Widok Laudacja II promotora z okazji nadania tytułu doktora Honoris Causa Alessandro Mendiniemu

Laudacja

II Promotora z okazjI

nadanIa tytułu doktora

honoris causa aLessandro

mendInIemu

U r s z U l a s m a z a - G r a l a k

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .

2 4 7

Laudacja II Promotora z okazji nadania tytułu doktora honoris causa Alessandro Mendiniemu

dr hab. Urszula Smaza-Gralak

Dziekan Wydziału Architektury Wnętrz i Wzornictwa Promotor doktoratu honoris causa

dla Alessandra Mediniego Wrocław, 1 grudnia 2014

Pani Minister, Panie Ambasadorze, Panie Prezydencie, Magnificencje, czcigodny Doktorancie, dostojni Goście

Aleksandro Mendini jest jednym z najwybitniejszych projektantów i artystów XX i XXI wieku, kreatorem nowego rozumienia sztuk, performerem i wizjonerem, przeciwnikiem uniformizacji i prowo- katorem dyskutującym z tradycją sztuki, krytykiem i twórcą teorii, myślicielem i komentatorem rzeczywistości.

Otrzymał godność doktora honoris causa Politechniki Medio- lańskiej, jest członkiem honorowym Bezalel Academy of Arts and Design w Jerozolimie, trzykrotnym laureatem nagrody Compasso d’Oro, został wyróżniony tytułem Chevalier des Arts et des Lettres we Francji, w Nowym Jorku odznaczeniem Architectural League, a ostatnio European Prize for Architecture w Chicago oraz innymi nagrodami i wyróżnieniami.

W tym szczególnym miejscu i czasie gościmy wybitną indywi- dualność sztuk różnych, człowieka, który niestrudzenie polemizuje z kształtem otaczającego świata, który swoją niepowtarzalną oso- bowością i unikalnym wymiarem twórczej aktywności wpłynął na współczesne rozumienie działań artystycznych we wszystkich

U r s z u l a S m a z a - G r a l a k

2 5 0

splątanych ze sobą przejawach, respektując delikatność, słabość, wrażliwość i niedoskonałość natury ludzkiej. Fundamentalna rola humanisty, jakim jest w swoich dokonaniach interdyscyplinarnych i tworzeniu wizerunku dla innych kultur oraz symptomy uznania na globalnym rynku sztuki projektowania predestynują go do miana wielkiego intelektualisty naszych czasów.

Z ogromną satysfakcją przedstawiam Państwu ikonę i legendę światowego wzornictwa – Alessandro Mendini, Maestro del Disegno.

Mistrz urodził się w Mediolanie i wychowywał w zamożnym domu, którego przestrzeń i atmosfera były wypełnione sztuką. Każ- dego dnia przebywał wśród fascynujących obrazów Alberta Savinio, Andrei de Chirico i Giorgia de Chirico, Gina Severiniego, Massima Campigliego, Giorgia Morandiego, Fortunata Depero oraz dzieł in- nych włoskich malarzy, które znajdowały się w rodzinnej kolekcji.

Otoczenie, w którym dorastał, było nieobojętne dla kreatywno- ści Mendiniego. Inspirowały go dokonania wybitnych architektów transponujących naturę: Antonia Gaudiego i Ericha Mendelsohna oraz humanistów i artystów wiedeńskich: Gustava Klimta, Arnolda Schönberga, Sigmunda Freuda i Oskara Kokoschki, którzy byli jego duchowymi mistrzami, co znajduje wyraz w całokształcie jego wie- lowymiarowej twórczości.

