A1ł 1'YKUlY :: , ",.,,:"' •.,''. '· ·· . ,. ·.:PROBLEMATYKA USTROJOWA
Ewa BUJWID -KUREK Uniwersytet Jagielloński
POZYCJA GŁOWY PAŃSTWA W ROZWIĄZANIACH KONSTYTUCYJNYCH WYBRANYCH PAŃSTW POJUGOSŁOWIAŃSKICH
łill.§.J.lli' \. The establishment of a !egal - political status of The Republic of Croatia, Mace donia and Slovenia is assumed as a basie objective for consideration. Therefore, the attention was directed to the position of a president in the ruling structure by means of outlining the relation of his function with other ruling institutions (government, parlament). Some post - jugoslavian republics were selected as a re search materiał. These new, self - functioning nations, defined in their constitutions the political regimes that were chosen . The institution of the head of a country was not abandoned in any of the countries discussed, moreover; the constitutional entry, as far as a president is concerned, corresponds to the widely acccepted canon of the European, parlamentarian democrations. The only difference that can be noticed is the tendenc y aimed at either strengthening the power of a president (e.g. Croatia, Macedonia), or preserving the earlier esta bilished and decentralised institution of a president (e.g. Slovenia).
1.
Za zasadniczy cel rozważań przyjęto ustalenie prawno-ustrojowego statusu głowy państwa w Republikach: Chorwacji, Macedonii i Słowenii. W związku z tym zostanie zwrócona uwaga na usytuowanie instytucji prezydenta w strukturze władzy poprzez zarysowanie relacji z innymi organami władzy (rząd, parlament). Jako obiekt dociekań zostały wybrane niektóre republiki pojugosłowiańskie, które - jako młode, samo dzielnie funkcjonujące już państwa - wyraźnie określiły w swych ustawach zasadni-
336 Ewa Bujwid-Kurek 2/2004
czych wybrane przez siebie reżimy polityczne1 • Problematyka nie obejmuje natomiast całokształtu ustroju politycznego tych państw; nie jest także celem autorki poszuki wanie przyczyn aspiracji niepodległościowych wybranych republik. Zagadnienia te doczekały się już bogatej literatury zarówno obco-, jak i polskojęzycznej2.
Ostatnia dekada drugiej połowy XX w. nacechowana była szeregiem interesu jących zjawisk i procesów politycznych. Obok istniejących żywych tendencji zmie rzających do integracji Europy (Unia Europejska), obserwuje się diametralnie od mienne dążenia, które miały na celu doprowadzenie do usamodzielnienia się, auto nomii, tworzenia oddzielnych, niczym nieskrępowanych państw- ,,małych o jczyzn"3 •
Mamy tu zatem do czynienia z procesem politycznym obfitującym w mnogość zjawisk secesyjnych. Dowodem na to może być przypadający na lata 1991-1995 konflikt na obszarze Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii, który spowodował daleko idące zmiany na mapie politycznej Europy Środkowo- Wschodniej. Rozkład4 federacji jugosłowiańskiej, zapoczątkowany wyjściem z jej struktury wraz z wydzielonym obszarem, własną ludnością i aparatem państwowym Słowenii i Chorwacji (25 czerw ca 1991 r.), a krótko potem Macedonii (17 września 1991 r.), doprowadził do zasadni czego zróżnicowania nie tylko w dziedzinie politycznej i ekonomicznej, lecz także społecznej i geopolitycznej. Powstały nowe granice państwowe oraz nowi sąsiedzi w układzie międzynarodowym, a tym samym pojawiły się nowe podmioty w stosun kach międzynarodowych. Warto przypomnieć, że o ile Słowenia5 i Macedonia nie na-
Reżim polityczny to ogól metod, dzięki którym egzekwowany jest lad w państwie. ,,Reżim" w ob szarze polityki kojarzy się z władzą postępującą brutalnie wobec obywateli i nieprzestrzegającą praw człowieka. Jest to jednak potoczne rozumienie „reżimu politycznego". W politologii pojęcie to ma neutralne zabarwienie emocjonalne. ,,Reżim" może być równie dobrze konstytucyjny i demokra
tyczny, jak i dyktatorski (autorytarny, a nawet totalitarny). Zob. A. Antoszewski, R. Herbut, Lek.rykon politologii, Wrocław 1996, s. 346 oraz J. Pilikowski, Słownik wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie,
Kraków 2003, s. 258-259.
