Danuta Budziłło-Skowron
Zastosowanie parkietu
drewniano-metalowego przy
konserwacji obrazu sztalugowego na
desce "Sacra Conversazione" z
Racławic koło Miechowa
Ochrona Zabytków 16/3 (62), 49-54suche p od ło żec. Po w yschnięciu kleju, zabez pieczenie usunięto z lica gorącą wodą, uzupeł niono znaczniejsze ubytki malowidła kitami po- lioctanow o-w apiennym i i wapienno-piaskowy mi (ryc. 9) oraz utrwalono całość 20% wodą ba rytową. N astępnie po próbach rekonstrukcji (kreskowanie, punktowanie i uzupełnianie m o nochromatyczne) (ryc. 10) zaprojektowano po włokę ochronną na malowidło z oleju silikono w ego7, który zapewnia „oddychanie tynku”, a zarazem dużą hydrofobowość. Malowidło bę dzie osadzone z powrotem w e wnęce na śrubach żelaznych ocynkow anych, wm urowanych w ścianę w ten sposób, aby nie dotykało od- w rociem wątku budynku, co zapewni równo mierną cyrkulację powietrza wokół całego
obiektu.
M a łg o rz a ta S c h u s te r - G a w ło w s k a
6 O u ż y c iu te g o sp o iw a z a d e c y d o w a ły je g o w ła s n o ści. Z a s to s o w a n o p o lim e r (w y k o n a n y p rz e z m g r inż. R o m a n a B iliń s k ie g o z A S P w K ra k o w ie w d n iu 23.1.1962 r.) o n a s t ę p u ją c e j c h a r a k te r y s t y c e : ś r e d n i c ię ż a r c z ą s te c z k o w y : M = ok. 180.000 tj. s to p ie ń p o lim e ry z a c ji (P) = ok. 2.100; te m p e r a t u r a m ię k n ię c ia 68,2°C; w y trz y m a ło ś ć n a ro z e r w a n ie w k g /c m 2 = 326; p o lid y s p e r s ja — d o ść z n a c z n a . 7 P o k o n s u lta c ji z m g r. in ż R. B iliń s k im z d e c y d o w a n o z a s to s o w a n ie tw o rz y w a , tzw . o le ju silik o n o w e g o , ro z p u s z c z o n e g o w to lu e n ie . J e s t to tw o rz y w o ś r e d n io - c z ą ste c z k o w e . W y tr z y m a ło ś ć n a t e m p e r a t u r ę od -f- 150°C do — 60°C. Ryc. 10. M a lo w id ło z p rz e d s ta w ie n ie m św . Iw o n a po c z ęścio w ej r e s t a u r a c j i Z A S T O S O W A N IE P A R K IE T U D R E W N IA N O -M E T A L O W E G O P R Z Y K O N S E R W A C J I O B R A Z U S Z T A L U G O W E G O N A D E SC E „ S A C R A C O N V E R S A Z IO N E ” Z R A C Ł A W IC K O Ł O M IE C H O W A
Obraz „Sacra Conversazione” z Racławic, z kościoła parafialnego pod wezwaniem ŚŚ Piotra i Pawła, pochodzi z początku XVI w. Kompozycja jego należy do typu obrazów póź- nogotyckich, reprezentowanych np. przez: „Sa cra Conversazione” z Łękawic, Komorowie, Dębna Podhalańskiego, Lipnicy i in.
W czasie przeprowadzanych prac konser watorskich okazało się, że obraz był trzy razy przemalowany. Pierw sza przemalówka (tłusta tempera) pochodzi z II połowy XVI w., dru ga (olejna) z XVII w. i trzecia (olejna) z
XVIII w. Pierw otnie obraz przedstawiał Mat kę Boską stojącą na półksiężycu z Dzieciątkiem Jezus na prawym ręku i towarzyszącym i jej św. Piotrem i św. Janem Chrzcicielem (ryc. 3). Druga przemalówka i nałożenie sukienek drewnianych zmieniło jego treść ikonograficz ną. W m iejsce św. Jana Chrzciciela, obok Mat ki Boskiej, namalowano św. P a w ła 1. Trzecia przemalówka z XVIII w. w ykonana została w okresie, gdy obraz był bardzo zniszczony. Przem alowane zostały głow y, ręce i stopy św iętych, w całości dopasowane do
poprzed-1 I s tn ie je n a s tę p u ją c a m o ż liw o ść z m ia n y te m a tu o b r a z u : d o k o n a n o te g o po z m ia n ie w e z w a n ia k o śc io ła z św . P io t r a A p o s to ła n a S Ś A p o s to łó w P i o t r a i P a w ła ( J a n D ł u g o s z ) , L i b e r B e n e f i c i o r u m e p is c o p a tu s C r a c o v i e n s i s 1470— 1480 r., t. II, s. 79— 80 p o d a je w e z w a n ie św . P io t r a A p o s to ła , a ju ż p ie r w sza w iz y ta c ja z r. 1598 .p o d a je , że k o śc ió ł j e s t pod w e z w a n ie m Ś S A p o sto łó w P io t r a i P a w ła . .
Ryc. 1. „Sacra C o n v ersa zio n e” — M atka B oska z D ziecią tk iem Jezu s i a p o sto ła m i P io tre m i P a w łem w su k ien k ach d rew n ia n y ch , stan przed k o n serw a cją
Ryc. 2. „Sacra C o n v ersa zio n e”, stan po u su n ięciu d r e w n ian ych su k ien ek
niej kompozycji w sukienkach drewnianych (ryc. 1 i 2). Złocone tło obrazu nie zachowało się w oryginale. Obecne pochodzi z XVIII w., wykonane na wzór XVI w. Po wykonaniu do
2 P rzem a ló w k i o lejn e u su w a n o ch em iczn ie m ie
szan k am i: a lk o h o l (denaturat) z to lu e n e m i olejek terp en ta n o w y , a lk o h o l (d enaturat) z 5°/o am on iak iem i o lejek terp en ta n o w y : P rzem a ló w k ę w y k o n a n ą t łu stą tem p erą zd jęto m ech a n iczn ie.
kumentacji rysunkowej i fotograficznej w w św ietle zwykłym , w św ietle ultrafioleto w ym (luminescencjaj), zdjęć rentgenowskich, zostały zdjęte kolejno przem alów ki2 i odsło nięta warstwa pierwotna stosunkowo nieźle za chowanego malowidła z pocz. XVI w. (ryc. 3). Badania technologiczne i chemiczne w yka zały, że obraz jest namalowany na deskach li powych, a łączenia desek zaklejone płótnem lnianym. Grunt kredowy — kilkuwarstwowy. Ostatnia warstwa nasycona spoiwem tem pe rowym. Rysunek obrazu wykonany czarnym kolorem. Całość malowana techniką tem pero wą, laserunkowo. Koloryt obrazu jest zdecy dowany, jaskrawy. Matka Boska, ubrana w żółtą suknię pokrytą ornamentem granatu, na ramiona ma zarzucony płaszcz ciem nozielony. Św. Piotr stoi w zielonej sukni, czerwonym płaszczu, w prawej ręce trzyma czarną książ kę. Św. Jan Chrzciciel w brązowej skórze, białej szacie, w lew ej ręce trzyma czerwoną książkę z białym barankiem. Użyto tu nastę pujących barwników: biel ołowiowa, ugier zło ty, ugier czerwony (sinopia), zieleń hiszpań ska, zielona ziemia, czerń z winorośli, umbry. S t a n z a c h o w a n i a o b r a z u p r z e d k o n s e r w a c j ą : Obraz o wymiarach 166X 161,2 cm składa się z sześciu pionowych desek lipowych o grubości 2 cm połączonych ze so bą klinami klonowym i. Środkiem obrazu, od strony odwrocia, biegła ,,spąga” sosnowa (ryc. 4, 5). Deski były już mocno osłabione przez: 1. tzw. „wady wrodzone drewna” — liczne sęki i otwory po nich, 2. zniszczenia fizyczne — spaczenie desek, spękania docho dzące aż do środka obrazu, 3. zniszczenia bio logiczne — otwory po drewnojadach (anobium
punctatumj).
Zniszczenia podobrazia widoczne są w zniszczeniach lica obrazu: m echaniczne — w m iejscu złamanej deski i otworach po gw oź dziach, ubytki gruntu wraz z m alowidłem, kity gipsowe i przemalówki; zniszczenia fi zyczne — spękania, pęcherze, łuszczenia, ubyt
ki gruntu.
O p i s t e c h n i c z n y i z a ł o ż e n i a p a r k i e t u p r z e d s t a w i a j ą s i ę j a k n a s t ę p u j e : Duże rozmiary obrazu, jego zni szczenia i ciężar zdecydowały o założeniu par kietu. Chodziło a zastosowanie tak silnego umocnienia na odwrociu obrazu, aby nie dopu ścić do powtórnego spaczenia, równocześnie nie krępując ciągłej pracy desek i niezbyt je
obciążając.
Projektowany parkiet oparty jest na wzo rze włoskiego parkietu drewniano-m etalowego, wykonanego przy konserwacji obrazu Duccia ,,Maesta” 3. Parkiet składa się z części drew
-3 II r e s t a u r o d e lla „M a e s t a ” Duccio. R e s t a u r o d el s u p p o r t o d e ll a S t o r i e d e lla M a e s ta . „ B o lletin o d e ll Istitu to C en trale d el R esta u ro ”. R om a 1959 r., s. 37— 40. K. W e h l t e , P l a n i e r e n e i n e r B i l d t a f e l als S o n d e r f a l l , „ M a ltech n ik ” . 1958, nr 4.
nianych, tzw. łapek (krótkich uchwytów), któ re są bezpośrednio przyklejone do podobrazia oraz z części m etalowych, tzw. m ostków mo siężnych i listew stalowych. Zasadniczą rolę odgrywają tu lis'twy stalowe, które, jak w ia domo, są m ateriałem bardzo elastycznym . Podobnie, jak w przypadku obrazu Duccia, należało zastosować tu na listw y stal nie pod legającą utlenieniu 18/8, która jest jednak materiałem bardzo kosztownym. Jako materiał mniej kosztowny można zastosować również stal utleniającą, którą przed korozją zabezpie czamy przez ocynkowanie, albo przynajmniej przez zapokostowanie. Przekrój takiej listw y powinien posiadać formę prostokąta mającego duży stosunek wysokości do podstawy (np. 20 X 5 mm). Jeżeli chodzi o łapki, powinny być one z drewna nie twardszego, ani bar dziej m iękkiego od podobrazia, aby nie stw a rzać tzw. dużych różnic napięcia na słabej strukturze desek. Łapki powinny być w ystar czająco szerokie, celem uniknięcia przypadko wego odklejenia pod w pływ em napięcia, ale równocześnie nie za grube, aby nie przeszka dzały ciągłym ruchom desek. Do każdej łapki dopasowany jest m ostek o przekroju w ielkie go ,,U ”, sporządzony z mosiądzu posrebrza nego. Tarcie stali o mosiądz jest bardzo łagod ne. Stal bez trudu „ślizga się” po mostkach, gdy zachodzi ku tem u potrzeba oraz poddaje się lekkiem u napięciu wracając do pierw otne go stanu.
