CZYNY NIEDOZWOLONE
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA CUDZE CZYNY, SZKODĘ WYRZĄDZONĄ PRZEZ RZECZY I
ZWIERZĘTA
Mgr Agnieszka Kwiecień-Madej
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA CZYNY
CUDZE
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA CZYNY CUDZE
Odpowiedzialność osób zobowiązanych
do nadzoru
odpowiedzialność osób powierzających
wykonanie czynności innej osobie
ODPOWIEDZIALNOŚĆ OSÓB ZOBOWIĄZANYCH DO NADZORU - pojęcie
• nazywa „odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru” ma charakter skrótu myślowego
• inna proponowana nazwa: odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez małoletniego lub niepoczytalnego (A. Śmieja)
• art. 427 k.c.
Przesłanki odpowiedzialności:
• szkoda wyrządzona przez osobę, której z powodu wieku, stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można
• szkoda została wyrządzona przez bezprawne zachowanie
• istniał ustawowy lub umowny obowiązek
sprawowania nadzoru nad sprawcą szkody lub faktycznie była sprawowana nad nim stała piecza
• osobie zobowiązanej do nadzoru można postawić zarzut winy
• zachodzi związek przyczynowy między nienależytym sprawowaniem nadzoru a wyrządzeniem szkody
• sprawca szkody - art. 426 i 425 k.c.
• niekiedy w literaturze przyjmuje się wymóg, by sprawca był osobą, której w ogóle nie można przypisać winy, a nie której w danych okolicznościach nie można będzie uznać za winną (W.
Dubis, M. Safjan);
stanowisko to nie zasługuje na aprobatę (A. Śmieja)
• art. 427 k.c. nie znajduje zastosowania do przypadków wyrządzenia szkody przez
podopiecznego sobie samemu
• art. 427 k.c. może być stosowany, gdy jeden z
podopiecznych pozostających pod nadzorem bądź faktyczną stałą pieczą określonego podmiotu
wyrządzi szkodę drugiemu podopiecznemu
• art. 427 k.c. nie może być stosowany w odniesieniu do osób prawnych bądź ułomnych osób prawnych, których pracownicy czy osoby zatrudniane przez te podmioty na innej podstawie prawnej są obciążeni obowiązkiem nadzoru
• Zakres i treść obowiązku nadzoru jest różny w zależności od tego, kto sprawuje nadzór
• nadzór przez rodziców - wymogi można podzielić na 2 grupy (A. Śmieja):
1) należy uwzględnić wiek dziecka, stopień jego rozwoju psychofizycznego, cechy charakteru, temperament; przy niepoczytalnym sensu stricto - stopień jego upośledzenia, rodzaj choroby, ewentualne złe skłonności
2) okoliczności „zewnętrzne” w stosunku do sprawcy szkody – sytuacja rodzinna w jakiej znajdują się nadzorujący i
małoletni, to czy oboje rodzice pracują zawodowo (zwłaszcza, czy wykonują pracę o tej samej porze dnia), czy mogą liczyć na pomoc krewnych, czy sytuacja majątkowa nadzorujących pozwala lub nie na zaangażowanie osób trzecich do
sprawowania pieczy nad dzieckiem
• w odniesieniu do osób chorych psychicznie czy ułomnych przyjmuje się, że obowiązki nadzorcze polegają na kontroli ich poczynań
Sposób rozumienia pojęcia „nadzoru” nad małoletnim:
1) wąskie rozumienie nadzoru, który nie polega na dokonywaniu czynności wychowawczych
(A. Szpunar, M. Safjan)
2) czynności nadzorcze sensu stricto, jak i wychowawcze (J. Winiarz)
bezpośredni nadzór wobec małych dzieci (M. Rafacz-Krzyżanowska)
3) stanowisko pośrednie (A. Śmieja); nadzór nad małoletnim obejmuje czynności stricte nadzorcze, jak i wychowawcze; nadzór nad osobami cierpiącymi na choroby psychiczne lub niedorozwój umysłowy - nadzór sensu stricto
• ustawowy obowiązek pieczy – np. rodzice (art. 95 § 1, 121, 123 kro), opiekunowie (art. 94 § 3, 154 kro),
przysposabiający, kurator, nauczyciele, lekarze, personel pomocniczy w zakładach dla chorych psychicznie,
pracownicy domów wychowawczych, poprawczych, itp.
