MARZEC 1955 ZESZYT 3 P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

(1)

MARZEC 1955 ZESZYT 3 P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

(2)

n r IV /O c-2734/47

T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 3 (1847)

M i l e w s k i M . T ., P o ls k a k a r t a z d z ie jó w k a l e n d a r z a ...81 C h r u ś c i e l T ., O s z tu c z n e j h i b e r n a c j i ... 88 J a k u b o w s k i J . L., P io r u n y k u li s t e ( I I ) ... 92 A l w i n St . i S a n d n e r H ., Z a g a d n ie n ie s to n k i z ie m n ia c z a n e j w P o ls c e . 98 B r u n a r s k a Z ., C ie k a w e ^w łaściw ości d z i u r a w c a ... 101 D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e

S k ą d g ry z o n ie p u s t y n n e b io r ą w o d ę ? — W . B y c z k o w s k a ...102 T rz m ie le i o sy w s z tu c z n y c h d z iu p la c h i d o m k a c h d la p ta k ó w —

H . J a r m u l i ń s k a ... 102

R o z m a i t o ś c i ... . 103

P ro f. d r M ic h a ł K o rc z e w s k i — F. G ... . 1 0 4 S p r a w o z d a n ia

S p r a w o z d a n ie z p o s ie d z e n ia p le n a r n e g o Z a rz ą d u G łó w n e g o P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a P r z y r o d n ik ó w im . M . K o p e r n i k a ... 105 Z ż y c ia o d d z ia łu p o z n a ń s k ie g o P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a P r z y r o d n ik ó w im . M. K o p e r n i k a ... 108

S p i s p l a n s z

I. O W C Z A R K I A L Z A C K IE — fo t. W ł. P ie lic h o w s k i II . Ż A B Y I S K R Z E K — fo t. W ł. P ie lic h o w s k i

S A L A M A N D R A N A P N I U D R Z E W A — fo t. Z. Z w o liń s k a I I I . S Ę P — fo t. W ł. P ie lic h o w s k i

IV . Ż U R A W — fo t. I. P u c h a ls k a

N a o k ła d c e : P E K I Ń C Z Y K „ M O W G L I" w y ró ż n io n y n a w y s ta w ie k y n o lo g ic z n e j w K r a k o w i e 1954 r. R y so w a ł F r a n c is z e k S e if e r t

(3)

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A

Marzec 1955 ZESZYT 3 (1847)

M A T E U S Z T. M IL E W S K I (W arszaw a)

P O L S K A K A R T A Z D Z I E J Ó W K A L E N D A R Z A

L a te m r o k u u b ie g łe g o r e f o r m a n a sz e g o o b e c n e g o k a le n d a r z a b y ła p rz e d m io te m d y s k u s ji n a te r e n ie O r g a n iz a c ji N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h , a 1 s ty c z n ia r. b. m i

n ę ło w ła ś n ie 2000 l a t o d c z a su k ie d y J u liu s z C e z a r w p ro w a d z ił te n k a le n d a r z w ż y c ie w c a ły m I m p e r iu m R z y m sk im . S p r a w a je s t w ię c a k tu a l n a i w a r to m o ż e p rz y p o m n ie ć p e w ie n c ie k a w y f r a g m e n t z d z ie jó w n a

szeg o „ k a le n d a r s tw a " .

K a ż d y z n a s p r a w i e c o d z ie n n ie p o s łu g u je się k a l e n d a rz e m , n ie u s ta n n i e o p e r u je m y p o ję c ia m i d n i, ty g o d n i, m ie s ię c y i la t , a b a r d z o r z a d k o z a s ta n a w ia m y się n a d ty m , j a k d łu g ą i t r u d n ą d ro g ę p rz e s z ła m y ś l lu d z k a , z a n im s ię u p o r a ł a z z a g a d n ie n ie m m ie r z e n ia i o z n a c z a n ia c z a su . T r u d n o ś ć p o le g a n a ty m , że czas p ły n ie n ie u s ta n n ie , a w s z y s tk o co n a s o ta c z a p ły n ie r a z e m z n im . W u s t a la n i u je d n o s te k c z a su n ie m a m y ta k ie j s w o b o d y j a k p r z y u s t a la n i u m i a r y o b ję to śc i, c ię ż a ru , c ie p ła itp . D la te g o te ż o d z a r a n i a c y w iliz a c ji je d y n y m i p u n k ta m i o r ie n ta c y jn y m i „ n a d ro d z e " c zasu b y ły z m ie n n e a le je d n o c z e ś n ie w y b itn ie r e g u la r n ie p o w ta r z a j ą c e się z ja w is k a a s tro n o m ic z n e j a k z m ia n y d n ia i n o c y , fa z y K s ię ż y c a i c z te r y p o ry r o k u .

N im p r z e jd z ie m y do h is to r i i o s t a tn i e j r e f o r m y k a le n d a r z a , m u s im y w p a r u s ło w a c h p rz y p o m n ie ć so b ie je g o p o p rz e d n ie k o le je . K a le n d a r z n a s z w y w o d z i s ię ze s ta r o ż y tn e g o k a le n d a r z a rz y m s k ie g o , k t ó r y b y ł b a rd z o p r y m ity w n y : r o k m ia ł 304 d n i, d z ie lił s ię n a 10 m ie s ię c y o r ó ż n e j d łu g o ś c i, o d 20 do 55 d n i. P ie r w s z y m r e f o r m a t o r e m te g o k a le n d a r z a b y ł ja k o b y n a w p ó ł l e g e n d a r n y k r ó l N u m a P o m p i l i u s z (ok. 700 r . p r z e d n . e.), k t ó r y p o d w p ły w e m k a le n d a r z y g re c k ic h w p r o w a d z ił r o k k s ię ż y c o w y o 355 d n ia c h . C o d r u g i r o k d o d a w a n o m ie s ią c p r z e s tę p n y o 20— 22 d n ia c h . T y d z ie ń m ia ł 8 d n i, o z n a c z a n y c h li te r a m i, od A do H.

ii

O b o w ią z e k u k ła d a n i a i p ro w a d z e n ia k a le n d a r z a n a le ż a ł w R z y m ie do a rc y k a p ła n ó w , o d n ic h te ż z a le ż a ły d e c y z je co do u s t a l a n i a te r m in ó w ś w ią t ru c h o m y c h i d o d a w a n ia m ie s ię c y p rz e s tę p n y c h . D a w a ło to im m o ż n o ść d o w o ln e g o o z n a c z a n ia te r m in ó w o d n a w ia n ia u r z ę dów , p ła c e n ia z o b o w ią z a ń itd . W o b ec o g ó ln e g o z e p s u c ia p o d k o n ie c r e p u b l ik i k a p ła n i n ie o m ie s z k iw a li w y z y s k iw a ć te j w ła d z y d la w ła s n y c h k o rz y ś c i i p o p r o s tu s p r z e d a w a li te r m i n y k a le n d a r z o w e te m u , k to le p ie j z a p ła c ił.

Z a c z a só w J u l iu s z a C e z a ra c h a o s k a le n d a r z a d o p ro w a d z ił d o teg o , że d z ie ń ró w n o n o c y r ó ż n ił s ię od r z e c z y w is te j p o z y c ji s ło ń c a o 67 d n i, św ię to ż n iw w y p a d a ło w z im ie, ś w ię to je s ie n i n a w io s n ę itp . W o lte r s tw ie r d z a d o w c ip n ie , że w o d z o w ie rz y m s c y z a w s z e z w y

cię ż a li, n ig d y j e d n a k n ie u m ie li p o d a ć d o k ła d n e j d a ty z w y c ię stw a .

Ż e b y z a k o ń c z y ć t e n s t a n rz e c z y C e z a r p o s ta n o w ił w p ro w a d z ić n o w y k a le n d a r z i z le c ił je g o o p r a c o w a n ie a le k s a n d r y j s k ie m u a s tro n o m o w i S o s y g e n e s o w i . C h o c ia ż S o sy g e n e s u p r z e d z ił C e z a ra , że d łu g o ś ć r o k u z w ro tn ik o w e g o n ie j e s t d o k ła d n ie w y lic z o n a , p rz y ję to , ż e r ó w n a się o n 365,25 d n i, a ż e b y u z y s k a ć ś r e d n ią d łu gość r o k u k a le n d a rz o w e g o z b liż o n ą d o z w ro tn ik o w e g o r o k z w y c z a jn y o tr z y m a ł 365 d n i, k a ż d y z a ś c z w a rty , c z y li p r z e s tę p n y , 366 d n i. K a le n d a r z w p ro w a d z o n o w ż y c ie w r. 46 p r z e d n . e., k ie d y d z ie ń ró w n o n o c y w io s e n n e j p r z y p a d a ł 24 m a r c a .

W r. 325 n . e. o d b y ł się w N ic e i s o b ó r k o ś c ie ln y , k tó r y u z n a ł k a le n d a r z j u l ia ń s k i z a o b o w ią z u ją c y d la c a łe g o ś w ia t a c h r z e ś c ija ń s k ie g o , ż e b y z a ś r a z n a z a w s z e z a k o ń c z y ć z a w z ię te s p o r y n a t e n t e m a t u s ta lił, że ś w ię to W ie lk ie j N o cy m a b y ć o b c h o d z o n e w p ie r w s z ą n ie d z ie lę p o p ie r w s z e j p e łn i k się ż y c a , k t ó r a w y p a d a p o d c z a s a lb o

E g Z . O f e e 3 2 / 5 5

(4)

R y s. 1. W s z e c h ś w ia t z d z ie ła J a n a G ł o g o w c z y k a , d r u k J a n a H a k l e r a z r . 1506

n a s t ę p u je p o w io s e n n y m z r ó w n a n iu d n ia z n o c ą . W c z a s ie j e d n a k s o b o r u n ic e js k ie g o r ó w n o n o c w io s e n n a p r z y p a d a ła ju ż 21 m a r c a , czeg o tw ó r c a s ta r e g o k a le n d a r z a k o ś c ie ln e g o , m a t e m a t y k a le k s a n d r y j s k i E u z e b i u s z z C e z a r e i , n ie w z ią ł p o d u w a g ę , a co s t a ło s ię ź ró d łe m p ó ź n ie js z y c h tr u d n o ś c i.

J a k j u ż d z is ia j w ia d o m o , ś r e d n ia d łu g o ś ć r o k u w k a le n d a r z u ju l ia ń s k im , w y n o s z ą c a 365 d n i i 6 g o d zin , je s t o 11 m i n u t i 14 s e k u n d d łu ż s z a o d d łu g o ś c i r o k u z w r o t

n ik o w e g o . K a le n d a r z „ s p ó ź n ia ł s ię “ z a te m o t ę w a r to ś ć w s to s u n k u do o b ie g o w e g o r u c h u Z ie m i d o o k o ła S ło ń c a , c o p o u p ły w ie 128 l a t d a w a ło j u ż ró ż n ic ę c a łe j d o b y . Z ja w is k o ró w n o n o c y p o u p ły w ie te g o o k r e s u p r z y p a d a ł o o je d n ą d o b ę w c z e ś n ie j, c z y li 20 m a r c a , a z b ie g ie m l a t o d d a la ło s ię je s z c z e b a r d z i e j. W X V w . p r z y p a d a ł o ju ż 11 m a r c a . K a le n d a r z b y ł w y r a ź n ie w n ie z g o d z ie z a s tr o n o m ią , a w ła d z e k o ś c ie ln e b a r d z o n ie p o k o ił f a k t, ż e ś w ię to W ie lk ie j N o c y n i e j e s t o b c h o d z o n e z g o d n ie z p r z e p is a m i s o b o r u n ic e js k ie g o . S p o r y n a te n t e m a t ro z g o r z a ły n a n o w o , a c h c ą c te m u z a r a d z ić p a p ie ż S y k s t u s IV w r. 1475 w e z w a ł d o R z y m u n a jw y b it n ie js z e g o m a t e m a t y k a i a s tr o n o m a X V w ., J a n a R e g i o m o n t a n a c e le m d o k o n a n ia r e f o r m y k a le n d a r z a ; a le n a g ła ś m ie r ć u c z o n e g o z a m i a r t e n u d a r e m n ił a .

D a ls z e lo s y r e f o r m y p r z y p a d a j ą n a o k r e s n a jw ię k s z e j s ła w y k a le n d a r z y k r a k o w s k i c h , a z a r a z e m o k r e s r o z k w itu i u p a d k u A k a d e m ii K r a k o w s k ie j , co w y m a g a b a r d z ie j sz c z eg ó ło w eg o o m ó w ie n ia .

Sława astronomów krakowskich

K ie d y je s ie n ią 1491 r. d w a j b r a c i a K o p e rn ik o w ie , m ło d sz y , o s ie m n a s to le tn i M ik o ła j, i s t a r s z y A n d rz e j, z a p is a li s ię n a w y d z ia ł s z t u k w y z w o lo n y c h A k a d e m ii K r a k o w s k ie j, w c a łe j E u r o p ie p o n o w a ła p o w s z e c h n ie o p in ia , ż e u c z e ln ia t a p rz e w y ż s z a in rie u n iw e r s y te ty w n a u k a c h ś c is ły c h i ta je m n y c h , j a k a s tr o n o m ia 1 a s t r o lo g ia . W sp ó łc z e sn y k r o n i k a r z n ie m ie c k i S c h e d e 1 p i

sze: „W c a ły c h N ie m c z e c h s ła w n ie js z e j n a u k i a s t r o n o m ii n ie m a s z “ . N ie ty lk o u c z e n i, a l e i p o e c i r o z s ła w ia ją c h w a łę K ra k o w a . Z e w s z y s tk ic h s t r o n z je ż d ż a ją u c z n io w ie s z u k a ć w ie d z y u k r a k o w s k ic h m ę d rc ó w , a w ś ró d n ic h s ła w e tn y d o k to r F a u s t , b o h a te r d r a m a t u G o e th e g o , i w ie lk i h u m a n i s t a n ie m ie c k i C e 1- t e s. O n p ra w d o p o d o b n ie b y ł a u to r e m t a k p o c h le b n e g o o p is u K r a k o w a w k ro n ic e S c h e d e la . A k a d e m ia m ia ła w y b itn ie m ię d z y n a r o d o w y c h a r a k t e r : w l a t a c h 1438—

1510 u c z y ło s ię w n ie j p o n a d 9000 s tu d e n tó w , w ty m 44'7o s ta n o w ili c u d z o z ie m c y , g łó w n ie N ie m c y , W ę g rz y i C zesi. P o ty m o k r e s ie ś w ie tn o ś c i lic z b a s tu d e n tó w z m n ie js z a ła s ię z k a ż d y m ro k ie m , a r e f o r m a c j a w y w o ł a ł a k a t a s t r o f a ln y s p a d e k ilo śc i u c z n ió w c u d z o z ie m ców .

D y n a s tię s ła w n y c h m a te m a ty k ó w k r a k o w s k ic h , w ie l

k ic h a s tr o n o m ó w e p o k i O d ro d z e n ia , ro z p o c z ę li M i - c h a ł z W r o c ł a w i a , m ą ż b ie g ły z a ró w n o w te o lo g ii i filo z o fii j a k a s tr o n o m ii; J a n z G ł o g o w a , p ie r w s z y u c z o n y , k t ó r y g e o g ra f ię w y k ła d a ł n a u n iw e r s y te c ie , a u t o r d r u k o w a n y c h ju ż w 1478 r. p rz e p o w ie d n i z a ć m ie ń i k ilk u d z ie s ię c iu d z ie ł a s tr o n o m ic z n y c h ; M a r c in K r ó 1 z Ż u ra w ic y , o d 1478 r . n a m o c y b u lli p a p ie ż a S y k s tu s a IV o g ła s z a ją c y o w e s ły n n e n a c a ły ś w ia t „ ju - d ic ia “ k r a k o w s k ie , a u to r t r a k t a t u o ta b l ic a c h a lf o n s o - w y c h , k tó r e g o rę k o p is z n a jd u j e s ię w B ib lio te c e J a g ie llo ń s k ie j, i p o d r ę c z n ik a g e o m e tr ii p r a k t y c z n e j; w r e sz c ie je g o u c z e ń M a r c in B y 1 i c a z O lk u s z a (s ta rs z y ), d o k to r filo z o fii i m e d y c y n y , p r o f e s o r m a t e m a t y k i i a s tro n o m ii, w s p ó łp r a c o w n ik R e g io m o n ta n a , n a d w o r n y a s tro lo g k r ó l a w ę g ie rs k ie g o M a c ie ja K o rw in a . B y lic a z a p is a ł u n iw e r s y te to w i p ię k n y z b ió r, r ę k o p is ó w i p r z y rz ą d ó w a s tro n o m ic z n y c h .

O b a j w s p o m n ia n i M a r c in o w ie w y k ła d a li a s tr o n o m ię n a d a le k im u n iw e r s y te c ie w B o lo n ii, a o p ró c z n ic h in n i m is tr z o w ie k ra k o w s c y , j a k W o j c i e c h z O p a t o w a i J a k u b z Z a l e s i a , p r z e d e w s z y s tk im z aś M ik o ła j W ó d k a , k tó r y p ó ź n ie j b y ł n a u c z y c ie le m K o p e r n i k a w s z k o le w e W ło c ła w k u , i m o ż e je g o t o z a s łu g ą b y ło o b u d z e n ie w n a s z y m z n a k o m ity m r o d a k u z a m iło w a n ia d o a s tro n o m ii. I s t n i e j e n a w e t tr a d y c j a , ż e z e g a r s ło n e c z n y n a p o łu d n io w e j ś c ia n ie k a t e d r y w e W ło c ła w k u z b u d o w a n y z o s ta ł w 1490 r . p rz e z M ik o ła ja W ó d k ę , p rz y p o m o c y m ło d e g o K o p e r n ik a *.

U c z n ie m J a n a z G ło g o w a i M ic h a ła z W ro c ła w ia b y ł z n a k o m ity a s tr o n o m W o j c i e c h z B r u d z e w a , a je g o u c z n ia m i z k o le i b y li: B e r n a r d W a p o w s k i , z a s łu ż o n y h i s to r y k i g e o g ra f , a u t o r p ie r w s z y c h m a p P o ls k i, J a k u b z K o b y l i n a , M a t e u s z z S z a m o t u ł , M i k o ł a j z S z a d k a , K o n r a d C e 1 1 e s i J a n O t t o , k tó r y w y d a w a ł p o te m w M e d io la n ie k a le n d a r z e a s tr o n o m ic z n e o r a z d z ie ła n a u k o w e B r u d z e w -

1 P o r ó w n a j W s z e c h ś w ia t, lu t y 1954, s tr . 31.

(5)

M arzec 1955 8 3

R ys. 2. K a le n d a r z M ik o ła ja z S z a d k a

sk ie g o , s łu ż ą c e za p o d rę c z n ik i w a k a d e m ia c h w ło sk ic h . U c z n ie m B ru d z e w s k ie g o b y ł ró w n ie ż M a r c in B i e m z O lk u s z a (m ło d szy ), k tó r y w 1491 r. o tr z y m a ł w A k a d e m ii s to p ie ń d o k to r a filo zo fii, a w 1536 r. z o s ta ł je j r e k to r e m . A. B r u c k n e r p is z e o n im : „ ...O s ta tn i to ju ż n a d łu g ie l a t a a s tro n o m k ra k o w s k i, co z n a ł się n a rz e c z y ; je s z c z e z a je g o ż y c ia (z m a rł w r. 1540) u n iw e r s y t e t z a c z ą ł s ta c z a ć się k u u p a d k o w i" .

C zy B r u d z e w s k i b y ł n a u c z y c ie le m K o p e r n ik a — to k w e s tia w ą tp liw a , g d y ż o d r. 1489 a s tro n o m ii i m a t e m a t y k i ju ż n ie w y k ła d a ł, a w 1494 r. n a z a p ro s z e n ie k r ó le w ic z a A le k s a n d r a , w y je c h a ł d o W iln a , g d z ie w tr z y l a t a p ó ź n ie j ż y c ie z a k o ń c z y ł. M oże K o p e r n ik p o b ie r a ł od n ie g o le k c j e p r y w a tn ie . W k a ż d y m ra z ie o b u łą c z y ła p e w n a n a d e r r z a d k a w ty c h c z a s a c h c e c h a w s p ó ln a : n ie „ p a r a li się " a s tro lo g ią .

K a te d r ę a s tr o n o m ii w A k a d e m ii u f u n d o w a ł m ie s z c z a n in k r a k o w s k i J a n S t o b n e r n a p o c z ą tk u X V w .;

w y k ła d y n a n ie j o b e jm o w a ły : k o s m o g ra fię , g e o c e n - tr y c z n ą te o r ię r u c h u c ia ł n ie b ie s k ic h , a s tro n o m ię m a te m a ty c z n ą , c z y li u m ie ję tn o ś ć k o r z y s ta n ia z ta b lic a lfo n s o w y c h , i n a u k ę o k a le n d a r z u . D o o b o w ią z k ó w p ro f e s o ró w te j k a te d r y , z w a n y c h „ S to b n e r ia n u s " , n a le ż a ło u k ła d a n i e k a le n d a r z y a s tro n o m ic z n y c h . M a r c in K r ó l ju ż w r. 1456 n a p is a ł „ C a n o n e s s u p e r C a le n d a - r i u m “ .

K a le n d a r z e n a le ż ą do p ie r w s z y c h d r u k ó w p o ls k ic h , w y d a w a n y c h w K ra k o w ie , n a jp i e r w po łacinie', a od li*

p o c z ą tk u X V I w. po p o ls k u . N a js ta r s z e p t. lu d ic iu m C ra c o rie n se m a g is tr i M ic h a e lis de V r a tis la v ie p o c h o  d zą z 1494 i 1495 ro k u . N a jg ło ś n ie js z y m i a u to r a m i k a le n d a r z y n a p o c z ą tk u X V I w . sp o ś ró d w ie lu in n y c h b y l i : M i k o ł a j z S z a d k a , M i k o ł a j z T u l i s z k o w a , J a k u b z I ł ż y , J a k u b z K o b y l i n a . W y d a w a li je ró w n ie ż d r u k a r z e k r a k o w s c y : H a l l e r , W i e t o r , U n g l e r i S z a r f e n b e r g o w i e . S ła w a k a le n d a r z y k r a k o w s k ic h s ię g a ła t a k d a le k o , że w k o ń c u X V w . w y d a w n ic tw a k a le n d a r z o w e w W ie d n iu i H e i

d e lb e r g u n o s iły t y t u ł P r a c tic a C r a c o v ie n s is; J a n z K r a k o w a w y d a w a ł k a le n d a r z e w L ip s k u (1506), a W ł a d y s ł a w z K r a k o w a — n a w e t w R z y m ie (1494— 1498). P r z y m io tn ik „ k ra k o w s k i" w o d n ie s ie n iu do k a le n d a r z a b y ł s y n o n im e m d o s k o n a ło śc i. Je sz c z e w X I X w . ro z c h o d z ił się po c a łe j A u s tr ii K r a k a u e r S c h r e ib k a le n d e r , w y d a w a n y w W ie d n iu .

Astrologia

S ła w ę s w o ją k a le n d a r z e k r a k o w s k ie z a w d z ię c z a ły w r ó w n e j m ie rz e ścisło ści a s tro n o m ic z n e j, co f a n ta z ji a s tro lo g ic z n e j. O d p o c z ą tk u X V w . is tn i a ła b o w ie m w A k a d e m ii k ra k o w s k ie j ró w n ie ż k a t e d r a a s tro lo g ii, r o z s ła w io n a n a jp i e r w p rz e z H e n d r y k a C z e c h a n a d w o rn e g o a s tro lo g a p rz e s ą d n e g o k r ó la W ła d y s ła w a J a g ie łły , p ó ź n ie j p rz e z M a r c in a K r ó l a z Ż u ra w ic y . D o o b o w ią z k ó w p r o f e s o r a te j k a te d r y n a le ż a ło p r z e d s ta

(6)

w ia n ie „ k o le g o m w ię k s z y m " o p ró c z k a le n d a r z a a s t r o n o m ic z n e g o ró w n ie ż o w y c h s ła w n y c h ju d ic ió w , p r a k  t y k a lb o „ p r o g n o s ty k ó w " a s tr o lo g ic z n y c h n a r o k n a s tę p n y , p r z e w id y w a n ie w p ły w u „ k o n iu n k c ji" c ia ł n ie b ie s k ic h n a lo s y p a ń s t w i n a r o d ó w , w o jn y i p o ż a ry , g ło d y i z a rk z y , p o s u c h y i p o w o d z ie . T y tu ły o w y c h p r z e p o w ie d n i b r z m ia ły j a k n p .: „ J u d ic iu m a s tr o lo g ic u m . T o j e s t r o z s ą d e k z n a u k i, o k o ło B ie g ó w n ie b ie s k ic h , z s t r o n y p r z y p a d k ó w y rz e c z y p rz y s z ły c h , n a R o k P a ń s k i 1588. P r z e s tę p n y z a p o d a n ie w ie la lu d z i s tra s z liw y , a od s tw o r z e n ia ś w ia t a 5550, p r z e z B e r n a ta K r a k o w - c z y k a , W y z w o lo n y c h N a u k M is tr z a i D o k to r a p iln ie n a p is a n y , M a r s s p r a w c ą R o k u te g o , S a t u m u s R e g i

m e n tu p o m o c n ik ie m ."

W ty m m ie js c u m u s im y p o d k r e ś lić , że w ś r e d n io w ie c z u a s tr o n o m ia t a k ś c iś le łą c z y ła się z a s tro lo g ią , iż b a rd z o c z ę s to m y lo n o o b a t e p o ję c ia . A s tr o lo g ia z k o le i łą c z y ła się z' m e d y c y n ą i p o u c z a ła , j a k i e d n i s ą s to s o w n e l u b s z k o d liw e d o p u s z c z a n ia k r w i, s t a w ia n ia b a n ie k , o b c in a n ia w ło s ó w , p o u c z a ła , k ie d y z a ż y w a ć le k a r s tw a , p r z e w id y w a ła p rz e b ie g c h o ro b y i z a le c a ła k u r a c ję . Z n a k o m its z y m o so b o m s t a w i a n o h o r o s k o p y , c z y li p r z e p o w ie d n ie b ie g u ż y c ia w e d łu g „ a s p e k tó w n ie b ie s k ic h " . C a ła s z tu k a o w e g o w r ó ż b ia r s tw a p o le g a ła n a ty m , ż e b y p r z e p o w ie d n ie u k ła d a ć t a k z rę c z n ie i z a w ile , t a k s p r y tn ie i d w u z n a c z n ie , ż e b y s ię d a w a ły t ł u m a c z y ć d o w o ln ie i z a w s z e z n a jd o w a ły p o tw ie r d z e n ie . O z n a c z e n iu a s t r o lo g ii w ś r e d n io w ie c z u n ie c h ś w ia d c z y k il k a p rz y k ła d ó w . Z w y c z a jo w i s t a w i a n ia h o r o s k o p ó w z a w d z ię c z a m y je d y n ą m e t r y k ę K o p e rn ik a ,, bo

k s ię g i s t a n u c y w iln e g o T o r u n ia z X V w . z a g in ę ły . J a k p o d a je p ro f . L. B i r k e n m a j e r w B ib lio te c e K r ó le w s k ie j w M o n a c h iu m z n a jd u j e s ię z b ió r h o ro s k o p ó w s ła w n y c h lu d z i śre d n io w ie c z a , a m ię d z y n im i K o p e r

n ik a , w k tó r y m p o d a n a j e s t n ie ty lk o d a ta , lecz g o d z in a i m in u ta je g o u ro d z e n ia : „ D o m in u s N ic o la u s C o- p e rn ic u s , 1473, F e b r u a r i 19 d ie , 4 h o r a , 48 m i n u ti“ . P o c h o d z e n ie te g o h o ro s k o p u je s t b a rd z o c ie k a w e : k ie d y J o a c h im R e t y k p rz y w ió z ł rę k o p is „D e R e v o lu tio n i- b u s “ do N o ry m b e r g i, w y d a w c a J a n P e t r e j u s k a z a ł z ro b ić h o ro s k o p K o p e r n ik a d la s p r a w d z e n ia czy a u to r je s t n a p r a w d ę w ie lk im u c z o n y m , czy te ż z w y k ły m m a n ia k ie m . W id o c z n ie h o ro s k o p w y p a d ł d la K o p e rn ik a p o m y ś ln ie , g d y ż je g o d z ie ło z o sta ło w y d ru k o w a n e .

K a c p e r G o ś k i , ro d e m z P o z n a n ia , w y c h o w a n e k A k a d e m ii K r a k o w s k ie j, d o k to r m e d y c y n y w P a d w ie , a s tro lo g i le k a r z , w ie lo k r o tn y b u r m is t r z w ro d z in n y m m ie śc ie , p o d k o n ie c ż y c ia o sia d ły w e W ło szech , d o cze

k a ł się ta k i e j u c h w a ły S e n a tu R z e c z p o s p o lite j W e n e c k ie j z d n ia 15 p a ź d z ie r n ik a 1571 r .: „ P o n ie w a ż K a c p e r G o śk i, P o la k , m a te m a ty k , s ła w n y z d o w c ip u i m ę s tw a , ja k b y d u c h e m w ie sz c z y m n a tc h n io n y , z w y c ię s tw a n a sze p r z e w id z ia ł i s e n a to w i, i lu d o w i W e n e c k ie m u w ro z p a c z y n a d z ie i d o d a ł i n a p rz ó d s p r a w i ł n a m p o c ie c h ę , a p o te m ra d o ś ć n ie w y m o w n ą , p rz e to u c h w a la m y , a b y te m u ż K a c p r o w i G o s k ie m u p r z y j ę te m u w p o c z t p a t r y - c ju s z ó w w e n e c k ic h , p o są g p ie s z y z m ie d z i w g im n a z ju m n a s z y m b y ł w y s ta w io n y ; n a d to j a k o s e n a to w i i lu d o w i w e n e c k ie m u d o b rz e z a s łu ż o n e m u m ę ż o w i p rz e z n a c z a m y r o c z n ie d o p ó k i żyć b ę d z ie 300 d u k a tó w , a b y t a n a g ro d a

NOWY Y STARY

K ALE N D A R Z ,

Ś W I A T R O C Z N Y C H . Y Biegów Niebieskich.