Mendini studiował architekturę na mediolańskiej Politechnice, którą ukończył w 1959 roku. Do roku 1970 współpracował ze stowa- rzyszeniem projektowania przemysłowego Nizzoli Associati. W 1973 stał się jednym z założycieli awangardowej szkoły wzornictwa i ar- chitektury Global Tools, a w roku 1979 dołączył do Studia Alchimia, gdzie pełnił funkcję głównego ideologa. W latach 1970–1976 był re- daktorem pisma „Casabella”. Następnie założył czasopismo „Modo”, w którym działał do roku 1981. W latach 1980–1985 został redaktorem naczelnym pisma „Domus”, najstarszego, bo wydawanego od 1928 roku, w całości poświęconego wzornictwu i architekturze. Pismo było

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .

2 5 1

otwarte na dialog z ludźmi tworzącymi kulturę lat osiemdziesiątych.

Poza oficjalnym obiegiem Mendini redagował i wydawał także au- torski magazyn „Ollo”, gdzie propagował swoją koncepcję banal de- sign, którego wytwory podnosił do rangi dzieł sztuki.

Namiętność artysty do pisania i literatury przejawia się zarów- no w zakresie tworzenia teorii i uprawiania krytyki artystycznej, jak również w prowadzonej z dużym rozmachem i przez wiele lat dzia- łalności redakcyjnej oraz wydawniczej. Jak sam twierdzi, pisanie ma ścisły związek z projektowaniem i podkreśla: To dzięki pisaniu, a nie rysunkowi, odnalazłem moją świadomość projektowania. W każdej ze swoich wypowiedzi dawał dowody perfekcyjnego i precyzyjnego po- sługiwania się językiem i znajomości retoryki, co służyło mu nie tyl- ko do definiowania siebie samego pod względem teoretycznym, ale przede wszystkim do interpretacji własnych idei i koncepcji wzor- nictwa.

Równolegle z działalnością popularyzującą wzornictwo i sztukę artysta podejmuje się licznych realizacji. Są wśród nich takie projek- ty, które stawiają Mendiniego w pozycji outsidera w środowisku ar- chitektów i projektantów. Tę sytuację skomentował uwagą, że włos- ki design należy do awangardy, jeśli chodzi o podejście do sztuki, a jed- nocześnie posiada cechy konserwatywne architektury. Jak piszą o nim krytycy: Był tak pesymistycznie nastawiony do «ofiar architektury», lu- dzi, którzy są przez nią zbrutalizowani i sparaliżowani, że postanowił poświęcić się innym dyscyplinom.

Kontrowersyjnymi przedmiotami, zaprojektowanymi w połowie lat siedemdziesiątych, […] ogłosił swój pogląd, że egzystencja artysty jest pozbawiona perspektyw, co zademonstrował w kolażu bez koloru, w którym ustawił swój portret obok fotografii więźnia obozu koncen- tracyjnego w Mauthausen. Jednak, mimo głoszonych przez artystę poglądów, był to okres najbardziej ekspresyjnego, awangardowego i symbolicznego połączenia w wizualną całość projektowania i sztuki.

U r s z u l a S m a z a - G r a l a k

2 5 2

Powstały wtedy kultowe obiekty: Ad uso spirituale – „przedmioty do użytku duchowego” i „przedmioty poza czasem”, niezrównane w swej mistrzowskiej i niekończącej się formie Mobile infinito oraz szczegól- nie wyróżniający się filozoficzną wymową, a jednocześnie bliski czło- wiekowi przedmiot, krzesło Lassú, zrealizowane w wielu technikach i wymiarach – od pomnika mebla aż po piccola produzzione.

Jego inicjatywy w kreowaniu wizerunku kolejnych pism i ich prowadzenia biegły równolegle ze stworzeniem manifestu i powsta- niem grupy Alchimia, co w efekcie doprowadziło do powołania nurtu designu radykalnego, architektury postmodernistycznej i włoskiej transawangardy z lat 70. i 80. ubiegłego wieku. Zgodnie z prefero- wanymi przez Alchimię zasadami, ale też odpowiadając na kultu- rową pustkę produkowanych przemysłowo i masowo przedmiotów, a także wychodząc naprzeciw oczekiwaniom konsumenta, Mendini wprowadza do swoich projektów jaskrawe kolory i dekoracje z jednej strony – z drugiej, odrzucając modernistyczny postulat czystej funk- cjonalności, nadaje tym przedmiotom charakter dzieł sztuki. Owe przedmioty-manifestacje mają na celu uświadomić odbiorcy, że już nic całkowicie nowego nie może być zaprojektowane ponad to, co zostało stworzone w przeszłości.

Artysta chciał w ten sposób przeciwstawić się koncepcjom mo- dernizmu, którego oczywistą konsekwencją stawał się dominujący i wszechogarniający konsumpcjonizm. Niemożność tworzenia no- watorskich form Mendini zastępuje wówczas dowcipną sekwencją znaczeń, wzbogaconą elementami emocjonalnymi i duchowymi – poezją, fetyszem i rytuałem jako istotnymi czynnikami wpływają- cymi na proces projektowania i przeprojektowywania, w nieobojętny i charakterystyczny dla jego twórczości sposób, który był inspirowa- ny abstrakcyjną sztuką futurystów, kubistów, pointylistów i impre- sjonistów. Sam będąc zagorzałym zwolennikiem eklektyzmu, trakto- wał ten styl jako narzędzie pracy.

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .

2 5 3

Antydesign Mendiniego polegać będzie odtąd na niejednoznacz- ności, mieszaniu stylów i konwencji oraz zabawnej, artystycznej redefinicji przedmiotu. Klasyczne obiekty otrzymują nowe, współ- czesne życie. Tak powstaje redesign produkowanych przemysłowo krzeseł Michaela Thoneta, Marcela Breuera, Gia Pontiego, Charlesa Renniego Mackintosha, Gerrita Rietvelda i Vernera Pantona. W hoł- dzie dla Bauhausu powstaje Sofa Kandinsky, a z innych powodów, najsłynniejsze z dzieł, fotel dla Prousta (Poltrona di Proust), który przeszedł wiele transformacji i jest produkowany do dzisiaj w róż- nych skalach i wariantach.

Przywołanie nazwiska Marcela Prousta w nazwie siedemnasto- wiecznego fotela, pokrytego magiczną impresją barw podziwianych na płótnach Paula Signaca, jest wsparciem tezy o istnieniu emocji w odbiorze sztuki oraz poezji w świecie designu. Takie działanie, które jest mistrzowską narracją, stało się jednocześnie szeptem i krzykiem w ponadczasowym przesłaniu o poszukiwaniu straconego czasu.

W roku 1989, wzorem włoskich mistrzów krawieckich, wspólnie z bratem Francesco, założył jedyną w swoim rodzaju pracownię Ate- lier Mendini, która działa w Mediolanie od ponad 25 lat do dzisiaj.

Fundamentami działalności Atelier są otwartość, praca i współpraca.

Zwyczajem, jaki wprowadzili bracia Mendini, jest częste zapraszanie do realizacji projektów ludzi młodych, twórców z wielu krajów na różnych kontynentach, artystów z krajów Trzeciego Świata, artystów sławnych i tych mniej znanych, malarzy, fotografików, projektan- tów, pisarzy i architektów, a czasem też więźniów. Naturalną konse- kwencją takiego aliansu strategicznego jest komplementarność od- mian i stylów, partnerstwo międzynarodowe, a co więcej, reakcja na praktyki monopolistyczne. Opierając idee projektowe o wspomniane priorytety, Studio opracowuje duże projekty architektoniczne i wnę- trzarskie, projekty przedmiotów do produkcji na szerszą skalę oraz niskonakładowe lub wręcz pojedyncze egzemplarze.

U r s z u l a S m a z a - G r a l a k

2 5 4

Nie sposób w tym miejscu nie wymienić choćby sztandarowej po- zycji w pracy braci Mendinich – Muzeum Groninger na wyspie w ho- lenderskim mieście Groningen, które okazało się być przestrzennym kolażem, metafizycznym miejscem, realizacją zapisanych w ołów- kowych szkicach wyobrażeń artysty o utopii, miejscu idealnym lub nieistniejącym, w którym znalazły się: […] antyczne przedmioty razem ze współczesnymi, małe z wielkimi, rzemiosło z wzornictwem przemysło- wym, instalacje, dźwięki, fotografie, filmy i dokumenty związane ze sztu- ką z najbardziej różniących się od siebie zakątków świata.

W Studio powstają też inne znaczące projekty architektoniczne, w których dominuje koncepcja miejsc w przestrzeni publicznej o sil- nym ładunku empatii, poetyki i symboliki. Atomowe piekło Hiroszi- my zostało zinterpretowane w formie Torre del Paradiso poświęconej ofiarom wybuchu jądrowego na wyspie. W atelier powstają także projekty galerii, całych dzielnic, sieci sklepów, domów prywat- nych i hoteli, fabryk i biurowców, kompleksów sportowych, parków i dworców. Przedsięwzięciem, które stanowi syntezę zabawy z prze- strzenią oraz trwającego nieustannie procesu integrowania twór- ców i dyscyplin w komplementarną, niezwykle złożoną wizualnie całość kompozycyjną, jest realizowany od wielu lat projekt przebu- dowy kolejnych stacji metra w Neapolu. Mendini reżyseruje prze- strzenny patchwork tworzony wspólnie z artystami pochodzącymi z różnych kręgów kulturowych, posługujących się innymi języka- mi, wyznających odmienne ideologie; tworzy w ten sposób pod- ziemną i naziemną galerię sztuki oraz scenografię miasta w mie- ście, podnosząc walor estetyczny miejsc publicznych jako sztukę dostępną dla wszystkich.

Twórczy i poszukujący temperament Alessandra sprawia, że jego dokonania obejmują także inne obszary artystycznej kreacji, nie tyl- ko te z zakresu rysunku, malarstwa i rzeźby, projektowania wnętrz i sztuki użytkowej, ale również mody, scenografii, muzyki i poezji.

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .

2 5 5

Artysta kreuje świat magicznych i bajecznych mebli, prototypów, ob- razów, tekstów, scenerii, instalacji oraz sytuacji, złożonych i kontro- wersyjnych, paradoksalnych i żartobliwych literacko, które trwają, współegzystują i oddziałują totalnie na otoczenie.

Spektrum artystycznych dokonań w dorobku Maestra Mendi- niego zawiera się w nienazwanej dotąd galaktyce, pomiędzy mikro a makro, pomiędzy kreską a plamą, płaszczyzną a bryłą, statyką a dynamiką, harmonią a kontrastem, światłem a barwą, pomiędzy iluzją a rzeczywistością.

Przedmioty Mendiniego objawiają się zaskakującą stylizacją formy, oryginalnym łączeniem materiałów lub barw pozornie do siebie niepasujących, często szokują kontrowersyjnym detalem wypowiedzi, nierzadko dyskusyjnym kalejdoskopem metafor i nie tylko przez to są unikalne i rozpoznawalne. Kolory Mendiniego, jak na płótnach impresjonistów, są oświetlone innym słońcem, a jego obiekty wyróżnia radość i pasja tworzenia. Alessandro mówi o sobie, że „czuje się wyspecjalizowanym amatorem”, częs- to też bywa określany jako artysta, który się bawi, ale w bardzo poważny sposób.

Wszechstronna działalność Mistrza dowodzi, że gdy Mendini się bawi, nie chodzi mu o igraszki same w sobie, o kreatywne wytwory fanta- zji, które inteligentnie sprzedaje na postmodernistycznym rynku, pełnym przecież pięknych i pustych przedmiotów. Przedmioty i budynki projektu Mendiniego mają w sobie moralną konsekwencję, ponieważ Mendini to twórca, który mimo ogromnego sukcesu swych dzieł wciąż je podważa, […] i twardo stoi na stanowisku, że należy «malować, nie projektować»

i nieustannie poszukiwać w sobie myślenia wizualnego.