• rodzic – nie odpowiada, jeśli został pozbawiony władzy rodzicielskiej albo została ona ograniczona, a dziecko umieszczono w rodzinie zastępczej, ani rodzic, którego
władza rodzicielska została na mocy wyroku rozwodowego ograniczona do określonych czynności, a dziecko w chwili wyrządzenia szkody nie pozostawało pod jego opieką
• zawarcie przez osobę zobowiązaną do nadzoru z mocy
ustawy umowy o opiekę nad małoletnim (niepoczytalnym) nie zwalnia jej z odpowiedzialności; może ułatwić wykazane braku winy w nadzorze
• umowny obowiązek pieczy – np. opiekunka zatrudniona przez rodziców, wysłanie małoletniego na kolonie, pielęgniarka zatrudniona do opieki nad osobą chorą
• sąsiadka zajmująca się dzieckiem grzecznościowo – sporne
• jakakolwiek umowa: odpłatna lub nie, nawet jednorazowa, krótkotrwła
• faktyczna piecza – np. bliski krewny lub osoba obca, która nie adoptowała dziecka ani nie jest jego opiekunem prawnym; opieka nad małoletnimi, chorymi psychicznie, ułomnymi
• piecza musi mieć charakter stały
• geneza: problem tzw. wiejskich wychowańców
Ułatwienia dowodowe – domniemania prawne:
1) winy w nadzorze – culpa in custodiendo
2) związku przyczynowego między zawinionym
zachowaniem się osoby zobowiązanej do nadzoru (sprawującej stałą pieczę) a szkodą wyrządzoną przez podopiecznego osobie trzeciej
• praesumptionis iuris tantum - mogą być
obalone dowodem przeciwnym
Odpowiedzialność sprawcy
• Art. 428 k.c.: „Gdy sprawca z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego nie jest odpowiedzialny za szkodę, a brak jest osób zobowiązanych do nadzoru albo gdy nie można od nich uzyskać naprawienia szkody, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody od samego sprawcy, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego”
• uwagi de lege ferenda: A. Śmieja opowiada się za
odejściem od odpowiedzialności rodziców na zasadzie winy i oparciem jej na zasadzie ryzyka
ODPOWIEDZIALNOŚĆ OSÓB POWIERZAJĄCYCH WYKONANIE CZYNNOŚCI INNEJ OSOBIE
1) odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez samodzielnego wykonawcę (art. 429 k.c.)
2) odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego (art. 430 k.c.)
• art. 429 k.c. jest przepisem szczególnym wobec art. 430 k.c.
• wspólny dla obu przepisów jest motyw gwarancyjny
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ WYRZĄDZONĄ PRZEZ SAMODZIELNEGO WYKONAWCĘ
• wykonawca musi działać samodzielnie, nie podlega kierownictwu powierzającego
• nie ma znaczenia, o jaką czynność chodzi ani na podstawie jakiego stosunku prawnego wykonawca podejmuje się wykonania
• powierzenie może być jednorazowe
• Powierzenie może być odpłatne lub nieodpłatne
Rozumienie winy na gruncie art. 429 k.c. i jej istota
1) tradycyjnie przyjmuje się, że jedną z przesłanek odpowiedzialności jest wina powierzającego - odpowiedzialność na zasadzie winy w wyborze (np. G. Bieniek, M. Safjan, W. Dubis, Z. Radwański, A. Olejniczak) 2) za przesłankę odpowiedzialności należałoby uznać nie tyle winę powierzającego, co brak okoliczności wyłączających jego
odpowiedzialność, które obok winy w wyborze stanowi powierzenie
czynności do wykonania przedsiębiorstwu lub zakładowi zajmującemu się zawodowo wykonywaniem czynności danego rodzaju (P. Machnikowski)
• o zasygnalizowanej trudności świadczą także propozycje innych
autorów: M. Safjan przyjmuje, że wykazanie faktu powierzenia czynności do wykonania profesjonaliście nie prowadzi do zwolnienia się z
odpowiedzialności, a jedynie do przeniesienia ciężaru dowodu winy w wyborze na poszkodowanego
• W. Dubis traktuje wykazanie powierzenia czynności profesjonaliście jako udowodnienie nieistnienia związku przyczynowego pomiędzy
niestarannie dokonanym wyborem a szkodą
• wina w rozumieniu art. 429 k.c. znacznie różni się od winy w ujęciu art. 415 k.c.; za bezprawny trudno jest uznać wybór określonego wykonawcy
• wina w wyborze polega na niewłaściwie dokonanym wyborze
• możliwe musi być postawienie powierzającemu zarzutu dokonania niewłaściwego wyboru wykonawcy
• terminologia użyta w art. 429 k.c. jest niespójna z innymi przepisami kodeksowymi; określenia „przedsiębiorstwo” i
„zakład” użyto w znaczeniu podmiotowym
• przesłanką odpowiedzialności powierzającego czynność do
wykonania samodzielnemu wykonawcy opartej na art. 429 k.c.