TU piw m / fcfa psnaSfu Ro&iotó

<B o|pobanom / Mn i u i t m y fcącpicm a i

tbocrm/ Ola teittoaednia jtwwta;

3J>r©«sym/ W« ttdftoaKfma fptaw poswjnycłu

t t l f i U a y m / H a figeAiia jwwrja/

W iclcc iiu Z jc y .

Na Rok Pański, M .D C .L X X X V .

Ptjyfcyfwwy po "•

t & ł E Z

M. STANISŁAWA S.ŁOWAKOWICA,

ftlnt/uj 1 UtjKjnj W lUi-. Krsktmfkitf D a ir tr i, tfil*t/a* \rpiil-Milw).

K A L E N D A R Z

POLSKI y RVSKI,

U? K T O R T M

SW l i TA ROCZNE y BIFGNIBBSES KIE,

. A fpekty, W y b o ry , Czas siania, Szcze

pienia, Krwie pufzczania, Lckarftw za

żywania, W fchod y Z achód Słoń

ca , &c. należytym porządkiem położone y opilane;

NA KOK PAN. KI MDCCXXXV. f

K tó ry iefl p o P rz y b y f z o w y m p ic rw fry , a p o P r z c ftę p n y m trz < ć i,

• P R Z E Z

M I A \ ’ A I O Z E F A

PRZYPKOWS :.’Q,

W P r z r s ła w n c y K r.ik o ^ fliic y N a u k W y z w o lo n y c h , y K ilozolii D o k t o r a , M a te m a ty k i P ro fc rtó tJ , B u i(y S ta ry n -

g c l l k u y S e n io r a , z n a le ż y ta p iln o ś c ią

WYRACHOWANY.

A\ KaAKOW!. v Diukami AKADEMI CKI EJ ,

ł F iittc iC U J C < c l r t g < : , ' ^ y I M X , K ra k , X , * x Sie

■f ó : ■

R y s. 3 R y s. 4

(7)

M arzec 1955 85

i d la in n y c h b o d ź c e m do n a u k m a te m a ty c z n y c h i s ła w y się s ta ła " . G o śk i b r a ł p e n s ję p rz e z 7 l a t jeszcze, a le p o m n ik a b o d a j się n ie d o c z e k a ł.

P o ś m ie r c i G rz e g o rz a X V k a r d y n a ł B a r b e r i n i p o d c z a s p o c h o d u d o k o n k la w e b a c z n ie o b s e rw o w a ł g w ia z d y i w k o ń c u sta n o w c z o o św ia d c z y ł, że w e d łu g a s p e k tó w n ie b ie s k ic h n o w o o b ra n y p a p ie ż n ie p rz e ż y je n a w e t sz e ś c iu ty g o d n i. T y m c z a s e m B a r b e r in i, je d n o g ło śn ie w y b r a n y p a p ie ż e m , ja k o U r b a n V I I I z a s ia d a ł n a s to lic y A p o s to ls k ie j p rz e z l a t 20 (1623— 1644).

W P o ls c e a s tro lo g ia n ie c ie s z y ła się je d n a k ta k ą p o p u la r n o ś c ią , j a k n a z a c h o d z ie E u ro p y . J a n T e n a - c j u s z, w y d a w c a k a le n d a r z a n a ro k 1592, s k a r ż y się że: „ a s tro lo g ia n a jb a r d z ie j w n a s z e j P o ls z c z ę je s t n a z b y t w z g a rd z o n a i p o tłu m io n a “ , a „ P rz e s tro g a ro z m a ity c h p r z y p a d k ó w z n a u k i g w ia z d i o b ro tó w n ie b ie s k ic h n a R o k P a ń s k i 1599, tr z e c i p o p rz e s tę p n y m , od s tw o r z e n ia ś w ia ta 5561, p rz e z J a n a L a to s a d o k to r a w le k a r - s tw ie c h p iln ie n a p is a n a " z a w ie ra ta k ą u w a g ę : „ te o lo g ia i a s tro lo g ia są d w ie n a jw ię k s z e n a św ie c ie n a u k i, lecz te ż n a jw ię c e j p rz e ś la d o w a ń c ie r p ią " .

Udział Kopernika

W 1513 r. p a p ie ż L e o n X o g ło sił b r e v e w z y w a ją c e do p r z e d s ta w ie n ia n a so b o rz e la t e r a ń s k im p r o je k tó w r e f o r m y k a le n d a r z a , a je d n o c z e ś n ie ro z e s ła ł li s t y do w ła d c ó w c h r z e ś c ija ń s k ic h z w e z w a n ie m , a b y z a rz ą d z ili s p o r z ą d z e n ie ty c h p r o j e k tó w p rz e z u n iw e r s y te ty i w y b itn y c h u c z o n y c h , a n a w e t w y s ła li s w y c h rz e c z o z n a w c ó w do R z y m u . 21 lip c a 1514 r. p is a ł do Z y g m u n ta I:

„ ...W z y w a m y tw ó j M a j e s ta t w P a n u : k o g o m a s z n a j s ła w n ie js z e g o s p o ś ró d w s z y s tk ic h z a w o d o w y c h te o lo g ó w i a s tro lo g ó w w tw y m k r ó le s tw ie d p o s ia d ło ś c ia c h — ro z k a ż i z a tr o s z c z się, a b y p r z y b y ł n a to ś w ię te L a te r a ń s k ie k o n c y liu m d la... t a k w a ż n e j s p r a w y ..."

K ró l d e le g o w a ł d o k o m is ji r e f o r m y k a le n d a r z a p r y m a s a J a n a Ł a s k i e g o , sw e g o p o sła , k tó r y p r z e b y w a ł w R z y m ie ju ż od c z e rw c a 1513 r. M a r c in B ie m z O lk u s z a z o s ta ł z w o ln io n y p rz e z r e k t o r a o d w y k ła d ó w

„ n a u ż y te k p r a c y o k o ło p o p r a w y k a le n d a r z a " .

R ó w n o c z e ś n ie K o p e r n ik o tr z y m a ł lis t o d p r z e w o d n i

c z ą ceg o k o m is ji r e f o r m y k a le n d a r z a k s. P a w ła , b is k u p a F o s s o m b ro n e , k tó r y ju ż s ły s z a ł w R z y m ie o je g o n ie p o s p o lity c h z d o ln o ś c ia c h , z a p r a s z a ją c y do o p ra c o w a n ia p r o j e k tu r e f o r m y . Z a ró w n o K o p e rn ik , j a k B iem , je d e n w e F r o m b o r k u d r u g i w K ra k o w ie , o d ró w n o n o c y 11 m a r c a 1515 r. d o te j ż e ró w n o n o c y 1516 r. p ro w a d z ili b a d a n ia w c e lu d o k ła d n e g o u s t a le n i a d łu g o ś c i r o k u z w r o t

n ik o w e g o , co u w a ż a li z a k a r d y n a l n y w a r u n e k r e f o r m y k a le n d a r z a .

