Testament i jego rodzaje.
Przesłanki ważności
poszczególnych form testamentu.
MGR AGNIESZKA KWIECIEŃ-MADEJ
Pojęcie testamentu
Jednostronna czynność prawna odwołalna (art. 943 k.c.)
o charakterze osobistym (art. 944 § 2 k.c.)
Nieskierowana do adresata
Będąca nośnikiem rozrządzeń na wypadek śmierci (mortis causa) oraz - ewentualnie – postanowień niemajątkowych
Testament jako czynność prawa =/= testament jako dokument, w
którym wyrażono wolę testatora
Cechy testamentu
Testament nie wywołuje skutków prawnych przed śmiercią testatora (nie rodzi praw ani obowiązków po stronie kogokolwiek),
Może być wielokrotnie zmieniany lub odwoływany w całości lub w części,
Rozrządzenia testamentowe nie ograniczają dokonywania innych czynności odnoszących się do przedmiotów/spraw objętych testamentem (zarówno inter vivos jak i mortis causa)
Np. sprzedaż czy darowizna przedmiotu, którego dotyczy zapis testamentowy na rzecz określonej osoby
Spadkodawca (testator) może sporządzić jeden lub kilka testamentów o tej samej lub różnej treści
Jeśli istnieje kilka nieodwołanych testamentów, a zawarte w nich rozrządzenia nie są ze sobą sprzeczne łącznie tworzą „ostatnią wolę” spadkodawcy,
Jeśli rozrządzenia testamentowe są ze sobą sprzeczne, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia wcześniejszego testamentu, które nie dają się pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947 k.c.)
Swoboda testowania
• Zasada polegająca na swobodzie decydowania o losach majątku po śmierci
• Ograniczenie formalne tej wolności polega na obowiązku dokonywania rozrządzeń w testamencie
• Ograniczenia związane z techniką dokonywania rozrządzeń – np.
niedopuszczalność niektórych rozrządzeń (patrz: art. 964 k.c., 962 k.c.)
• Ograniczenia o charakterze materialnym – przepisy o zachowku –
można swobodnie rozrządzać majątkiem w dowolny sposób, ale osoby uprawnione do zachowku muszą otrzymać określoną wartość z
majątku spadkodawcy
• Inne ograniczenia swobody testowania – ekonomiczne, społeczne, rodzinne – np. przepisy o nabywaniu nieruchomości przez
cudzoziemców
Wola testowania (animus testandi)
• Jest elementem konstytutywnym testamentu,
• Oznacza wolę dokonywania rozrządzeń na wypadek śmierci,
• Testator musi mieć świadomość i chcieć dokonać rozrządzeń w taki
sposób, by były one skuteczne na wypadek śmierci,
Rozrządzenia testamentowe
Rozrządzenie to każda dyspozycja (postanowienie) zawarte w testamencie. Rozrządzenie majątkiem nie jest rozporządzeniem. Wynika to z faktu, że nie polega ono na przeniesieniu, obciążeniu czy ograniczeniu prawa, lecz określeniu zasad przejścia majątku na inne osoby po śmierci testarora.
Do rozrządzeń testamentowych zaliczamy w szczególności:
Powołanie spadkobiercy (art. 959 k.c.),
Powołanie spadkobiercy podstawionego (art. 963 k.c.) oraz wyłączenie przyrostu (art. 965 k.c.)
Ustanowienie fundacji (art. 927 § 3 k.c.)
Zapis zwykły (art. 968 k.c.) i windykacyjny (art. 9811k.c.)
Polecenie (art. 982 k.c.)
Powołanie wykonawcy testamentu (art. 986 k.c.) lub powołanie wykonawcy testamentu do zarządu przedmiotem zapisu windykacyjnego (art. 990(1) k.c)
wydziedziczenie (art. 1008 k.c.)
Odwołanie testamentu lub jego poszczególnych rozrządzeń (art. 943 i 946 k.c.)
Wyłączenie uprawnienia małżonka do przedmiotów urządzenia domowego (art. 939 k.c.)
Modyfikacja zasad zmniejszania zapisów zwykłych i poleceń (art. 1004 k.c.)
Włączenie przedmiotów nabytych przez spadkobiercę do jego majątku wspólnego (art. 33 pkt 2 k.r.o.) lub osobistego (art. 34 k.r.o.)
Wyłącznie przedmiotów przypadających w drodze testamentu spod zarządu rodziców i wyznaczenie zarządcy (art. 102 k.r.o.)
Nieważność i bezskuteczność testamentu i poszczególnych rozrządzeń testamentowych
Przyczynami nieważności testamentu lub poszczególnych rozrządzeń testamentowych mogą być:
Niedochowanie wymogów formalnych (art. 958 k.c.)
Wady oświadczenia woli (mogą dotyczyć całości testamentu np. brak świadomości lub swobody, albo poszczególnych rozrządzeń np. błąd lub groźba),
Brak zdolności testowania (art. 944 § 1 k.c.)
Sporządzenie testamentu przed przedstawiciela (art. 944 § 2 k.c.)
Zawarcia w jednym testamencie rozrządzeń kilku spadkobierców (zakaz testamentów wspólnych) – art. 942 k.c.
Nieważność niektórych rozrządzeń testamentowych, gdy z okoliczności wynika, że bez tych postanowień testament nie zostałby sporządzony (art. 58 § 3 in fine k.c.)
Nie może być sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (może odnosić się tylko do niektórych rozrządzeń)
Bezskuteczność testamentu może być spowodowana np. niemożnością ustalenia jego treści np.
zaginięcie testamentu własnoręcznego. Przyczyny bezskuteczności poszczególnych rozrządzeń
testamentowych mogą być różne – np. fakt, że przedmiot zapisu zwykłego nie wchodzi w skład spadku.
Forma testamentu
Testament sporządzony z naruszeniem przepisów o formie jest
nieważny, chyba, że przepisy stanowią inaczej (art. 958 k.c.). Jest to
nieważność bezwzględna (brana pod uwagę przez sąd lub notariusza z urzędu, nawet wtedy gdy testament nie jest kwestionowany),
Ustawodawca wprowadza dwie grupy form testamentów:
Testamenty zwykłe – mogą być sporządzone w każdym czasie i zachowują ważność aż do śmierci spadkodawcy,
Testamenty szczególne –mogą być sporządzone wyłącznie w razie
zaistnienia wymienionych w ustawie okoliczności, ich treść musi być ustalona
w ściśle określony sposób, tracą swą moc po upływie 6 miesięcy od ustania
szczególnych okoliczności, które uzasadniały ich sporządzenie.
Testamenty zwykłe
Testament własnoręczny Testament notarialny
Testament allograficzny
Testament własnoręczny
Art. 949 § 1 k.c. – sporządzony w całości pismem ręcznym, opatrzony podpisem i datą,
Może być przechowywany wedle woli spadkodawcy np. w szufladzie, sejfie, u przyjaciela, u notariusza ryzyko zagubienia lub zniszczenia testamentu,
Cała treść testamentu sporządzona własnoręcznie, na dowolnym materiale, w dowolnym języku (o ile był on znany spadkodawcy w stopniu umożliwiającym sporządzenie ze
zrozumieniem testamentu określonej treści),
Podpis: pod rygorem nieważności złożony pod pismem zawierającym rozrządzenie na wypadek śmierci, rozrządzenia poniżej podpisu należy traktować jako niepodpisane i przez to nieważne, podpis musi być własnoręczny, podpis jako znak graficzny zawierający imię i nazwisko, lub przynajmniej nazwisko, nawet nieczytelne (z pominięciem niektórych liter)
Data: własnoręczna, dzienna, wyraźna lub opisowa, prawdziwa. Brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu ale wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu
Testament notarialny
Uczestnictwo notariusza w sporządzeniu testamentu w tej formie zmniejsza ryzyko zaginięcia czy zniekształcenia testamentu a także jego nieważności czy bezskuteczności,
Art. 950 k.c. – nie formułuje dodatkowych uregulowań tej formy testamentu
ustawa prawo o notariacie odnosi się do czynności notarialnych oraz warunków formalnych aktu notarialnego
Elementy aktu notarialnego – art. 92 § 1 Pr. Not.
Testament w formie aktu notarialnego ma moc dowodową dokumentu urzędowego (art. 244 k.p.c.)
Testament w tej formie może być również sporządzony przez osoby
niepotrafiące czytać lub pisać, niewidome, głuche lub nieme.
Testament allograficzny
Art. 951 k.c.
§ 1. Spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty,
marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego.
§ 2. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia.
Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków.
Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu.
§ 3. Osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w sposób przewidziany w artykule niniejszym.
Z założeniu jest to uroczysta forma sporządzenia testamentu, w praktyce rzadko wykorzystywana
Testament allograficzny nie jest testamentem ustnym
Testamenty szczególne
Testament ustny
Testament podróżny
Testament wojskowy
Testament ustny
Art. 952 § 1. Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie
zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.
Obawa rychłej śmierci – subiektywne przekonanie testatora o możliwości jego rychłego zgonu, musi być uzasadniona obiektywnymi okolicznościami np.
wyraźne pogorszenie się stanu zdrowia, niekorzystna diagnoza lekarska. Nie występuje w sytuacji gdy testament ustny został sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego,
Inne okoliczności uniemożliwiające lub bardzo utrudniające zachowanie w
zwykłej formy testamentu np. zdarzenia nadzwyczajne,
Stwierdzenie treści testamentu ustnego
Art. 952 k.c.
§ 2. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.
§ 3. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób
stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie
jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Dwa równorzędne sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego
Testament podróżny
Art. 953 k.c. Podczas podróży na polskim statku morskim lub
powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę
dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków;
dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje
spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może
podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny.
Ma on postać testamentu allograficznego
Testament wojskowy
Art. 954 k.c. Szczególną formę testamentów wojskowych określi rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości.
Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej w sprawie testamentów wojskowych z dnia 30.01.1965 r. (Dz.U. Nr 7, poz. 38).
Zgodnie z § 1 rozporządzenia testament wojskowy może być sporządzony tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli
Testamenty wojskowe mogą sporządzać:
Żołnierze Sił Zbrojnych pełniący czynną służbę wojskową,
Pracownicy cywilni zatrudnieni w Siłach Zbrojnych
Osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym (np. członkowie stowarzyszenia PCK i innych stowarzyszeń udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia; osoby wykonujące czynności duszpasterskie w Siłach Zbrojnych)
Inne osoby cywilne jeśli znajdują się na obszarze będącym pod wyłącznym zarządem organów wojskowych albo na jednostce pływającej Marynarki Wojennej lub statku powietrznym należącym do Sił Zbrojnych
Formy testamentu wojskowego
§ 3 rozporządzenia 1. Testament wojskowy może być sporządzony według jednej z następujących form:
1) spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie sędziemu wojskowemu, który spisuje ją w protokole z podaniem miejsca i daty jego sporządzenia, odczytuje protokół spadkodawcy i sporządza o tym wzmiankę; następnie protokół podpisują spadkodawca i sędzia, a jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, sędzia wojskowy powinien zamieścić w protokole uwagę wyjaśniającą powód braku podpisu spadkodawcy;
2) spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie w obecności dwóch świadków jednocześnie obecnych, z których jeden spisuje wolę spadkodawcy, podając miejsce i datę jej spisania, a następnie tak sporządzony testament podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie;
3) jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, oświadcza ustnie swą ostatnią wolę w obecności trzech świadków jednocześnie obecnych, z których jeden spisuje wolę spadkodawcy podając miejsce i datę jej spisania wraz z wyjaśnieniem powodu braku
podpisu spadkodawcy; tak sporządzony testament po odczytaniu go spadkodawcy i dokonaniu o tym wzmianki podpisują wszyscy trzej świadkowie.
2. W razie obawy rychłej śmierci spadkodawcy wskutek odniesionych ran lub choroby albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie formy testamentu określonej w ust. 1 jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, testament
wojskowy może być sporządzony również w tej formie, że spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie wobec dwóch świadków, choćby niejednocześnie obecnych; stwierdzenie treści takiego testamentu może nastąpić w sposób przewidziany w art. 952 § 2 i § 3 Kodeksu cywilnego.
§ 4 rozporządzenia Okoliczności dopuszczające sporządzenie testamentu wojskowego nie wyłączają możliwości sporządzenia testamentu w formie przewidzianej w art. 949-953 Kodeksu cywilnego.
Utrata mocy przez testament szczególny
Art. 955 k.c. Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg
terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.
Konsekwencją utraty mocy przez testament szczególny po upływie terminu jest
fakt, że żadne z rozrządzeń tego testamentu nie wywoła żadnych skutków.
Świadkowie testamentu
Świadkowie
• Np. świadkowie testamentu ustnego, allograficznego
Świadkowie kwalifikowani
• Osoby urzędowe których udział jest niezbędny do sporządzenia testamentu np. notariusz, wójt,
burmistrz (…), kapitan statku lub jego zastępca
Niezdolność bezwzględna świadków
Art. 956 Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu:
1) kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych;
2) niewidomy, głuchy lub niemy;
3) kto nie może czytać i pisać;
4) kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
5) skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Niezdolność względna świadków
Art. 957 § 1. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
§ 2. Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych w paragrafie
poprzedzającym, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego
postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści,
nieważny jest cały testament.
Kazus
Anna N. wniosła o stwierdzenie nabycia spadku po swym dziadku Jerzym D. z mocy testamentu.
Do wniosku został dołączony list z datą „10 lipca 2019 r.” podpisany „Dziadek Jurek”, z którego treści wynika, że autor listu wskazał, iż na wypadek śmierci przeznacza adresatce listu,
określonej w nagłówku jako „Ukochana Ania”, cały swój majątek. Po podpisie został dołączony dopisek, w którym autor listu przeznaczył wnukowi Wojciechowi swoją kolekcję monet.
W toku postępowania okazało się, że list został sporządzony własnoręcznie i podpisany przez spadkodawcę Jerzego D., który w chwili jego sporządzenia i w chwili śmierci 15 lipca 2019 r.
pozostawał wdowcem, miał troje dzieci w tym żyjącą córkę Natalię N. oraz synów Jana D. i Mariana D. zmarłego w 2005 r.
Jan D. zmarł jako bezdzietny kawaler, zaś Marian D. zmarł przed laty pozostawiwszy żonę Dorotę i syna Wojciecha. Wnioskodawczyni Anna N. jest córką Natalii N.
Czy zawarte w liście dyspozycje mogą być uznane za testament? Kto nabędzie spadek po Jerzym D. i jakie rozrządzenia będą przysługiwały Wojciechowi? Uzasadnij swoje stanowisko.
Literatura:
P. Księżak, Prawo spadkowe, Warszawa 2017, s. 145-233.
J. Kuźmicka-Sulikowska, Prawo rzeczowe i spadkowe Pytania i odpowiedzi, Warszawa 2018, s. 257-274.
E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2018