nie jest wina tego ostatniego
• zachowanie wykonawcy musi być bezprawne
• jeżeli bezpośredni sprawca ponosi winę, to odpowiada łącznie z powierzającym, a ich odpowiedzialność jest solidarna
• brak odpowiedzialności powierzającego, gdy wykonawca
wyrządził szkodę jedynie przy okazji wykonywania powierzonej czynności
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego – art. 430 k.c.
• odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
Przesłanki:
1) powierzenie przez jeden podmiot drugiemu czynności do wykonania
2) wyrządzenie przez wykonawcę szkody przy wykonywaniu powierzonej mu czynności
3) istnienie pomiędzy powierzającym a wykonawcą stosunku zwierzchnictwa i podporządkowania
4) wina wykonawcy w wyrządzeniu szkody przy wykonywaniu powierzonej mu czynności
Ad 1)
• powierzenie czynności do wykonania na mocy umowy, polecenia, czy też prośby
• wykonywana czynność może mieć charakter jednorazowy, jak i należeć do zespołu czynności
• dokonywanie czynności faktycznych, jak i prawnych,
polegających na działaniu bądź zaniechaniu, odpłatnych jak i nieodpłatnych
Ad 2)
• wyrządzenie przez wykonawcę szkody osobie trzeciej musi nastąpić przy wykonywaniu
powierzonej mu czynności, a nie jedynie przy okazji jej wykonywania (G. Bieniek, W. Dubis)
• część autorów dla opisania wskazanej zależności posługuje się kryterium związku funkcjonalnego, który musi zachodzi pomiędzy szkodą, a sposobem wykonywania powierzonej czynności (M. Safjan)
• inni autorzy opowiadają się za koniecznością istnienia normalnego związku przyczynowego
pomiędzy zachowaniem się wykonującego czynność a szkodą, przy jednoczesnym wymogu, by owo
zachowanie się było podjęte w celu wykonania powierzonej mu czynności (P. Machnikowski)
Ad 3)
• ratio legis odpowiedzialności zwierzchnika: może decydować o sposobie wykonania czynności przez podwładnego i czerpie z niego korzyści
• szerokie rozumienie pojęcia zwierzchnictwa:
dotyczy także podmiotów podejmujących względnie samodzielnie decyzje dotyczące sposobu realizacji powierzonych zadań,
np. lekarzy, osób wykonujących prace umysłowe, badawcze, twórcze, jak również polegające na kierowaniu zespołami ludzkimi, procesami technologicznymi i organizacyjnymi
• relacja zwierzchnictwa może wynikać ze stosunków prawnych i faktycznych
• zwierzchnictwo ogólnoorganizacyjne
• w razie oddelegowania podwładnego do czasowego
wykonywania usług na rzecz innego podmiotu zwierzchnikiem jest ten, komu podwładny podlegał w chwili wyrządzenia
szkody (G. Bieniek)
• rozbieżność stanowisk dotyczy pracownika tymczasowego, skierowanego do wykonywania pracy przez agencję pracy tymczasowej:
a) zwierzchnikiem jest agencja pracy tymczasowej (P. Zbroja) b) zwierzchnikiem jest pracodawca użytkownik, bo on jest wyłącznie uprawniony do powierzenia pracownikowi
tymczasowemu pracy do wykonania i udzielania mu wskazówek, a także odnosi korzyści z jego działań (P. Machnikowski)
Ad 4)
• wyrządzenie szkody przez podwładnego przy wykonywaniu powierzonej czynności z winy umyślnej lub nieumyślnej
• koncepcja tzw. winy anonimowej
• domniemania faktyczne: istnienie winy podwładnego, jeżeli zostanie wykazana bezprawność
• jeżeli podwładnemu, który wyrządził szkodę, winy przypisać nie można, poszkodowany może żądać odszkodowania od powierzającego czynność na zasadzie winy w wyborze (art. 429 k.c.)