W 26 l a t p ó ź n ie j w liś c ie do p a p ie ż a P a w ł a I I I , s ta n o w ią c y m w s tę p d o w ie k o p o m n e g o d z ie ła K o p e r n i k p is a ł: „ ...D late g o to p r a g n ę b y T w o ja Ś w ią to b liw o ś ć d o b rz e o ty m w ie d z ia ła , że do p o w z ię c ia m y ś li o in n e j z a s a d z ie o b lic z a n ia ru c h ó w s f e r ś w ia ta n ie s k ło n iło m n ie n ic in n e g o , j a k ty lk o s p o s trz e ż e n ie , że m a t e m a t y c y w s w y c h b a d a n ia c h n a d n im i są s a m i z s o b ą w sp rz e c z n o ś c i. P r z e d e w s z y s tk im b o w ie m co do r u c h u S ło ń c a i K s ię ż y c a m a j ą ty le w ą tp liw o ś c i, że n ie p o tr a f ią n a w e t o z n a c z y ć i o b lic z y ć s ta łe j w ie lk o ś c i r o k u z w ro tn ik o w e g o ... B o n ie t a k d a w n o , z a L e o n a X ,

g d y n a so b o rz e la te r a ń s k im ro z trz ą s a n o z a g a d n ie n ie p o p ra w y k a le n d a r z a k o śc ie ln e g o , p o z o sta w io n o je b ez ro z s trz y g n ię c ia je d y n ie z te g o p o w o d u , że n ie ro z p o

rz ą d z a n o je szcze d o s ta te c z n ie d o k ła d n y m i p o m ia ra m i l a t i m ie się c y , a n i te ż r u c h ó w S ło ń c a i K się ż y c a . O d teg o to czasu , z a c h ę c o n y p rz e z z n a k o m ite g o m ę ż a k s. P a w ła, b is k u p a F o s s o m b ro n e , k tó r y w ó w c z a s s p r a w ą t ą k ie ro w a ł, z a c z ą łe m w y tę ż a ć u m y s ł, b y t e rz e c z y d o k ła d n ie j z b a d a ć " .

R ys. 5. K a r t a ty tu ło w a K a le n d a r z a K ra k o w s k ie g o z r . 1494 (B ibl. J a g ie ll.)

Z e s p r a w o z d a n ia b is k u p a P a w ła w y n ik a , ż e w s z y scy u c z e n i o p o w ie d z ie li się z a k o n ie c z n o śc ią r e f o rm y k a le n d a r z a . A u to re m je d n e g o sp o ś ró d d z ie s ię c iu n a d e s ła n y c h p r o je k tó w b y ł N ic o la u s C o p p e r n ic u s W a r - m ie n s is . N a p o d s ta w ie ty c h p r o je k tó w k o m is ja u s t a  liła 13 te z o r e f o rm ie , i r o z e s ła ła w n o w y m b r e v e p a  p ie s k im z d n ia 8 lip c a 1516 r . w z y w a ją c y m u c z o n y c h do d a ls z e j p ra c y . A le b r e v e n a d e sz ło d o K r a k o w a 16 p a ź d z ie rn ik a , a w A k a d e m ii B ie m zło ż y ł sw ó j p r o j e k t z a ty tu ło w a n y N o v a C a le n d a rii R o m a n i R e fo r m a tio d o p ie ro 3 g ru d n ia . P r o j e k t te n p rz e w id y w a ł p r z y w r ó c e n ie d n ia 24 m a r c a do z ja w is k ró w n o n o c y w io s e n n e j

3 udtriu<lrsc⁰ n¹cnfe

B O c h e d i e m n / b u u £ ong<fhi p i r c U r o ( I n d i o c m o m ^ ! JU J n n n a n u lirfim u m qtud.*(n6m t r f im ó n ^ ia g t/c B iu tju a rtu m .

G - C u r n m m n /C A oCiam p K n cfftcb )

(8)

p rz e z o p u s z c z e n ie z k a le n d a r z a 14 d n i m ię d z y 18 m a r c a i 1 k w ie tn i a 1519 r. P r o j e k t B ie rn a „ k u r s o r " u n iw e r s y te c k i k s. M a c ie j z a b r a ł do R z y m u d o p ie r o 12 g ru d n ia , a s o b ó r l a t e r a ń s k i z o s ta ł z a m k n ię ty 19 g r u d n i a te g o ż ro k u , i r e f o r m a n ie d o s z ła d o s k u t k u .

J a k z p o w y ż sz e g o w y n ik a , w M u z e u m W a ty k a ń s k im , w a k ta c h s o b o r u la t e r a ń s k ie g o , p o w in ie n z n a jd o w a ć się d o k u m e n t z a w ie r a j ą c y m a ło z n a n ą p r a c ę K o p e rn ik a . S ą d z im y , że w in te r e s i e n a s z e j k u l t u r y n a le ż a ło b y go j a k n a jp r ę d z e j o d s z u k a ć i o p u b lik o w a ć , a p rz e d e w s z y s tk im w y k o n a ć d o k ła d n ą fo to k o p ię .

Reforma gregoriańska

D o p ie ro p a p ie ż G r z e g o r z X I I I u ś w ie t n ił sw ó j p o n t y f i k a t r e f o r m ą k a le n d a r z a , a le ju ż b e z u d z ia łu P o la k ó w , g d y ż w K r a k o w i e a s t r o n o m i a s p a d ła ju ż w te d y do r o li n a r z ę d z i a n a u s łu g a c h a s tr o lo g ii. W p r a w d z ie w H is to r ii L it e r a t u r y P o ls k i e j W i s z n i e w - s k i e g o je s t w z m ia n k a , że p a p ie ż G rz e g o rz X I I I

„ z w o ła ł d o R z y m u n a js ła w n ie j s z y c h w ó w c z a s m a t e m a ty k ó w , m ię d z y k tó r y m i i p r a c e P i o t r a S ł o w a c k i e - g o A k a d e m ik a K r a k o w s k ie g o p o c h w a łę s o b ie z j e d n a ły " . A le w B ib lio g r a fii E s t r e i c h e r a S ło w a c k i f i g u r u je t y l k o ja k o a u t o r k a le n d a r z y w y d a w a n y c h po p o ls k u , ła c in ie , n ie m ie c k u i w ę g ie r s k u w la t a c h 1579—

1588, a je g o p r o j e k t r e f o r m y n ie je s t w y m ie n io n y .

IffrS.-w • - •... • • ...

I- . ,...

f m i e m l u t r i t t h f k g n m i d a p t e t in M . JTfcutmjs.

fi "K atfc.crirtfK rs p » s iriU ct ftniU tolerirfe p:ctcr puitiM tiM m b * « . ri]ucttabt<». i . .i> u .

* h <?r* 3 ” ^ nctc t e tb a r e IwiKt in p o n o m tu s J n c r a p iio mtU o i . k5 ; ć o . b t e ( i t u c c e l i i c ł t d c c i i i p fuu<niU m tU ncoU l e b O rtim b a S w ó .; A vfcjqT ' u « p e (iIu c itb « n 3 j> ta n e !iU i

jap h fiU tJb O rtiim p in iijir ( t b a l m o . p ija s .G .- ib b d W <inteZl;om e silłct v u i!i fUgm aricfs p trrc a p lja lic a b o n rt in b u l. i<« ,~ jn b (c fc«

Ą> w irilft (in ili m c tencclici*pie«r n>ltco b«ita in balnco £ ib ;4,

e m p o a a d c t t a f m t r a a n o m t t

j 15 14 17 xi 2 7

9 10 14 22 25

7 14 'T 16 24

2 j 6 7 10 *r 24 2S 29

i 7 17 iS 21 22 2 7 50 51

R y s. 6. F r a g m e n t K a le n d a r z a K r a k o w s k ie g o z p o c z ą tk u X V I w .

& r a r tic a H a c c a la u r n M a

t i m m m

R ys. 7. H o ro s k o p a stro lo g ic z n y n a ro k 1491 (B ibl. Ja g ie ll.)

C z y ż b y z n o w u tr z e b a b y ło s z u k a ć te g o p r o j e k tu w R z y m ie?...

