeczny opiekun zabytków

Paweł Wróblewski – dr, archeolog i historyk

Sebastian Wróblewski – mgr inż., architekt krajobrazu Katarzyna Zdeb – mgr, doktorant w Instytucie Arche-

ologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Warszawie

Magdalena Żurek – dr, adiunkt w Instytucie Archeolo- gii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie