1362 r. W T yrnaw ie 10 V II strony zaw ierające traktat handlow y wymieniły dokum enty, pełnom ocny przedstawiciel polski wypełnił blankiet, otrzym ując dokum ent ks. R ud o lfa austriackiego, d.d.B ratysław a 6 V II.
N adto z obow iązku kilka corrigenda: Przezdziecki, nie Przeździecki, jak powszechnie, a błędnie pisze się to nazw isko (s. 10), S. nie K. Zajączkow ski (s. 15, 16, 19), Ascoli (A sculum P icenum ) nie Esculanum (s. 94).
A l e k s a n d e r G ie y s z t o r
■R a c h r u s z i n S. W .: Iw an G ro zn yj. O g iz G ospolitizdat 1945,· str. 100.
Literatura naukow o-popularna o Iw anie IV w Z .S .R .R . została w zbogacona w r. 1945 now ym opracow aniem prof. S. B achruszina. A utor na bogatej ka n wie historycznej uw ypuklił postać G roźnego, ja k o budow niczego now oży t nego państw a rosyjskiego. Praca rozbita została na dziewięć zw artych ro z d ziałów , poprzedzonych wstępem, charakteryzującym stosunek historyków i li teratów do tej postaci. Pierwszy rozdział m aluje sytuację polityczną i so c ja ln ą w państw ie moskiewskim od Iw a n a III i stanow i w prow adzenie do šrodow 'ska, w którym d ziałał Iw an IV. Następne rozdziały o b ra z u ją d z ia ła l ność G ro źneg o i jego osiągnięcia w kierunku centralizacji w ładzy oraz w cią gnięcia szerokiej masy drobnego bojarstw a w orhitę życia państw ow ego. P ra cę zam yka rys kultury epoki Iw ana IV, kontrastującej z poprzednim okre sem, co stanow i uzasadnienie rozpoczynania czasów now ożytnych w tym państw ie z jego rządam i.
A utor pracę sw o ją oparł przede wszystkim na drukow anym materiale źródłow ym , a niew ygodą dla zainteresow anego czytelnika jest brak odpo>- wiedniego wykazu, jak rów nież indeksu imion własnych.
Skom plikow ana struktura duchow a Iw ana IV in trygow ała wielu historyków i literatów . Jednakże zazw yczaj odryw ano postać tę od tła epoki nie uw zględ n iając w ew nętrznej i zew nętrznej sytuacji W . Księstwa .Moskiewskiego w X V I w. oraz roli, jaką Iw an IV odegrał w dziele konsolidacji państw a i centra lizacji w ładzy. Prof. Bachrusziri rysuje postać swego bohatera w łaśnie od strony zag ad nie nia rozkładu państw a moskiewskiego na tle w y bujałe j w ła dzy kniaziów i m ożnych b o jarów . P rzedstaw iając zaś wysiłki ku obaleniu feudalizm u i pow ołaniu now ożytnej organizacji państw ow ej, wypełnionej szerokim uśw iadom ieniem narodow ym , podkreśla bardzo w yraźnie dziejow ą doniosłość G roźnego.
W dotychczasowej literaturze naukow ej i pięknej o G roźnym interesowało autorów przede wszystkim „krw aw e zjaw isko '“. Idąc za Kostom arowem , szu kano sensacji, nie doceniano tego, co uczynił Iwan IV dla rozw oju samowladz- twa, u w ażając go za człow ieka chorego um ysłowo. W pracach tych posłu giw ano się zazw yczaj m ateriałem jednostronnym , pochodzącym spod pióra zbiegłych przed karą bojarów , którzy w swych listach i pam iętnikach przed staw iali spraw y państw ow e w ten sposób, ażeby siebie jak n ajbardziej oczy ścić z zarzutu zdrady. O ni to przede wszystkim byli dostaw cam i informacj·· i plotek, niejednokrotnie niew iarogodnych, które zn a jd o w a ły sw ój w yra?
313
w licznych pam fletach, drukow anych w Niemczech w czasie w ojen inflanc kich. budząc postrach przed niebezpieczeństwem moskiewskim. P o d tym kątem w idzenia autor dal prze gląd w ażniejszych bio grafii Iw ana IV, poczy n ając od K aram zina i K ostom arow a, a kończąc na P latonow ie i W ipperze. Sw oje uw agi m etodologiczne konkluduje tym, że praw dziw e znaczenie G ro źn eg o w y jaśn ia się dopiero .dziś; w świetle m etodologii m arksistow skiej jego postać i dzieło w ystępują z w iększą w yrazistością w zw iązku z ogólnym i przem ianam i, jakie przeżyw ała R o sja w X V I w. P an o w an ie Ivva na IV przedstaw ia bardzo w ażny etap w dziejach centralizacji państw a, prze radzająceg o ruskie elementy narodow ościow e w siln ą org anizację politycz ną, zd o ln ą nie tylko przeciwstawić się naciskowi w rog ów , lecz i o siągn ąć należne m u znaczenie we współczesnej, polityce m iędzynarodow ej.iw an 111 jak i W asyl III, zajęci zbieraniem ziem ruskich, m ało zajm ow ali się o rg a n iza c ją w ew nętrzną państw a, uzależnieni od kniaziów i bojarów , którzy dostarczali w. kniaziow i siły bojow ej.
Iwan IV w latach 1549-51, w s półpracując z Iw anem Piereswietowem, prze prow adził całą serię reform w duchu aibsolutystycznym. S w obodnych w asali zam ienił w lenników carskich, zobow iązanych do określonych pow inności na. rzecz państw a, ujednostajnił praw o podatkowe, zo rg anizo w ał arm ię i adm i nistrację państw ow ą.
Po przeprow adzeniu reform przed Iw anem IV stanęły trzy problem y: ta tarski, bałtycki i bialorusko-ukraiński. Z aczął od zag ad n ie n ia tatarskiego,, bo w iązało ono siły potrzebne do dalszej walki z „fe u d a lam i“ i próby wyjścia: na M orze Bałtyckie. W y siłki te uw ieńczył zdobyciem K azania.
N astępnie oczy swoje zw rócił na M orze Bałtyckie i, ja k autor p o w ia d a , M oskw a po d b'la Inflanty dzięki scentralizow aniu w ład zy i w zm ocnieni!' w łasnego poczucia narodow ego.
N a skutek know ań w ielm ożów Iwan IV w 1563 r. w Inflantach doznał wielu niepowodzeń i dlatego postanow ił przeprow adzić radykalne reform y:
1. przeniósł siedzibę carską do Aleksandrow skiej Sw obody, 2. otoczył się drobnym i bojaram i, 3. państw o podzielił na dwie części: a ) „ziem szczynę“ , czyli ziemię państw ow ą, b ) opryczninę, tj. posiadłości, należące tylko do cara dla utrzym ania rodziny i dw oru carskiego.
Zna.ne skąd inąd okrucieństw a opryczników prof. В. om aw ia, tłum acząc, że okrucieństw o cara i jego ludzi było w ynikiem ostrych w a lk z resztkami feudalizm u, które to zjaw isko obserw ujem y rów nież w E uropie zachodniej, np. w państw ach Ludw ika X I, H enryka V III i E ry ka X IV . W ' ten sposób Iwan IV nie dopuścił do w ybuchu reakcji, jak to m iało miejsce w latach I53S-47. T oteż w edług profesora, oprycznina była przejaw em n aturalnego rozw oju w ładzy, d ążącej do scentralizow anego państw a narodow ego, sta now iła nieunikniony etap w walce o absolutyzm . M iała w yrw ać z korzeniam i wszystkie przeżytki rozdrobnienia feudalnego i uniem ożliw ić choćby czę ściowy do niego pow rót, a tym sam ym w zm ocnić obronność kraju.
R ozw ój handlu i rzem iosła w X V I w. w Rosji, a nawet daleko idąca w tym zakresie specjalizacja, jak rów nież rozw ój gospodarki folw arcznej, zm uszał Iw ana IV do w ysiłków , aby zdobyć okno na św iat poprzez Bałtyk. M yśli o tym po śmierci Z ygm un ta A ugusta, gdy Polska przeżyw ała kryzys w ew
314
nętrzny, układa się z cesarzem w spraw ie rozbioru m onarchii Jagiellonów' z tym, że Iw an m ial otrzym ać Inflanty i I.itw ę. G dy zaś Stefan B atory ma pow ażne kłopoty z G dańskiem , Iw an IV n a pad a na Inflanty. W o jn a ta w praw dzie nie przynioela pożąd an ych rezultatów , ale tym niemniej Iw an IV stal się inicjatorem późniejszej polityki morskiej P io tra W .
P od sum o w ując rezultaty polityki Iw a n a G roźnego, prof. B achruszin przed staw ił sm utny obraz państw a, w yniszczonego d ługim i, uciążliw y m i w o jn am i i straszliw ym i egzekucjam i opryczniny, ale jednocześnie autor podkreśla, że m imo dew astacji k ra ju państw o moskiewskie okrzepło przez rozbudzenie poczucia narodow ego i w ytw orzenie silnej org anizacji państw ow ej. T o w łaśnie pozw oliło Rosji nie tylko zwycięsko w y jść z „W ielkiej S m uty“ , ale jednocześnie położyło po dw aliny pod przyszłe m ocarstw o rosyjskie.
Pracę zam yka w nikliw a charakterystyka Iw ana IV. w której autor pod kreślił przede wszystkim jego inteligencję, spostrzegaw czość, a jednocześnie pracow itość, w ytrw ałość i konsekwencję w postępow aniu. R o zw ój nauki i sztuki w Rosji w tym okresie jeszcze bardziej uw ypuk la epokowe stano- ■wisko Iw ana IV w Rosji.
S t e f a n G r u s z e c k i
M a 1 c e w W . P .: B o r'b a za Smolensk ( X V — X V II w w .). Smolensk ‘1940 s. 346, m apy 4..
Przed dw udziestu laty K. Tyszkow ski ogłosił spraw ozdanie: Sm uta •moskiewska X V II w. w literaturze rosyjskiej ostatnich la t (K w a rt. hist.
X I.II, 125-30), od tego czasu n a jw a żn ie jszy m przyczynkiem w tym zakresie jest książk a .Malcewa opracow ana pod kierunkiem znanego badacza dziejów .„sm uty“ prof. A. A. Saw icza (og ło sił on w now szych czasach studium : P o ls k a ja ,in te rw e n c ja naczala X V II w. w ocenkie P okrow skogo, Istorik .Marksist 1938). Maicew sądzi, „że ja k Sm oleńsk by! w tym okresie kluczem do państw a rosyjskiego, lak zbadanie walki klasowej o Sm oleńsk stanow i do pewnego stopnia klucz do zrozum ienia zagadek historycznych tej epoki“ . Sm oleńsk dat pierwszy przykład w alki narodow ej przeciw polskiej interwen cji, w edług tych w zo rów potem szczęśliwiej w alkę p o d jął N iżn ij. K siążka M alcew a stanow i więc studium analityczne, oparte na szeroko podmalowa- nym tle, stanow iącym próbę nowej syntezy, w yrastającej zresztą z prac P lafo no w a, Sawicza, Pokrow skiego, choć niejednokrotnie wobec nich prze ciw staw nej. A utor nie m óg ł uw zględnić prac w obcych językach: czeskim, polskim, szwedzkim, które w naszach czasach ustaliły wiele faktów n a podstaw ie now ych źródeł, nas więc będzie interesowało to, co M alcew w niósł z nowych źródeł, b a d a jąc je z now ego punktu w idzenia. Ź ró d ta no we to „desjatnie“ (rejestry uposażeń szlachty — г „slużylych lu d ie j“ ) ziemi smoleńskiej z lat 1574 i 1606. Pierw sza z nich była druk ow ana z niezupełnego przekazu, d ruga dotąd pozostaje w rękopisie. O pracow anie tych cennych dokum entów , na tle bogatych m ateriałów daw niej ogłoszonych, pozw oliło auto row i dokładnie scharakteryzow ać przem iany stosunków społecznych ■w'tym okresie, g d y 'p o latach g łod u w państw ie moskiewskim rozpoczynają