Artysta stworzył język wymyślonych form, znaków i symboli, które nazwał stilemi. Ten abstrakcyjny alfabet, który sam opisał, stał się dowcipną sygnaturą, a zarazem znakiem rozpoznawczym wielu jego prac.

U r s z u l a S m a z a - G r a l a k

2 5 6

Twierdząc, że wiek XX kończy się bez awangardy, Mendini two- rzy prowokujące projekty, które zmieniają oblicze włoskiego designu i poddają pod dyskusję dyktaturę „dobrej formy,” a także pozostają w opozycji do intelektualnej i kulturowej pustki, którą przedstawiała era industrialna. Wprowadza więc banał i kicz i tym samym wyraź- nie przełamuje dotychczasowe myślenie o bel disegno. Uwarunkowa- ne historią braki w produktach wzornictwa przemysłowego próbuje konsekwentnie wypełniać swoimi pracami w celu […] wyswobodzenia estetycznego języka formalnego i figuratywnego z getta sztuki wzniosłej po to, aby przenieść go na grunt życia codziennego, ale też, uznając po- wszechną dostępność sztuki, udowadnia, że na rynku jest miejsce dla nowej kategorii sztuki użytkowej.

W czasie określanym jako epoka mechanicznej reprodukcji, Men- dini staje się doradcą w firmie Alessi. Od tego momentu następuje prawdziwa fuzja designu i sztuki. Za pomocą niezliczonych zabie- gów ideowo-formalnych artysta tworzy wielotematyczne kolekcje przedmiotów zaprojektowanych tak, aby najlepiej służyły celom, dla których były przeznaczone – z tą jednak różnicą, że Mendini za każ- dym razem niejako „obsadza je w nowych rolach”, a wykorzystując ich warstwę wizualną, dodatkowo snuje wokół przedmiotu opowie- ści, często odwołując się do tradycji, pamięci i konotacji innych niż użytkowe. Odtąd granica dzieląca sztukę i projektowanie zostaje zdecydowanie podważona.

Efektem współpracy z wieloma znanymi i uznanymi na rynku sztuki wzorniczej firmami są wysmakowane serie mebli i przedmio- tów, w tym obiektów codziennego użytku, ale i obiektów okazjonal- nych, prowokujących lub kontrowersyjnych, często nie służących ni- czemu, choć dla wszystkich tych, którzy chcieliby je mieć. Do wyróż- niających się w tej mierze należą kolekcje inspirowane twórczością wybranych artystów lub stylów: Museum Market, Tea & Coffee Piazza, Tea & Coffee Towers oraz rzeźby do instalacji, głowy wojowników,

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .

2 5 7

antropomorficzne wazy, inne naczynia, przedmioty i akcesoria, aż po te najbardziej znane, tworzące domowy pejzaż, kuchenne przybory z serii Anna G, odwzorowujące sylwetkę i gesty kobiety, a przez to mające wymowną ekspresję i… już dwudziestoletnią metrykę. Spe- cjalną edycję przedmiotów Mendini dedykuje mężczyznom, propo- nując im swoją własną, przeskalowaną normę wizualizacyjną, a na- zywa ją Mobili per Uomo.

Każde z dzieł artysty, niezależnie od rodzaju obiektu, jego ska- li, przeznaczenia i adresata, staje się medium łączącym przeszłość z teraźniejszością, teraźniejszość z przyszłością i przeszłość z przy- szłością.

Mając świadomość banalności, a wręcz kiczu przedmiotów pro- dukowanych seryjnie, wyraża pogląd: Kicz jest nowym modelem estety- ki. […] Obecność kiczu jest silna, nieunikniona, szeroko rozpowszechniona i dominująca. […] Niezależnie od tego, jak bardzo nim pogardzamy, kicz jest częścią ludzkiego losu. Cytując Milana Kunderę w dyskusji na te- mat tego zjawiska, Włoch konstatuje: […] nie pozostaje nic innego, jak estetykę kiczu wykorzystać.