• przy spełnieniu w/w przesłanek zwierzchnik nie ma możliwości zwolnienia się z odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez podwładnego – wniosek, że odpowiedzialność z art. 430 k.c. to
odpowiedzialność absolutna (np. J. Kuźmicka-
Sulikowska), a nie odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
• w razie wyrządzenia przez pracownika przy
wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej, zobowiązany do jej
naprawienia jest wyłącznie pracodawca (art. 120 § 1 k.p.)
• w literaturze przyjmuje się, że reguła ta dotyczy
wyłącznie nieumyślnego wyrządzenia szkody przez pracownika
• wobec pracodawcy pracownik może odpowiadać
tylko do wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia, przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody (art. 119 k.p.)
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODY
WYRZĄDZONE PRZEZ ZWIERZĘTA
ART. 431 KC
• Podstawa odpowiedzialności:
1) zdaniem większości autorów jest to
odpowiedzialność za własny czyn oparta na
zasadzie winy w nadzorze (culpa in custodiendo) 2) P. Machnikowski i A. Śmieja: nie jest możliwe abstrakcyjne wskazanie, ani czy jest to
odpowiedzialność za czyn własny, czy również za
czyn innego podmiotu, ani na jakiej zasadzie jest
oparta
Zachowania zwierzęcia objęte odpowiedzialnością z art. 431 k.c.:
1) tradycyjny pogląd: wyłącznie szkody wyrządzone przez zwierzę spontanicznie, z jego własnego popędu
• art. 431 k.c. nie dotyczy przypadków, w których zachowaniem się zwierzęcia kierował człowiek
• art. 431 k.c. jest podstawą odpowiedzialności wtedy, gdy kierowane przez człowieka zwierzę wyrządza szkodę reagując pod wpływem strachu lub innego bodźca, a człowiek nie zdołał go powstrzymać
2) P. Machnikowski i A. Śmieja:
• art. 431 k.c. nie odnosi się wyłącznie do zachowań zwierzęcia sterowanych przez jego układ nerwowy
• art. 431 k.c. odnosi się zarówno do aktywnych, jak i pasywnych zachowań zwierząt
Zakres przepisu art. 431 KC
• zwierzęta domowe, gospodarskie, hodowlane i dzikie w zoo, zwierzyńcach, cyrkach, fermach hodowlanych, w placówkach naukowych dla celów badawczych czy dydaktycznych
• zwierzę chowa ten, kto przez dłuższy czas sprawuje nad nim pieczę dla własnych celów, niekoniecznie majątkowych, dostarczając mu schronienia i
utrzymania
• władztwo poparte tytułem prawnym albo nie
• pojęcie „posługiwania się zwierzęciem”
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
• Art. 431 par 2 KC – możliwość dochodzenia całkowitego lub częściowego naprawienia
szkody – jeśli osoba chowająca lub posługująca się zwierzęciem nie odpowiada na zasadzie
winy.
• Jeżeli okoliczności, a zwłaszcza porównanie
stanu majątkowego poszkodowanego i tej
osoby na to wskazuje, albo wymagają tego
zasady współżycia społecznego
Dozwolona samopomoc
• Art. 432 KC – prawo posiadacza gruntu do zajęcia cudzego zwierzęcia, które wyrządziło szkodę na gruncie, a zajęcie jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie
szkody.
• Ustawowe prawo zastawu na zwierzęciu
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ
WYRZĄDZONĄ PRZEZ RZECZY
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ SPOWODOWANĄ WRZUCENIEM, WYLANIEM SPADNIĘCIEM PRZEDMIOTU Z POMIESZCZENIA
• art. 433 k.c.
• odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
• TEN KTO POMIESZCZENIE ZAJMUJE
• Okoliczności wyłączające odpowiedzialność: siła wyższa, wyłączna wina poszkodowanego albo osoby trzeciej
• problem części budynku objętych wspólnym korzystaniem przez wszystkich jego mieszkańców
• kwestia, czy art. 433 k.c. znajduje zastosowanie w przypadku zalania innego pomieszczenia zlokalizowanego w tym samym budynku
• zagadnienie, czy art. 433 k.c. znajduje zastosowanie w razie umyślnego wyrzucenia przedmiotu / wylania cieczy
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZAWALENIE SIĘ BUDYNKU
• art. 435 k.c.
• odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
• SAMOISTNY POSIADACZ BUDOWLI
• zagadnienie związku przyczynowego
• okoliczności egzoneracyjne: zawalenie się budowli lub oderwanie jej części nie wynikało z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani z wady w budowie
• art. 437 k.c. – zakaz wyłączania lub ograniczania odpowiedzialności
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODY WYRZĄDZONE PRZEZ RUCH PRZEDSIĘBIORSTWA LUB ZAKŁADU WPRAWIANEGO W RUCH ZA POMOCĄ SIŁ PRZYRODY
• art. 435 k.c.
• PROWADZĄCY NA WŁASNY RACHUNEK PRZEDSĘBIORSTWO
• odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
• zagadnienie związku przyczynowego
• okoliczności egzoneracyjne
• art. 437 k.c. – zakaz wyłączania lub
ograniczania odpowiedzialności
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODY WYRZĄDZONE PRZEZ RUCH MECHANICZNEGO ŚRODKA KOMUNIKACJI PORUSZANEGO ZA POMOCĄ SIŁ PRZYRODY
• art. 436 k.c.
• Samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji
• pojęcie mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody
• pojęcie ruchu w rozumieniu art. 436 k.c.
• art. 436 § 1 k.c. – zasada ryzyka
• art. 436 § 2 k.c. – zasada winy „zderzenie się”
ZAPOBIEGANIE SZKODZIE
Funkcja PREWENCYJNA
• ART. 438 KC – poniesienie szkody majątkowej w celu odwrócenia grożącej drugiemu szkody, albo wspólnego niebezpieczeństwa,
• Przymusowo lub dobrowolnie,
• Możliwość żądania naprawienia poniesionych strat w stosunku odpowiednim od osób, które odniosły z tego korzyść,
• ART. 439 KC – zagrożenie bezpośrednie szkodą w
warunkach określonych w przepisie – możliwość żądania przedsięwzięcia środków niezbędnych do odwrócenia niebezpieczeństwa, odpowiedniego zabezpieczenia,
NAPRAWIENIE SZKODY WYRZĄDZONEJ CZYNEM NIEDOZWOLONYM
• zasady ogólne – art. 361-362 k.c.
• art. 440 k.c. – między osobami fizycznymi – ograniczenie obowiązku
Współodpowiedzialność kilku osób odpowiadających deliktowo:
• „Jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna” (art.
441 § 1 k.c.)
• solidarność bierna wynikająca z ustawy
• art. 441 § 2 i 3 k.c.
Szkoda na osobie
• „Roszczenia przewidziane w art. 444-448 nie
mogą być zbyte, chyba że są już wymagalne i
że zostały uznane na piśmie albo przyznane
prawomocnym orzeczeniem” (art. 449 k.c.)
Roszczenia bezpośrednio poszkodowanego
Szkoda majątkowa na osobie:
uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia (art. 444 k.c.)
a) odszkodowanie na pokrycie wszelkich kosztów, w szczególności kosztów leczenia
b) renta w razie całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy, zwiększenia się potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość
Krzywda:
a) art. 445 k.c.
b) art. 448 k.c.
Szkody prenatalne
oraz szkody związane z poczęciem i urodzeniem dziecka
• „Z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem” (art. 446¹ k.c.)
• wrongful conception
• wrongful birth
• wrongful life
Roszczenia pośrednio poszkodowanych
śmierć człowieka (art. 446 k.c.)
a) zwrot kosztów leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł
b) renta – obligatoryjna i fakultatywna
c) stosowne odszkodowanie dla najbliższych członków rodziny zmarłego
d) zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę
dla najbliższych członków rodziny zmarłego
Przedawnienie roszczeń
• Art.442(1)KC
• 3 lata od dowiedzenia się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia,
• Nie dłużej niż 10 lat od dnia wystąpienia zdarzenia wywołującego szkodę,
• Zbrodnia, występek – 20 lat – bez względu na to kiedy dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia
• Szkoda na osobie -> nie wcześniej niż 3 lata od dowiedzenia się o szkodzie i osobie obowiązanej
• Małoletni -> szkoda na osobie -> nie wcześniej niż 2 lata od uzyskania pełnoletności