W literaturze polskiej warto odnotować takie pozycje, jak np.: M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii od separac;i Słowenii do wojny kosowskie;; Warszawa 2003; L. Podhorodecki, Dzieje narodów, państw i rozpad Jederac;i, Warszawa 2000; M. Kuczyński, Krwawiąca Europa. Konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990-2000. Tło historyczne i stan aktualny, Warszawa 2001. Z literatury obcojęzycznej spośród wielu istniejących na szczególną uwagę zasługują takie pozycje, jak np.: D. Vilić, B.
Todorović, Rozbijanije Jugos!avije 1990-1992, Beograd 1995 oraz Kosovo- Konflikt Ursachen Aktuere Ver!auf, red. K. Clewing,
J. Reuter, Munchen 2000.
Por. J. Urbanowicz, Wielka secesja, ,,Wprost" 12. 10. 1997, s. 98-99.
Najczęściej można spotkać się z określeniem „rozbicie" (por. M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii ... ) lub też, częściej używanym, określeniem „rozpad" (tak m.in. L. Podhorodecki, Dzieje narodów ... ). Nie jest zamiarem autorki rozstrzygniecie sporu, które z wyrażeń jest bliższe prawdy.
Swoje zdanie wyraziłam w recenzji wspomnianej książki Marka Waldenberga (,,Dzieje Najnowsze", PAN Instytut Historii, R. 36, 2004/2, s. 286-289).
W 1991 r. po referendum proklamowana została niepodległości Słowenii. Był to sprzeciw wobec rządów w Belgradzie, co doprowadziło do wybuchu 27 czerwca 1991 r. słoweńskiej wojny 1O- dnio wej. Rozpoczęła się ona dla Słoweńców zwycięstwem pod Medvedjekiem i Zentiljem, zbombar dowano lotnisko w Lubljanie. 1 lipca 1991 r. Słoweńcy odnieśli kolejny sukces nad armią serbską. Ostatecznie wojna zakończyła się 8 lipca 1991 r. rozejmem podpisanym na wyspie Brioni
(por. http:/ /www.konsulat-slowenia.com.pl/historia.php).
2/2004 POZYCJA GŁOWY PAŃSTWA ... 337
potkały większych trudności na drodze do swej niezależności, o tyle o wiele bardziej skomplikowana okazała się sytuacja w przypadku Republiki Chorwacji (głównie za sprawą znajdujących się na jej obszarze zwartych serbskich enklaw etnicznych).
Wcześniej, bo do 1991 r., w łonie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugo sławii współistniało sześć republik i dwa okręgi autonomiczne (zwane też pokrainami:
Wojvodina i Kosovo Metiochija - Kosmet). Począwszy od 25 czerwca 1991 r. spo tykamy się z wyraźną dezintegracją i ostatecznym, bezpowrotnym podzieleniem się tego państwa. Stąd też przed nowymi państwami stają dziś bardzo poważne wyzwania - niebywale trudny proces tworzenia swej samodzielności. Jest to tym bardziej pro blematyczne, że we wszystkich republikach pojugosłowiańskich brak jest tradycji demokratycznych. Przypomnijmy, że państwa te posiadają rodowód „soc jalistyczny"6 , który jednoznacznie generuje odpowiednie postawy, zachowania i oczekiwania polityczne. W warunkach ustroju autorytarnego, pozbawionego niemal zupełnie zasad demokracji, brakowało faktycznej więzi między państwem a jednostką. Dopiero w okresie transformacji ustrojowej tworzą się partie polityczne (oparte na autentycznej regule pluralizmu politycznego), zaczynają działać samorządy lokalne (republiki pojugosłowiańskie wyniosły skrzywiony ich wizerunek, dotkliwie doświadczone praktyką „jugosłowiańskiej samoupravi ")7 oraz nowe instytucje społeczne i gospodar cze. Proces ten dokonuje się zwykle powoli, z trudem też następuje zmiana wyuczo nych nawyków i przyzwyczajeń.
Przeobrażenia zachodzące w omawianych państwach Europy Środkowo -Wschodniej zmierzają w kierunku wprowadzenia demokracji parlamentarnej i gospo darki wolnorynkowej. Nadto są także widoczne (jak np. w przypadku Chorwacji, Macedonii czy Słowenii) zabiegi o przywrócenie suwerenności państwowej i jej umoc nienie8. Starania idące w kierunku stabilizacji systemu najczęściej są utrudnione przez specyfikę społeczeństwa posocjalistycznego (w tym przypadku pojugosłowiańskiego), przy czym wydaje się, że w znacznej mierze są one realizowane bardziej skutecznie w państwach zasobnych ekonomicznie.
,,Socjalizm samorządowy" realizowany w pań stwach byłej Jugosławii łączył się zwykle z opiekuńczą rolą państwa, co powodowało poczucie względnego bezpieczeństwa socjalnego.