K o m is ja p a p ie s k a p r z y j ę ła p r o j e k t a s tr o n o m a i l e k a r z a n e a p o lita ń s k ie g o A lo jz e g o L i l i o , o p a r t y n a o b lic z e n ia c h m a te m a ty c z n y c h C r is to b a la C la v iu s a . P r o - je s t r e f o r m y n a d s z e d ł do K r a k o w a 7 k w ie tn ia 1578 r.

d o k r ó l a S te f a n a B a to re g o , k tó r y p r z e k a z a ł go A k a d e m ii. P r o j e k t z o s ta ł je d n o g ło ś n ie z a a p r o b o w a n y p rz e z A k a d e m ię , k t ó r a j e d n a k n ie w y r a z iła sw e j o p in ii n a p iś m ie . Z a p r o te s to w a ł ty lk o w s p o m n ia n y ju ż w y ż e j J a n L a to ś , k t ó r y u p ie r a ł s ię p r z j' p r o je k c ie M a r c in a z O lk u s z a p r z y w r ó c e n ia d a ty ró w n o n o c y w io s e n n e j n a d z ie ń 24 m a r c a . W ty m sa m y m , r o k u je s z c z e w y d a ł s w ą p r a c ę p t. „O n o w ą p o p r a w ę k a le n d a r z a *, k tó r ą p rz e z n u n c j u sz a p a p ie s k ie g o w P o ls c e k a r d y n a ł a B o ło g n e ttie g o w y s ła ł do R z y m u . A le k o m is ja p a p ie s k a z a s tr z e ż e ń la t o - s o w y c h n ie w z ię ła p o d u w a g ę .

B u lla p a p ie s k a , o g ło sz o n a d n ia 1 m a r c a 1582 r., n a k a z y w a ła , a b y p o 4 p a ź d z ie r n ik a te g o ż r o k u n a s t ą p ił b e z p o ś r e d n io 15 p a ź d z ie r n ik a . W t e n s p o s ó b „ w y r z u c o n o " 10 d n i z k a le n d a r z a i d z ie ń 21 m a r c a „ w ró c ił"

n a z a w s z e do p u n k tu ró w n o n o c y w io s e n n e j. Ż e b y k a le n d a r z n ie s p ó ź n ia ł się w ię c e j w s to s u n k u d o z ja w is k a s tr o n o m ic z n y c h p r z y r ó w n a n o d łu g o ś ć r o k u k a l e n d a rz o w e g o do d łu g o ś c i r o k u z w ro tn ik o w e g o w te n s p o só b , ż e n a o k r e s 400 l a t u s ta lo n o ty lk o 97 l a t p r z e s tę p n y c h . Z a p r z e s tę p n e u z n a n o l a t a p o d z ie ln e p rz e z 4 i 400, a l a t a p o d z ie ln e p rz e z 100 i w s z y s tk ie p o z o s t a łe — za z w y k łe . D la te g o r o k 1600 b y ł p rz e s tę p n y , la t a 1700, 1800 i 1900 z w y k łe , a ro k 2000 b ę d z ie z n ó w p rz e s tę p n y .

(9)

M arzec 1955

W te r m i n i e n a k a z a n y m p rz e z p a p ie ż a w p ro w a d z iły n o w y k a le n d a r z : P o r tu g a lia , H is z p a n ia , F r a n c j a , W ło c h y i s p e c j a ln ą u s t a w ą s e jm o w ą P o ls k a . P ie r w s z y z a c h o w a n y d o k u m e n t „ w e d łu g p o p ra w io n e g o k a le n d a r z a " n o s i d a tę 1 lis to p a d a 1582 r. P o ty m te r m in ie p r z y jm o w a ły sto p n io w o n o w y k a l e n d a r z k a to lic k ie k r a j e n ie m ie c k ie , a p o te m d o p ie ro , i to ze z n a c z n y m o p ó ź n ie n ie m , p r o te s ta n c k ie . W p ro w a d z e n ie k a le n d a r z a g re g o r ia ń s k ie g o w A n g lii w 1752 r . p rz e z u s u n ię c ie z k a le n d a r z a d n i m ię d z y 2 i 14 w r z e ś n ia w y w o ła ło p o w a ż n e z a b u r z e n ia , tł u m y w y le g ły n a u lic e z o k r z y k a m i: „ O d d a jc ie n a m z p o w ro te m 11 d n i“ . W 1873 r.

p r z y j ę ła k a le n d a r z g r e g o r ia ń s k i J a p o n ia , w 1912 C h in y , w 1918 — ZSRR,, w 1924 — G r e c ja i R u m u n ia , a o s t a t n im k r a j e m b y ła T u r c ja — w 1927 r . J a k z p o w y ższeg o w id a ć s to p n io w e p r z y jm o w a n ie k a le n d a r z a g r e g o r ia ń sk ie g o p rz e z ś w ia t c ią g n ę ło s ię c a łe 345 la t.

Spory kalendarzowe w Polsce

W c a łe j P o ls c e r e f o r m a p r z e s z ła w z g lę d n ie s p o k o j

n ie . B a to r y tr z e m a p r z y w ile ja m i, z l a t 1584/5/6, z a g w a r a n t o w a ł w y z n a w c o m k o ś c io ła g re c k ie g o w o ln o ś ć p o s łu g iw a n ia s ię n a d a l k a le n d a r z e m ju lia ń s k im . O d te g o c z a s u p rz e z tr z y i p ó ł w ie k u o b y d w a k a le n d a r z e m ia ły w P o ls c e r ó w n e p r a w a o b y w a te ls tw a .

T y lk o w I n f l a n t a c h p o ls k ic h ro z p o r z ą d z e n ie B a to re g o n a k a z u j ą c e w p r o w a d z e n ie n o w e g o k a le n d a r z a w y w o ła ło k r w a w e r o z r u c h y o p o d ło ż u r e l ig i jn y m i s p o łe c z n y m . L u d n o ś ć I n f l a n t p r z y j ę ła r e f o r m ę r e l ig i jn ą L u t r a i k o n s e k w e n tn ie o d m ó w iła p r z y ję c ia r e f o r m y k a le n d a r z a , p o c h o d z ą c e j z e z n ie n a w id z o n e g o R z y m u . P r z y c z y n iła s ię t u je s z c z e w a lk a s tr o n n ic t w a m i e s z c z a ń s k ie g o z r a d ą m i e js k ą R y g i. R e f o r m a k a le n d a r z a b y ła is k r ą , k t ó r a p a d ła n a b e c z k ę p r o c h u . D w a j c z ło n k o w ie r a d y , z w o le n n ic y n o w e g o k a le n d a r z a , z o s t a l i p u b lic z n ie o s ą d z e n i i s tr a c e n i w le c ie 1586 r . Z a b u r z e n ia i r o z r u c h y p o w ta r z a ły s ię w R y d z e i w i n n y c h m i a s t a c h a ż d o c z a s u s t r a c e n ia d w ó c h g łó w n y c h p rz y w ó d c ó w r u c h u , n a p o d s t a w i e w y r o k u w y d a n e g o p rz e z k o m is ję p o ls k ą p o d p rz e w o d n ic tw e m L w a S a - p i e h y .