Po sklejeniu projektuje się umocnienie za pomocą 6 listew stalow ych przymocowanych do podobrazia drewnianym i łapkami, które z kolei będą przyklejone do desek podobrazia. Rozstaw listew i sposób ich przymocowania przedstawia rys. 1. Odstęp m iędzy listwam i wynosi 28 cm. Odstęp m iędzy łapkami wynosi 10 cm. L istw y stalowe biegną poprzecznie do słojów desek podobrazia. Zakłada się, że li stw y mają przenieść siłę wywołaną odkształ ceniem deski na skutek zmian tem peratury i wilgotności, aż do granicy wytrzym ałości de ski w kierunku poprzecznym do włókien. Odkształcenie deski i schemat statyczny przedstawia rys. 2 4. R yc. 3. „ S a c ra C o n v e rs a z ie n e ”, s ta n p o częścio w y m u s u n ię c iu p rz e m a ló w k i 4 M e c h a n ic z n e w ła s n o ś c i d re w n a lip o w e g o s ą n a s tę p u ją c e : C ię ż a r w ła ś c iw y 0,420 g /c m 3 W y trz y m a ło ś ć n a ś c is k a n ie w z d łu ż w łó k ie n 5,14 k G /m m 2 W y tr z y m a ło ś ć n a ś c is k a n ie p o p rz e c z n ie do w łó k ie n w k i e r u n k u r a d ia ln y m 0,56 k G /m m 2 W y trz y m a ło ś ć n a ś c is k a n ie p o p rz e c z n ie do w łó k ie n w k ie r u n k u s ty c z n y m 0,44 k G /m m 2 W y trz y m a ło ś ć n a r o z c ią g a n ie . . 5,78 k G /m m 2 W y trz y m a ło ś ć n a śc is k a n ie w z d łu ż w łó k ie n w k i e r u n k u s ty c z n y m 0,265 k G /m m 2 W y trz y m a ło ś ć n a śc is k a n ie w z d łu ż w łó k ie n w k ie r u n k u r a d i a ln y m 0,252 k G /m m 2 W y trz y m a ło ś ć n a ś c is k a n ie w p o p rz e k w łó k ie n w k i e r u n k u s ty c z n y m 0,62 k G /m m 2 W y tr z y m a ło ś ć n a ś c is k a n ie w p o p rz e k w łó k ie n w k i e r u n k u r a d ia ln y m 0,28 k G /m m 2 W y tr z y m a ło ś ć n a z g in a n ie w p ł a s z c z y ź n ie r a d i a ln e j 6,71 k G /m m 2 R yc. 4. „ S a c ra C o n v e rs a z io n e ”, o d w ro c ie o b ra z u , s ta n p rz e d k o n s e r w a c ją W y tr z y m a ło ś ć n a z g in a n ie w p ł a sz c z y ź n ie s ty c z n e j G r a n ic a p r o p o r c jo n a ln o ś c i p rz y zg i n a n iu w p ła s z c z y ź n ie r a d ia ln e j G r a n ic a p ro p o r c jo n a ln o ś c i p rz y z g i n a n iu w p ła s z c z y ź n ie s ty c z n e j G ra n ic a s p rę ż y s to ś c i p rz y z g in a n iu w p ła s z c z y ź n ie r a d ia ln e j G ra n ic a sp rę ż y s to ś c i p rz y z g in a n iu w p ła s z c z y ź n ie sty c z n e j M o d u ł J u n g a p rz y z g in a n iu w p ła sz c z y ź n ie r a d i a ln e j 0,952.105k G /m m 2 M o d u ł J u n g a p rz y z g in a n iu w p ła sz c z y ź n ie s ty c z n e j l,115.105k G /m m 2 F. Р . В i e 1 i a n к i n, W y t r z y m a ł o ś ć d r e w n a pod w p ł y w e m z m i e n n y c h ob c ią ż e ń , ta b l. 1, K ijó w 1936 r. 7,41 k G /m m 2 4.46 k G /m m 2 5.30 k G /m m 2 4.46 k G /m m 2 5.30 k G /m m 2
Dla wyznaczenia siły z jaką łapka powinna przytrzymać deskę do listw y przyjm uje się w y trzymałość na ściskanie poprzecznie do w łó kien.
RJL = 0,44 kG/mm2 = 44 kG/cm2
a - tv
Rys. 1. R ozstaw liste w i sp osób ich p rzym ocow an ia
R ys. 2. O d k ształcen ie d esk i i sch em a t sta ty czn y
Obliczenie elem entów potrzebnych do wzm oc nienia dostarczyło następujących danych: a) Dla obliczenia siły przypadającej na jedną
łapkę
-τ-Ρο wypaczeniu deska przyjęłaby kształt po kazany liniami kreskowanymi n i rys. 2. M o m ent zginający w przekroju pod środkową łapką wynosi
(1) Mmax = 1.5P.20—PIO = (30— 10) P = 20P Maksymalny moment sił wewnętrznych.
(2) Mmax = WRJ.
