Odpowiedzialność za produkt
niebezpieczny
Przyczyny wprowadzenia tego typu odpowiedzialności
Rozpowszechnienie produkcji masowej, nie na zamówienie, pojawienie się nowoczesnych technologii produkcji, skomplikowanie towarów występujących na rynku, rosnące trudności w umiejętnym posługiwaniu się nimi
Historycznie odpowiedzialność ta wywodzi się z odpowiedzialności kontraktowej, z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania, szkoda wyrządzona przez produkt nawiązywała do pojęcia wadliwości produktu
Odpowiedzialność kontraktowa okazała się jednak nieodpowiednia z uwagi na ograniczenia podmiotowe – odpowiedzialność dotyczy bowiem stron zobowiązania
Konieczne było ustalenie odpowiedzialności w szerszym kręgu podmiotowym, słusznym wydaje się założenie, że za produkt powinien odpowiadać ten, kto zna produkt, kontroluje jego cechy i wie jak funkcjonuje (producent)
Odpowiedzialność kontraktowa nie dawała też zadawalających możliwości reparacyjnych (szkody na osobie), dlatego też sięgnięto do reżimu odpowiedzialności deliktowej
Utrata priorytetowego miejsca zasady winy na rzecz zasady ryzyka jako czynnika decydującego o przypisaniu odpowiedzialności deliktowej
Implementacyjny charakter przepisów KC o odpowiedzialności za produkt
niebezpieczny
Przepisy KC o odpowiedzialności za produkt niebezpieczny stanowią implementację dyrektywy Rady 85/374/EWG z 25.7.1985 r. w sprawie zbliżenia przepisów
ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich dotyczących odpowiedzialności za produkty wadliwe (Dz.Urz. EWG L Nr 210, s. 29 ze zm.).
Dyrektywa dokonuje, w zakresie kwestii w niej uregulowanych, harmonizacji
całkowitej krajowych rozwiązań prawnych (tak wyr. TSWE z 25.4.2002 r. w sprawie C- 52/00, Komisja v. Francja, ECLI:EU:C:2002:252)
Państwo nie może zatem ustanowić przepisów odbiegających od regulacji zawartych w dyrektywie, niezależnie od tego, czy byłyby one niekorzystne, czy też korzystne dla poszkodowanego. Jest to dopuszczalne wyłącznie w zakresie, w jakim zezwala na to sama dyrektywa.
Charakter odpowiedzialności
Usytuowanie przepisów art. 4491–44910 KC pomiędzy normami o odpowiedzialności deliktowej a regułami określającymi wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania nie było przypadkowe i stanowiło wyraz przekonania, iż odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny wykazuje swoiste cechy, niepozwalające zakwalifikować jej jednoznacznie jako odpowiedzialności deliktowej czy kontraktowej. Doszło w istocie do powstania nowego rodzaju reżimu bezumownej odpowiedzialności odszkodowawczej, konstruowanej w oparciu o zasadę ryzyka, występującą zarówno w odpowiedzialności ex delicto, jak i ex contractu
Wydaje się, iż mimo wszystko formuła odpowiedzialności za produkt niebezpieczny wykazuje więcej podobieństw do odpowiedzialności deliktowej i powszechnie uważana jest za jej szczególną postać
Pamiętać jednak należy, iż przepisy art. 4491–44910 KC w sposób odmienny od reguł ogólnych odpowiedzialności za szkodę ex delicto określają zakres szkody, za którą ponosi odpowiedzialność podmiot wprowadzający produkt do obrotu – art. 4492 i 4497 KC, i termin przedawnienia – art. 4498 KC.
Podmiot odpowiedzialny
Odpowiedzialność za produkt ciąży przede wszystkim na producencie („wytwarzającym w zakresie swej działalności gospodarczej”)
To producent ma wpływ na bezpieczeństwo produktu, wytwarzany w ramach swej działalności gospodarczej a więc komercyjnie i zawodowo
Odpowiedzialność producenta jest wyłączona jeżeli producent nie umieszczał produktu na rynku, lecz uczynił to ktoś inny, np. złodziej, pracownik
przekraczający swe kompetencje
Producent odpowiada również wtedy, gdy szkoda ma źródło we właściwościach surowca, materiałów czy półfabrykantów użytych do produktu finalnego
Wytwórcy tych surowców, półfabrykatnów odpowiadają obok producenta
solidarnie (art. 4495 § 3), ich sytuacja jest jednak korzystniejsza, ponieważ mogą oni uwolnić się od odpowiedzialności wskazując, że wyłączną przyczyną szkody jest zachowanie producenta finalnego
Podmiot odpowiedzialny
Odpowiada również quasi-producent – podmiot, który wprowadza towar do obrotu, czyli także importer oraz osoba, która „uznała się” za producenta umieszczając na wyrobie swoje oznaczenie (np. na produkcie, w materiałach informacyjnych), musi to być oznaczenie wskazujące na „firmowanie produktu”, a nie np. znak kontroli jakości.
Przepisy KC zrównują odpowiedzialność importera z odpowiedzialnością producenta, z tym, że dotyczy to tylko wprowadzenia produktu do obrotu na terenie kraju; importer odpowiada również, gdy producent jest znany, odpowiedzialność producenta i importera jest solidarna
W wypadku produktów anonimowych odpowiada dystrybutor (sprzedawca), może on jednak zwolnić się z tej odpowiedzialności wskazując producenta, importera bądź swego sprzedawcę
Umieszczenie własnego znaku na produkcie przez licencjobiorcę lub franchaisingobiorcę wynika z udzielonego im przez producenta uprawnienia; odpowiadają oni jak quasi-producent
Podmiot uprawniony
Na zasadach określonych przez art. 4491–44910 KC naprawienia szkody domagać się może nie tylko konsument, ale każdy kto został poszkodowany przez produkt niebezpieczny.
Użyte w art. 4491 KC określenie "komukolwiek" obejmuje nie tylko bezpośredniego nabywcę produktu niebezpiecznego, ale też i każdego jej następnego posiadacza, a nawet osobę, która przypadkowo dotknięta została przez szkodliwe oddziaływanie tego przedmiotu.
Poszkodowanym może być zarówno ten kto nabył wprowadzony do obrotu produkt niebezpieczny na własny użytek, jak i ten kto jako osoba postronna znalazł się w obszarze szkodliwego oddziaływania takiego produktu.
Ochrona obejmuje więc nie tylko te osoby, które nabyły produkt, ale wszystkich innych, którzy w celach niegospodarczych i niezawodowych korzystali z produktu .
Produkt
W art. 4491 § 2 KC stwierdza się, iż przez produkt rozumie się rzecz ruchomą, choćby została ona połączona z inną rzeczą; produktem są także zwierzęta i energia elektryczna. Nie wydaje się, iż użycie terminu "produkt" (co sugerować może, iż do jego wytworzenia zastosowana została metoda przemysłowa), a nie
"rzecz" zmierzało do wyłączenia z zakresu normy art. 4491 KC rękodzieła (E.
Łętowska, Prawo umów konsumenckich, str. 133)
produkt to przede wszystkim rzecz ruchoma, która zachowuje ten status nawet po jej połączeniu z inną rzeczą, w tym z nieruchomością, a zatem także wtedy gdy stanie się częścią składową innej rzeczy, np. materiały budowlane użyte do konstrukcji domu, silnik zamontowany w samochodzie, kineskop telewizora itp.
bardziej problematyczna jest kwestia odpowiedzialności za szkody odniesione w związku z korzystaniem z energii, bowiem za produkt uznaje się jedynie energię elektryczną, a przecież równie niebezpieczne jest korzystanie z innych jej postaci.
Niebezpieczny charakter produktu
występuje, gdy produkt nie zapewnia bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać, uwzględniając normalne jego użycie
niebezpieczeństwo produktu wynikać może z jego naturalnych właściwości (produkty niebezpieczne per se), jak to ma miejsce w odniesieniu do materiałów wybuchowych, broni, materiałów toksycznych itp.,
niebezpieczeństwo produktu może wynikać również z jego nieodpowiedniej jakości, wywołanej wadami konstrukcyjnymi, produkcyjnymi lub instrukcyjnymi, w tym z jego nieodpowiednią prezentacją, reklamą czy instrukcjami użytkowania i konserwacji
za normalne użycie produktu uważać należy przede wszystkim używanie zgodne z jego przeznaczeniem, ale też i takie jego wykorzystanie, które nie odpowiada typowemu przeznaczeniu rzeczy, ale może być przewidziane przez producenta, importera lub sprzedawcę w związku ze sposobem jego używania lub też cechami osób, które rzeczy tej używają. Przedmioty przeznaczone dla osób niepełnosprawnych, zabawki dla dzieci, środki kosmetyczne czy farmaceutyczne muszą być konstruowane i wykonywane w taki sposób, i z takich materiałów, aby uniemożliwić korzystanie z nich niezgodnie z przeznaczeniem bądź zminimalizować niepożądane skutki takiego ich użycia. Odpowiedzialności producenta nie wyłączy okoliczność, iż produkt został użyty w niewłaściwy sposób, w szczególności niezgodnie z podanymi do wiadomości konsumenta informacjami o jego właściwościach, czy sprzecznie ze wskazaniami zawartymi w instrukcji obsługi, skoro takie użycie dało się przewidzieć ze względu na ogólne przeznaczenie tej rzeczy
Ocena bezpieczeństwa produktu
o bezpieczeństwie produktu decydują okoliczności z chwili wprowadzenia go do obrotu. Istotne tu będzie w szczególności to, w jaki sposób produkt jest prezentowany na rynku, jak podawane są konsumentowi informacje o właściwościach produktu, w tym jego przeznaczeniu, zakresie
dopuszczalnego wykorzystania, zasadach prowadzenia napraw i konserwacji.
Ustawodawca nie precyzuje, czy chodzi tu o datę wprowadzenia do obrotu konkretnej rzeczy, czy może całej partii, serii, modelu danego produktu. Wydaje się, że okoliczność ta oceniana być musi w związku z tym, jaka cecha produktu stanowiła o tym, iż nie zapewnia on bezpieczeństwa i jeśli
występuje ona jedynie w określonym egzemplarzu czy pewnej partii towarów, istotny będzie moment, kiedy towar ten lub partia znalazły się w obrocie; jeśli natomiast niebezpieczna jest cała seria czy
model, decydująca będzie chwila wprowadzenia do obrotu produktu danego typu.
Chwila wprowadzenia do obrotu stanowi także punkt odniesienia dla oceny bezpieczeństwa produktu w związku z zanotowanym po tej dacie rozwojem wiedzy czy postępem technicznym w danej
dziedzinie, skutkującym pojawieniem się rzeczy zapewniających większe bezpieczeństwo. Produkt nie może być uznany za niebezpieczny tylko na tej podstawie, iż później wprowadzono do obrotu podobny do niego produkt ulepszony.
Szkoda na mieniu
Producent odpowiada za szkodę na mieniu tylko wówczas, gdy rzecz zniszczona lub uszkodzona należy do rzeczy zwykle przeznaczanych do osobistego użytku i w taki przede wszystkim sposób korzystał z niej poszkodowany.
Rzeczy przeznaczane zwykle do użytku osobistego to takie, które normalnie nie służą do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności gospodarczej.
Nie wystarcza samo przeznaczenie rzeczy do użytku osobistego i
wymaga się, aby w ten sposób była głównie wykorzystywana.
Zakres odszkodowania
odszkodowanie na podstawie art. 4491 nie przysługuje, gdy szkoda na mieniu nie przekracza kwoty będącej równowartością 500 euro
razie szkody przekraczającej wartość 500 euro szkoda podlega naprawieniu w pełnej wysokości, a obowiązek zapłaty odszkodowania obejmuje zarówno damnum emergens, jak i lucrum cessans.
Odszkodowania za szkody na mieniu wyrządzone przez produkt niebezpieczny, których wartość nie przekracza 500 euro, dochodzić można na zasadach ogólnych – w ramach odpowiedzialności deliktowej lub kontraktowej.
Ograniczeniu kwotowemu nie podlegają szkody na osobie. Podlegają one naprawieniu w reżimie odpowiedzialności za produkt, niezależnie od wysokości.
Wprowadzenie produktu do obrotu
Producent odpowiada za produkt tylko wtedy, gdy wprowadził go do obrotu w zakresie prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej.
Tym samym nie ponosi on odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, gdy szkoda została
wyrządzona przed wprowadzeniem produktu do obrotu, gdy produkty zostały mu skradzione przed wprowadzeniem ich do obrotu, a także gdy w inny sposób wyszły spod władztwa
producenta przed wprowadzeniem do obrotu, poza zakresem jego działalności gospodarczej
Niezasadne byłoby obciążanie producenta surową odpowiedzialnością opartą na zasadzie ryzyka w sytuacji, gdy nie podjął jeszcze decyzji o komercjalizacji produktu, np. w sytuacji poniesienia szkody przez osoby testujące produkt przed wprowadzeniem go do obrotu
Możliwe są również sytuacje, w których producent wytworzył produkt niebezpieczny i zbył go, ale uczynił to poza zakresem prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej, w
szczególności dla celów prywatnych (np. obdarował prototypem produktu swojego krewnego).
Również i takich sytuacji nie obejmuje reżim odpowiedzialności za produkt niebezpieczny
Okoliczności egzoneracyjne
Norma art. 4493 KC przewiduje pięć okoliczności egzoneracyjnych i zwolnienie od odpowiedzialności następuje przez wykazanie, że:
1) producent nie wprowadził produktu do obrotu lub
2) uczynił to poza zakresem swej działalności gospodarczej,
3) ujawnienie się właściwości niebezpiecznych produktu nastąpiło dopiero po wprowadzeniu go do obrotu,
4)kiedy niebezpieczne właściwości produktu były nie do przewidzenia przy uwzględnieniu stanu nauki i techniki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu, lub też
5) gdy wynikały one z zastosowania przepisów prawa.
Ryzyko rozwoju
Producent nie odpowiada także wtedy, gdy nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu.
Zgodnie z orzecznictwem chodzi o "obiektywny stan wiedzy naukowej i technicznej, włączywszy w to najbardziej zaawansowany poziom tej wiedzy„
Nie uważa się za "dostępne" informacji i badań, które były nieopublikowane.
Aby producent mógł powołać się skutecznie na omawianą przesłankę, stan nauki i techniki musi uniemożliwiać mu wykrycie niebezpiecznej właściwości, a nie jej uniknięcie. Producent, który wie (lub powinien był wiedzieć) o wadzie produktu, ale nie mogąc jej uniknąć, wprowadza do obrotu produkt z wadą, odpowiada za szkodę wywołaną przez taki produkt.
Ujawnienie się niebezpiecznych właściwości po wprowadzeniu produktu do obrotu
Producent nie odpowiada zatem za takie niebezpieczne właściwości produktu, które wynikają wyłącznie z niewłaściwego użycia, warunków przechowywania czy konserwacji produktu.
Producent na tej samej zasadzie nie odpowiada również za wady produktu, które powstały po wprowadzeniu go do obrotu, a wynikły z postępowania podmiotów biorących udział w łańcuchu dystrybucji – np. dystrybutorów, przewoźników, hurtowników.
na producencie spoczywa ciężar udowodnienia, że właściwości niebezpiecznego produktu ujawniły się po wprowadzeniu go do obrotu, a na poszkodowanym – że wynikały one z przyczyny tkwiącej uprzednio w produkcie
Zastosowanie przepisów prawa
W omawianym przepisie chodzi o takie wady, które są konieczną konsekwencją zastosowania się do imperatywnego przepisu prawa. Dla uwolnienia się od odpowiedzialności nie wystarczy zatem wykazanie, że wytworzenie produktu nie było niezgodne z przepisami przewidującymi wymogi minimalne dla danego produktu
Chodzi tu o sytuację, w której producent "został postawiony przed wyborem wyprodukowania towaru niebezpiecznego albo naruszenia normy"
Wady produktu mogą wynikać z wymogów każdego bezwzględnie wiążącego przepisu prawa ustanowionego przez kompetentny organ – w szczególności ustawy, rozporządzenia wykonawczego, ratyfikowanej umowy międzynarodowej czy rozporządzenia unijnego.
Producent nie może również powoływać się na zgodność produktu z przyjętymi zwyczajowo lub zalecanymi normami bezpieczeństwa lub jakości niewynikającymi z przepisów prawa, ze standardami opracowanymi przez organizacje standaryzacyjne, z normami wynikającymi z zawartych przez siebie umów
Inne przesłanki zwolnienia z odpowiedzialności
W doktrynie dyskutowana jest możliwość powołania się przez producenta na inne przesłanki zwolnienia od odpowiedzialności niż wymienione w
cytowanym artykule, w szczególności:
a) na siłę wyższą,
b) działanie poszkodowanego c) lub osoby trzeciej.
Rozróżnić należy tu dwie sytuacje: gdy szkoda wynika wyłącznie z siły
wyższej, działania poszkodowanego lub osoby trzeciej oraz gdy czynniki
te tylko przyczyniły się do powstania szkody.
Przedawnienie roszczeń
Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednak w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od wprowadzenia produktu do obrotu.
Bieg dziesięcioletniego terminu przedawnienia liczy się nie od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę, a od wprowadzenia produktu do obrotu. W sytuacji kiedy szkoda powstanie później niż dziesięć lat od wprowadzenia produktu do obrotu, termin przedawnienia upłynie jeszcze przed powstaniem roszczenia
Wprowadzenie produktu do obrotu rozumieć należy jako chwilę, w której w obrocie znalazł się konkretny przedmiot wyrządzający szkodę, a nie dany typ, model, seria i to niezależnie od tego, czy niebezpieczne cechy dotyczą jednego produktu czy części lub całości określonego typu
Zbieg roszczeń
Artykuł 44910 KC przewiduje, że z reżimem odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny konkurują: reżim odpowiedzialności odszkodowawczej ex delicto, odpowiedzialności odszkodowawczej ex contractu, odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady rzeczy i odpowiedzialności z tytułu gwarancji jakości rzeczy.
Nie jest dopuszczalne powództwo oparte na roszczeniu "hybrydowym", opartym na elementach właściwych dla dwóch lub kilku różnych podstaw odpowiedzialności.
Możliwe jest również elastyczne podejście, polegające na segmentowym traktowaniu szkody wyrządzonej przez ten produkt i umożliwieniu dochodzenia różnych elementów uszczerbku na podstawie odmiennych systemów kompensacji (np. szkoda polegająca na zniszczeniu produktu niebezpiecznego w reżimie odpowiedzialności z tytułu rękojmi, szkoda polegająca na zniszczeniu innej rzeczy w reżimie odpowiedzialności za produkt)
Kazus nr 1
Krzysztof S. dochodzi od TRT Motors S.A., zajmującej się importem samochodów osobowych, odszkodowania za uszkodzone mienie oraz zadośćuczynienia za utratę zdrowia w związku z wypadkiem samochodowym, któremu uległ w 2005 r.
Dnia 15 lipca 2005 r. na trasie pomiędzy Poznaniem a Gdańskiem doszło do niekontrolowanego uruchomienia poduszek powietrznych (czołowej i bocznej) po stronie kierowcy w samochodzie osobowym, którym kierował powód. Samochód został zakupiony i po raz pierwszy dopuszczony do ruchu w grudniu 2002 r.
Pozwany twierdzi, iż do uruchomienia obu ww. poduszek powietrznych doszło w momencie, kiedy pojazd najechał na nierówność na drodze i zajechał na
nieutwardzone pobocze. W efekcie wyzwolenia poduszek powód stracił panowanie nad pojazdem, który zjechał do przydrożnego rowu. Uderzenia wywołane
poduszkami spowodowało u powoda uszkodzenie tętnicy szyjnej oraz niedokrwienny udar mózgu.
Kazus nr 1
1. Wskaż przepisy, na podstawie których powód może dochodzić swoich roszczeń.
2. Na jakiej podstawie możliwe jest dochodzenie roszczeń z tytułu odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny od importera niebędącego producentem?
3. Jakie znaczenie ma data pierwszego dopuszczenia pojazdu
do ruchu?
Kazus nr 2
Osiemdziesięcioletnia Genowefa W. kupiła w sklepiku osiedlowym preparat służący do zwalczania mrówek. Następnie wsypała zakupiony środek do miseczki i położyła go w miejscu, w którym pojawiały się mrówki (zgodnie z zaleceniami zamieszczonymi na opakowaniu produktu). Zawartość miseczki została zjedzona przez psa należącego do pani Genowefy, 12-letniego jamnika Feliksa. Krótko po tym zdarzeniu Feliks zmarł. Obecnie Genowefa W. domaga się od producenta specyfiku zjedzonego przez Feliksa zadośćuczynienia w kwocie 100.000 zł za naruszenie jej dobra osobistego w postaci więzi emocjonalnej z ukochanym zwierzęciem.