Kształtowanie się nowych zasad oraz norm ustrojowych w przypadku Republiki Chorwacji, Macedonii czy Słowenii dokonuje się w pierwszym rzędzie poprzez jakoś ciowe zmiany w prawie konstytucyjnym. I choć, będąc podmiotami federacji, republiki te posiadały już wcześniej swoje ustawy zasadnicze, to jednak w zmienionych okolicz nościach politycznych stały się one zdezaktualizowane.
Stąd też pierwszoplanowym zadaniem było określenie ustroju politycznego w jakościowo nowych ramach kon-
Por. E. Zieliński, System polityczny Soc;alistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii, Warszawa 1984, s. 1-179.
Obszerniej na ten temat pisałam w artykule Samorząd „wąskich struktur społecznych" w Socjalistycznej Federacyjnej Republice Jugosławii (doświadczenia praktyczne), Kraków 1991, s. 69-74, Zeszyty Naukowe UJ, 1023. Prace z Nauk Politycznych, z. 41.
Por. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1998, s. 97.
338 Ewa Bujwid-Kurek 2/2004
stytucyjnych. Ogólnie rzecz ujmując, z dawnych konstytucji usunięto postanowienia o socjalistycznym charakterze państwa. Cechami charakterystycznymi nowych ustaw zasadniczych przyjętych w tych państwach jest też odwołanie się do zasad demokracji, praworządności oraz rozbudowany zapis dotyczący praw człowieka i obywatela. Eks ponuje się najczęściej model państwa demokratycznego, parlamentarnego i prawnego.
Z reguły w zapisach konstytucji tych republik zgodnie uznaje się za podstawowe za sady państwa demokratycznego: zasadę przedstawicielstwa, podział władz i pluralizm polityczny. Zauważalna jest też pewna prawidłowość, że suwerenność przypisywana jest narodowi, a nie - jak w zapisach poprzednich konstytucji - ludowi pracującemu miast i wsi 9. Choć jednak w nowych warunkach systemowych nastąpiło znaczące wzmoc nienie roli legislatywy (ciała ustawodawczego), w omawianych państwach w każdym przypadku parlamentu dwuizbowego, to nigdzie nie zrezygnowano z instytucji głowy państwa, która w rodowodach republik pojugosłowiańskich posiada już długą tradycję.
Przypomnijmy, że ustawa konstytucyjna Federacyjnej Ludowej Republiki Jugo sławii (SFRJ; tak brzmiała wówczas pełna nazwa Jugosławii) z 1953 r.
wprowadziła instytucję Prezydenta Republiki jako szczególnego organu wykonawczego Skupsztiny (parlamentu), pełniącego funkcje głowy państwa, a w istocie funkcje wykonawcze, o czym świadczyło m.in. oddanie Prezydentowi stanowiska przewodniczącego Związ kowej Rady Wykonawczej. Prezydent Republiki był zaliczany do organów polityczno
-wykonawczych Skupsztiny Związkowe(\ a ustawa konstytucyjna powierzała mu reprezentację Jugosławii w kraju i za granicą oraz, co ważne, właśnie funkcje poli tyczno-wykonawcze. Pamiętać należy, że w systemie konstytucyjnym socjalistycznej Jugosławii Prezydent Republiki został wykreowany na samodzielny organ konstytu cyjny. Konstytucja SFRJ z 1974 r. również ustanowiła instytucję Prezydenta Republiki, łącząc ją wyraźnie z osobąJosipa Broz-Tito. O wyborze Prezydenta na czas nieokre ślony decydowała wtedy Skupsztina SFRJ na wniosek skupsztin republik i okręgów autonomicznych. Broz-Tito piastował funkcję Prezydenta dożywotnio, tj. do śmierci w dniu 4 maja 1980 r.11 W omawianych państwach sposób kreowania głowy państwa jest diametralnie inny niż w socjalistycznej Jugosławii, skoro prezydent jest wybierany w wyborach bezpośrednich, a jego kadencja określona jest konstytucyjnie na okres
Por. też K. A. Wojtaszczyk, Współczesne ... , s. 99.
w J. Djordjević, La YiJUgos/avie democratia socialiste, Paris 1958, s. 152. Por. także E. Zieliński, System polityczny ... , s. 124.
Il Fakt dożywotnio sprawowanego urzędu przez prezydenta najczęściej tłumaczy się szczególnymi zasługami J. Broz-Tito w wojnie narodowowyzwoleńczej i rewolucji socjalistycznej, powstaniu i rozwoju SFRJ, w rozwoju jugosłowiańskiego socjalistycznego społeczeństwa samorządowego, umacnianiu niezawisłości kraju i jego pozycji na arenie międzynarodowej. Tito był twórcą samorzą dowej doktryny jugosłowiańskiej oraz zasady niezaangażowania w polityce zagranicznej.