_ 28,22
gdzie W 18,7 cm3 jest wskaźnikiem
wytrzym ałości przekroju podłużnego deski, na długości równej odstępowi łapek. R-Ł. = 44 kG/cm2 jest wytrzym ałością na ściskanie poprzecznie do włókiem
Mmax = 18,7.44 = 822 kG/cm2 Z porównania równań (1) i (2) otrzym amy
20P = 822 Kg/cm 822
skąd
P =
20 41,1 kG
b) Dla wym iarowania listw y stalowej:
Moment zginający w yliczony w p. a. musi
przenieść listwa. -Przyjęto pręt płaski 6 X 27 mm. Wx = A ^ 7~ = 0,73 cm3 6 Naprężenie w listw iq 822 0,73 1125 kG /cm 2 (kg = 1400 kG/cm2 c). Dla wym iarowania łapki przyjęto łapkę
jak na rys. 3.
R ys. 3. Ł apka do p a rk ietu d rew n ia n o -m eta lo w eg o , w id o k c zo ło w y i boczny
Łapki wykonano z drewna jesionowego. Po wierzchnia przekroju a — a zaczepu
F = 1,4 X 3,0 = 4,2 cm2
Naprężenie ścinające prostopadle do włókien w przekroju a— a
t_l = = 9 , 8 kG/cm2 ( Kt 15 kG/cm2 Naprężenie w płaszczyźnie przyklejania łap ki. β—β.
Moment siły na listw ę P = 41,1 kG względem środka ciężkości powierzchni przyklejonej do podobrazia.
M = 41,1 (4,5 + 0,5) = 205,5 kG/cm Powierzchnia przyklejenia F = 9 X 3 = 27 cm2
3 92
Wskaźnik wytrzym ałości W x ~ - = 40,5 cm3
M 41,1 6 205,5 - F — W 27 — 40,5 _ _ + 6,57 kG/cm2 rozciąganie — 1,52 - 5,02 — — 3,53 kG/cm2 ściskanie
Są to naprężenia które mogą działać prosto padle do w łókien podobrazia. W ytrzymałość drewna miękkiego na rozciąganie prostopadle do w łó k ie n 5 wynosi około 3% wytrzym ałości na rozciąganie wzdłuż włókien. Dla lipiny w y trzymałość na rozciąganie wzdłuż w łókien jak widać z zestawienia wynosi:
R„ = 578 kG/cm2 Zatem prostopadła do w łókien będzie
R-L = 578.0,03 = 17,3 kG/cm2
W spółczynnik pewności przyklejenia łapki w y nosi zatem:
Taką pewność w tych warunkach można uznać za dostateczną 6.
Parkiet wykonano z łapek drewnianych, z m ostków m osiężnych i listew sta lo w y ch 7 (ryc. 6). L istw y o wym iarach 28 X 6 mm w y konano ze stali utleniającej, a dla ochrony przed korozją ocynkowano (metodą kąpielo wą). L istw y w sunięte są pomiędzy drewniane łapki (ryc. 7). Odległość m iędzy listwam i w y nosi 28 cm i ułożone są poprzecznie do długo ści desek. Łapki wykonano z drewna jesiono wego, które jest m inim alnie twardsze od lipo wego. W ym iary łapki: szerokość 3 cm, w yso kość 4 cm, długość u podstawy 10 cm. W łap ki wpuszczono mostki z mosiądzu posrebrza nego (przekrój w ielkiego ,,U ”), po których ma ślizgać się listw a stalowa (ryc. 8, 9). Odległość między łapkami drewnianym i wynosi 10 cm.