Mendiniego nie interesuje, jak sam mówi, projektowanie, ale wyrażanie problemów projektowania i sztuki. Najważniejszą rzeczą w projektowaniu jest tworzenie przedmiotów z duszą. Od niepamiętnych czasów na świecie obiekty posiadały dusze – zawierały wartości duchowe całego gatunku ludzkiego i narodów. Seryjny produkt rewolucji przemy- słowej wciąż poszukuje swojej utraconej duszy. Dzisiejsze obiekty desi- gnerskie nie zasłużyły jeszcze na to, aby można je było umieścić obok przedmiotów z antropologii historycznej. […] Oczywiste jest, że problem nie tkwi w języku estetyki, a raczej w utopijnej i radykalnej zmianie w na- szych sercach. Innymi słowy, to kwestia nowych modeli cywilizacji, które zastępują wartości ekonomiczne ludzkimi.

Według Mendiniego sztuka jest dziś utopijną wizją świata lepszego moralnie, jednym z głównych tematów refleksji i źródłem uczuć. Sztukę

U r s z u l a S m a z a - G r a l a k

2 5 8

nie tylko należy podziwiać, szanować i opisywać, trzeba się z nią zaprzy- jaźnić i zżyć, prawie tak jak z domownikiem. Oto dlaczego w każdym domu jest tyle przedmiotów rytualnych.

Swoją niepowtarzalną osobowością Alessandro Mendini nazna- czył wiele miejsc na kulturalnej mapie świata. W Polsce gości po raz drugi. Jego obecność będzie kojarzona z tymi wydarzeniami, które na zawsze już wpisały się w historię i kulturę naszego kraju. Rok 2004, kiedy przystępowaliśmy do Unii Europejskiej, i rok 2014, kiedy jesteśmy w przededniu realizacji programu sztuk wizualnych w ra- mach Wrocław Europejska Stolica Kultury 2016.

Kultura odzyskuje pamięć w postmodernizmie i nie chodzi tu o historię sztuki, ale o historię tradycji i jej kulturowe hybrydy. Po- dobne założenia były domeną twórców włoskiej transawangardy, bowiem rodziła się ona na skutek kryzysu wartości kulturowych.

Artyści tego nurtu, programowo odrzucając imperatyw nowości na korzyść przywrócenia pierwotnego sensu sztuce i artystom, wyraża- li niepokoje swojej epoki.

Mendini obserwuje, komentuje i kreuje godny naśladowania, oparty na ponadczasowych przesłaniach wizerunek świata, w któ- rym żyjemy. Stymuluje nowe tendencje, w których fuzja designu i sztuki oraz architektury i designu odnajduje swój rodowód w szla- chetnych wartościach, kształtowanych przez stulecia od momentu, kiedy człowiek uderzył kamieniem o kamień i rozniecił ogień.

W drugiej połowie XX w. wyrafinowana inteligencja człowieka skrzyżowała się z mądrością natury.

Powracająca w każdym z dzieł artysty myśl o człowieku zagubio- nym w beznadziejnym chaosie współczesnych czasów, wyrażona za pomocą kolorowych powierzchni wolnych od uprzedzeń ideologicz- nych i stylistycznych ograniczeń, które pulsują magią znaczeń i aso- cjacji, tworzy inną wizję świata, takiego, w którym człowiek może od- naleźć swoje miejsce w przestrzeni wyznaczonej przez niebo i ziemię,

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .

2 5 9

śmiertelność i nieśmiertelność. Byłoby więc ogromnym uproszcze- niem nazwać go jedynie wielkim i innowacyjnym projektantem.

Na prośbę grupy młodych projektantów, by narysował, jak po- strzega samego siebie, Mendini odpowiedział: Cóż, a więc dłonie w pre- cyzyjnym geście. Do tego… ubiór Arlekina. Właśnie taki jestem.