T e o re ty c z n y s p ó r n a t e m a t k a le n d a r z a p r z e c ią g n ą ł s ię j e d n a k a ż do d ru g ie j p o ło w y X V II w ., a g łó w n y m je g o b o h a te r e m b y ł L a to ś , c z ło w ie k , j a k s ię z d a je , o b a r d z o b u jn y m te m p e r a m e n c ie . R o d e m z K r a k o w a p o u z y s k a n i u w 1573 r . s to p n ia m a g i s t r a filo z o fii, u d a ł s ię d o W ło ch , g d z ie w P a d w ie s k o ń c z y ł m e d y c y n ę . W 1583 r . z o s ta ł c z ło n k ie m w y d z ia łu le k a r s k ie g o A k a d e m ii K r a k o w s k ie j, a p ó ź n ie j je g o d z ie k a n e m . J a k w ię k sz o ś ć ó w c z e s n y c h l e k a r z y z a jm o w a ł s ię a s tro lo g ią , a le je d n o c z e ś n ie z a ż y w a ł s ła w y d o b re g o a s tro n o m a . P r z e z tr z y d z ie ś c i l a t (1572— 1602) w y d a w a ł s w o je k a l e n d a r z e i „ P rz e s tro g i* ', w k tó r y c h b r o n ił k ra k o w s k ie g o m o n o p o lu w r ó ż b ia r s tw a . W „ O b w ie s z c z e n iu p r z y p a d k ó w z n a k ó w n ie b ie s k ic h o d R . P . 1572 d o 1589“ p isze, że: „ ...s w o je p r o g n o s ty k i w y d a je d la s p r o s to w a n ia b łę d ó w ty c h lu d z i, k tó r z y w a ż y li s ię n a t e n czas, m im o a s tr o n o m ó w k r a k o w s k ic h , s w o je w ró ż b y ś w ia tu o g ła sz a ć , a m ia n o w ic ie s ą d n y d z ie ń i ro z s z e rz e n ie p o tę g i tu r e c k ie j p rz e p o w ia d a ć " .

L a to ś b a r d z o o s tr o z a p r o te s to w a ł p r z e c iw k o w p r o w a d z e n iu r e f o r m y g r e g o r ia ń s k ie j, a r o b ił to z ta k ą z a -

p a lc z y w o ś c ią i z a c ię to ś c ią , że w s z y s tk ic h so b ie z ra z ił.

W 1601 r . z p o w o d u s p o ró w , j a k i e w y w o ła ł, A k a d e m ia u s u n ę ła go z e sw e g o g ro n a , w ię c u d a ł się n a W o ły ń d o k s ię c ia K o n s ta n te g o O stro g sk ie g o , k tó r y w r a z z c a łą R u s ią z w a lc z a ł k a le n d a r z g re g o r ia ń s k i. T a m z a c z ą ł w y d a w a ć „ M in u c y e " p rz e c iw k o n o w e m u k a le n d a rz o w i, w k tó r y c h p is a ł: „ ...p o p ra w a k a le n d a r z a w ła ś n ie n a le ż y M a te m a ty k o m , i d la te g o m to n a p is a ł, że to n ie j e s t a r tic u lu s fid e i; b o to n ie z w ia ry , a l e z n a u k i y d e m o n s tr a c ie y u s ta n o w ie n ie i u tw ie r d z e n ie sw o y e b ie rz e ..."

W o b ro n ie r e f o r m y s t a n ę li je z u ic i, k tó r z y w y d a li k il k a u s z c z y p liw y c h p u b li k a c ji p rz e c iw k o L a to so w i, j a k n p .: „ L a to sie c ie le a lb o d y a lo g o K a le n d a r z u L a - to s o w y m " W o jc ie c h a R o ś C i s z e w s k i e g o (1604);

„ P r ó b a M in u c iy L a to s o w y c h , z o b ro n ą k a le n d a r z a p o p ra w io n e g o y p o k a z a n ie m , ż e P a s z k ę n a p e łn i św ię c ić n ie ty lk o rz e c z p r z y s to y n a , a le y z w y c z a y n a w K o ś c ie le b o ży m ..." S. Z e b ro w s k ie g o (1598).

W k o ń c u L a to ś , z m ę c z o n y w a lk ą , u k o r z y ł się, u z y s k a ł p rz e b a c z e n ie , w ró c ił do K ra k o w a , g d z ie u m a r ł (1605). A le ro z n ie c o n y p r z e z n ie g o p ło m ie ń p a li ł się n a d a l. N a w e t J a n B r o ż e k z o s ta ł w c ią g n ię ty d o s p o r u , k ie d y w 1641 r . w y d a ł d w ie : „ A p o lo g ie k a le n d a r z a rz y m s k ie g o z a s y n o d a ln y m r o z k a z a n ie m J a ś n i e W ie l

m o ż n e g o J . M. X . A n d r z e ja G e m b ic k ie g o , B is k u p a Ł u c k ie g o " .

O s ta tn im m o ż e e c h e m s p o r u b y ł „ K a le n d a r z S ta r y O m y ln y y N ie p e w n y " w y d a n y w e L w o w ie R . P . 1664.

z a c z y n a ją c y się o d słó w : „ W y sz ła p r z e d d w ie m a a lb o tr z e m a l a t y z d r u k u k s ią ż e c z k a o o m y łk a c h s ta r e g o k a le n d a r z a w ś w ię c e n iu W ie lk ie y n o c y , w e d łu g sw e g o k a le n d a r z a , w k tó r e y d o ść lic z n y c h d o w o d ó w ia k o z a w sz e b łą d z ą , y o d u s ta w y O y có w S S . n a C o n c iliu m N ic e js k im o ś w ię c e n iu te g o ś w ię ta , k ie d y s ię o d p r a - w o w a ć m a , o d s tę p u ją ..."

C a ły s p ó r k a le n d a r z o w y , a w s z c z e g ó ln o śc i je g o z a k o ń c z e n ie , j e s t b a r d z o c h a r a k te r y s t y c z n y m p r z e ja w e m n a s z e j k u lt u r y , o z n a c z e n iu g łę b s z y m , n iż s i ę n a p o z ó r w y d a je . D o k ła d n e u s t a le n i e a u to r a i t e r m i n u z a k o ń c z e n ia s p o r u b a rd z o j e s t tr u d n e w W a rs z a w ie , z p o - w o d u s p a le n ia b ib l io t e k s to łe c z n y c h p r z e z b a r b a r z y ń c ó w h it le r o w s k ic h . W s a m e j ty lk o B ib lio te c e Z a m o y s k ic h s p ło n ę ło p o n a d 1500 s t a r y c h k a le n d a r z y p o ls k ic h , w ty m a ż 6 z r o k u 1651, m o ż e w ła ś n ie n a jw a ż n ie js z y c h d la w y ja ś n ie n ia z a g a d n ie n ia . W o b ec t y c h s t r a t tr z e b a b y p r z e d s ię w z ią ć b a d a n ia w z b io r a c h b ib lio te k k r a k o w s k ic h i O sso lin e u m .

W k a ż d y m r a z i e n ie u le g a to w ą tp liw o ś c i ż e o k o ło p o ło w y X V I I w . w y d a w n i c tw a k r a k o w s k i e z a c z y n a ją d r u k o w a ć o b o k s ie b ie , n a jc z ę ś c ie j n a te j s a m e j s t r o n ic y o b y d w a k a le n d a r z e : g r e g o r ia ń s k i i ju lia ń s k i, o p a t r u j ą c j e ty tu łe m : „ N o w y y S ta r y K a le n d a rz ..." , j a k w id a ć n a il u s t r a c ji . T e n s a m d z ie ń w e d łu g k a le n d a r z a g r e g o r ia ń s k ie g o m i a ł o 10 d n i w c z e ś n ie js z ą d a tę n iż w e d łu g ju lia ń s k ie g o . P o n ie w a ż l a t a 1700, 1800 i 1900 w k a le n d a r z u j u l ia ń s k im b y ły p rz e s tę p n e , a w g r e g o r i a ń s k im z w y k łe , o d p o c z ą tk u X X w . r ó ż n ic a w y n o s iła j u ż 13 d n i. D la te g o n p . o b e c n ie ro c z n ic ę R e w o lu c ji P a ź d z ie r n ik o w e j o b c h o d z im y 7 lis to p a d a .

N a p rz e ło m ie X V I I i X V I I I w . p o ja w ia s ię n o w a m o d a : w y d a w n ic tw a k a le n d a r z o w e z a c z y n a ją w y c h o d z ić p t. ,,R z y m s k i y R u s k i" a lb o „ P o ls k i y R u s k i" .