Na temat Broz-Tito pisałam szerzej w artykule Josip Broz-Tito - przywódca czy autokrata?, ,,Zderzenia", Zeszyty Naukowe nr 5 (Kraków 1990), s. 61-71. Por. także art. 328 ust. 6 Konstytucji SFRJ z 21 lutego
1974 r. (Wrocław 1975) oraz Izbor Preds;ednika Republike, ,,Slużbeni list SFRJ" 1974, nr 26, poz.
411, oraz J. Djordjević, Ustavno pravo, Beograd 1975, s. 540.
POUTEJA 2/2004 POZYCJA GŁOWY PAŃSTWA••• 339
pięciu lat 2 prawem jednokrotnej reelekcji, co w zamysłach twórców ustaw zasadni czych ma skutecznie zapobiegać ewentualnemu niebezpieczeństwu oligarchizowania władzy i niepożądanym wręcz przejawom partykularyzmu.
2.
Konstytucja Republiki Chorwacji z 22 grudnia 1990 r., podzielona na 142 artykuły, poświęca Prezydentowi Republiki artykuły od 94 do 1061 2 • System organów pań stwowych zbudowano tu wedle założeń modelu parlamentarnego, z wciąż jeszcze jednak silną pozycją prezydenta13. Od samego niemal początku istnienia Republiki Chorwacji (ostatecznie od 8 października 1991 r.)1 4 osobą plasującą się na pozycji gło wy państwa był Franjo Tudjman. Możliwość silnie sprawowanej przez niego funkcji uzasadniano wtedy zagrożeniem niebezpieczeństwa zbrojnego konfliktu z sąsiednią Serbią1•5 Konstytucja powierza Prezydentowi Chorwacji funkcję najwyższego repre zentanta, uznając, że jest on głową państwa (art. 94).
Prezydent pochodzi z wyborów powszechnych, co, jak się zdaje, powoduje, że w znacznym stopniu może w sprawo waniu funkcji uniezależnić się od parlamentu.
Do prerogatyw Prezydenta Chorwacji należy bardzo istotna funkcja: powołanie szefa rządu (premiera), a na jego wniosek pozostałego składu rządu (art. 98). Gdy parlament wyrazi votum nieufności rządowi, Prezydent ma konstytucyjne prawo rozwiązać parlament i w ten sposób ochronić wykreowany przez siebie rząd.
Ustawodawca chorwacki wykorzystał ciekawe rozwią zanie, pozwalające Prezydentowi właściwie w niemal każdym przypadku rozwiązać gabinet. Chodzi tu o tzw. podwójną odpowiedzialność rządu: tak przed parlamentem, jak i przed Prezydentem (art. 111). O znaczącej pozycji Prezydenta świadczy również art. 100 konstytucji, który nadaje mu szczególne uprawnienia w przypadku zagrożenia pokoju i bezpieczeństwa, zwłaszcza w sytuacjach nadzwyczajnego zagrożenia pań stwa: Prezydent Republiki jest nie tylko naczelnym dowódcą sił zbrojnych Republiki Chorwacji, ale także wypowiada wojnę i zawiera pokój na podstawie decyzji Saboru Republiki Chorwackiej (parlamentu). W tym zakresie Prezydent posiada w zasadzie niemal niczym nieskrępowaną inicjatywę ustawodawczą1 6•
Potwierdzeniem tego może
12 Konstytucja Republiki Chorwacji z 22 XII 1990, Warszawa 1995, s. 40-44.
13 Dyskusję na temat „niedookreśloności" systemu rządów parlamentarno-gabinetowych prowadzi m.in. E. Zwierzchowski, Wprowadzenie do nauki prawa konstytucyjnego państw demokratycz,rych, Skrypt UŚ, Katowice 1992, s. 157. Por. także K. A. Wojtaszczyk, Współczesne ... , s. 103.
14 Towarzyszące temu wydarzeniu działania wojenne i pośrednictwo Wspólnot Europejskich do prowadziły do kolejnej decyzji parlamentu, który ostatecznie proklamował niepodległość Chorwacji w dniu 8 października 1991 r. i zerwał wszelkie więzi z federacją jugosłowiańską.