Do zalet parkietu drewniano-m etalowego w pierwszym rzędzie trzeba zaliczyć
wprowadze-5 D. M i s c h k e , K o n s t r u k c j e d r e w n i a n e , K r a k ó w 1959 r., s. 19. 6 O b lic z e n ia s ta ty c z n e p a r k i e t u d r e w n ia n o - m e ta lo w e g o w y k o n a ł m g r inż. H e n r y k B u d zilło . 7 P a r k i e t w y k o n a ł stoi. k o n s. M ie c z y sła w P a jd a k p rz y M u z e u m N a ro d o w y m w K ra k o w ie . R yc. 5. „ S a c ra C o n v e rs a z io n e ”, o d w ro c ie o b ra z u , s ta n w czasie k o n s e r w a c ji R yc. 6. P a r k i e t d r e w n ia n o - m e ta lo w y
Ryc. 8. E le m e n ty p ark ietu d r e w n ia n o -m e ta lo w e g o : łapka d rew n ia n a i m o stek — m osiąd z p o sreb rzan y
R yc. 9. E lem en ty p a rk ietu d rew n ia n o -m e ta lo w e g o
nie krótkich uchw ytów , które trzymają listw y stalowe. Łapki te są na ty le mocne, że utrzy mują listw ę i na tyle małe, że nie krępują pra cy deski. Listw a stalowa wsunięta w łapki nie opiera się bezpośrednio na podobraziu, lecz suwa się po m ostkach z mosiądzu. Zaletą par kietu drewniano-m etalowego jest również je go estetyczny wygląd. Nie zasłania on w ca
łości podobrazia, jak by to uczynił parkiet drewniany. Ponadto parkiet drewniano-m eta- low y jest dużo lżejszy. Obliczenia wykazały, że w przypadku omawianego parkietu waga ł jego jest o 6 kg m niejsza od parkietu drewnia nego, jaki trzeba byłoby zaprojektować do te go obrazu. D an u ta B u d ziłło -S k o w ro n Od R e d a k c j i : W r o k u b i e ż ą c y m o d b ę d z i e się w Ł o dz i k o n f e r e n c j a p o ś w i ę c o n a z a g a d n i e n i o m z w i ą z a n y m z k o n s e r w a c j ą t k a n i n z a b y t k o w y c h . W z w i ą z k u z p o w y ż s z y m R e d a k c j a z a m i e s z c z a n i n i e j s z y a r t y k u ł , w p r o w a d z a j ą c y w o g ó ln e z a g a d n i e n i a w c h o d z ą c e w skład, p r o b l e m a t y k i w y m i e n i o n e j k o n f e r e n c j i .
O NIEKTÓRYCH PROBLEMACH KONSERWACJI TKANIN ZABYTKOWYCH
Konserwacja tkanin zabytkowych obejm uje ogromnie dużo różnych i złożonych zagadnień. Dla prawidłowego przeprowadzenia konserwa cji tkaniny zabytkowej konserwator musi ze brać rozliczne wiadomości dotyczące interesu jącego go obiektu. Niezbędna jest np. identy fikacja użytych w łókien i barwników, ustalenie rodzaju i przyczyn zniszczenia tkaniny (czyn niki chemiczne, mikrobiologiczne, m echanicz ne), analiza pigm entów i spoiwa użytego w warstw ie malarskiej, jeśli obiekt jest m alow a ny (sztandary), ustalenie charakteru zabrudzeń i zaplamień, ścisłe określenie składu chem icz nego m ateriałów użytych do zdobienia jak m e tale, kam ienie i in. ‘
Przegląd literatury dotyczącej konserwacji tkanin w ykazuje istnienie daleko idącej roz bieżności poglądów i kierunków w poszczegól nych ośrodkach konserwatorskich. Wobec roz ległości tem atu, niem ożliwe byłoby najkrót sze naw et om ów ienie wszystkich problemów w zakresie jednego artykułu. Niniejsze opraco
wanie dotyczy kilku zagadnień, referowanych na łamach literatury fachowej.
Każda tkanina ulega niszczeniu na skutek działania światła i w pływ u środowiska, w któ rym się znajduje. Włókna tracą swoje podsta wowe cechy: elastyczność, wytrzym ałość m e chaniczną itd. Tkanina staje się krucha i łamliwa, a w krańcowym przypadku przy dotknięciu może rozpadać się w pył. Niszczące działanie światła ilustrują dane cytow ane przez N. Siemienowicza: po 568 godzinach naśw ietla nia tkanina jedwabna zachowuje tylko 2% swej pierwotnej wytrzymałości, bawełniana — 61%, lniana — 71°/o, wełniana — 83,5°/». Szczególnie aktyniczne jest prom ieniowanie pozafioletowe. R. Sieders, J. Uytenbogaart i J. E. Leene podają, że przędza jedwabna po 48 godzinach ekspozycji pod silną lampą rtę ciową obniżyła swoją wytrzym ałość m echanicz ną o 82%. Dla danego rodzaju włókna efekt niszczącego działania światła zależy również od sposobu barwienia i rodzaju barwnika uży