Por. także
A. i L. Garliccy (Wstęp, [w:]: Konstytucja Republiki Chorwacji ... , s. 7).
15 Taka opinię wyrażają m.in. A. i L. Garliccy w: Wstęp ... , s. 7.
16 Tzn. w przypadku wojny Prezydent przedkłada wydane przez siebie dekrety z mocą ustawy do zatwierdzenia Izbie Przedstawicielskiej Saboru Republiki Chorwacji, gdy tylko staje się możliwe odbycie posiedzenie Saboru (art. 101; por. Konstytucja Republiki Chorwacji ... , s. 42).
340 Ewa Bujwid-Kurek 2/2004
być art. 101, który stanowi, iż Prezydent Republiki Chorwacji wydqje dekrety z mocą ustall!Y i zarządza środki nadZJJ!Yczqjne w ll!YPadku stanu Wojf!J albo bezpośredniego zagro żenia niepodległości i integralności Republiki lub wówczas, gcfy orgaf!} państwa nie są w stanie normalnie 11!JkOf!YWać swoich konstytury)f!Ych obowiązków (w okresie korzystania z
tych kompetencji Prezydent nie może jednak rozwiązać Izby Przedstawicielskiej). Dla gło wy państwa przewidziana jest jednokrotna reelekcja, czyli maksymalnie prezydent może sprawować funkcję przez dziesięć kolejnych lat (art. 95)1 7• Konstytucja chor
wacka uwzględnia zasadę incompatibilis, zakazującą łączenia pełnionego mandatu z nie którymi funkcjami publicznymi lub zawodowymi, skoro art. 96 stanowi, że Prezydent Republiki nie może piastować żadnego innego stanowiska pubh'cZf1ego ani zawodowego
z'Jl!Y/ątkiem stanowisk party)f!}ch. Dopuszcza się więc możliwość wiązania się osoby Prezydenta z wybraną przez niego opcją polityczną, co, jak się zdaje, z politologicznego
punktu widzenia stwarza mu o wiele większe gwarancje poparcia przez sprzyjający mu zorien towany ideologicznie elektorat. Natomiast przez zapis zawarty w art. 97 uregulowano sprawy związane z ewentualną śmiercią piastującego funkcje głowy
państwa. Prze widuje się, iż w razie zgonu Prezydenta Republiki (ewentualnie opróżnienia urzędu z innych przyczyn), urząd tymczasowo obejmuje przewodniczący
Saboru Republiki Chorwacji. Tak stało się po śmierci Fran jo Tudjmana 1O grudnia 1999 r., gdy stało się konieczne przeprowadzenie wyborów prezydenckich na podstawie wspomnianego zapisu konstytucyjnego. W dniu 24 stycznia 2000 r. odbyła
się pierwsza tura wyborów, w której rywalizowało z sobą dziesięciu kandydatów, wśród których był Stipe Mesić z Chorwackiej Partii Narodowej (HNS). Pierwsza tura nie wyłoniła jednak głowy pań stwa, dlatego musiało dojść do przeprowadzenia drugiej tury wyborów w oznaczonym terminie, tj. po upływie 14 dni. Dnia 7 lutego 2000 r. w szrankach wyborczych zmie rzyło się już tylko dwóch kandydatów, którzy w pierwszej
turze uzyskali największą liczbę głosów: Drażen Budiśa i Stipe Mesić. Ostateczne zwycięstwo, zupełnie nieo czekiwanie, odniósł Mesić uzyskując 56% głosów1 8 • Jego
prezydentura sprawia wra żenie jakby była nastawiona na odejście od autorytarnego stylu właściwego poprzed nikowi. Przejmując urząd, Mesić zapowiedział przeprowadzenie daleko idących reform demokratycznych, w tym m. in. rezygnację z
wielu konstytucyjnych uprawnień prezydenta. Wizja sprawowania przez niego funkcji głowy państwa była daleka od usytuowania go ponad rządem, a tym bardziej ponad parlamentem. Jednakże, jak to najczęściej bywa, praktyka polityczna jest faktycznym
weryfikatorem założeń teoretycznych (normatywnych). Tak też stało się i w tym przypadku, szybko bowiem
17 Prezydent Republiki zostaje wybrany większością głosów wyborców, którzy wzięli udział w gło sowaniu. Jeśli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, wybory przeprowadza się ponownie po upływie 14 dni (por. art. 95 Konstytucji &publiki Chorwacji ... , s. 40).
18 Stipe Mesić, zdecydowany adwersarz Tudjmana, został wybrany na pięcioletnią kadencję jako drugi prezydent od czasu proklamowania niepodległości Chorwacji w 1991 r. Był ostatnim przewodni czącym prezydium SFRJ (zgodnie z istniejącą wówczas zasadą piastowania funkcji przewodniczą cego na okres jednego roku przez przedstawiciela kolejnej z sześciu republik jugosło:,viańskich) oraz pierwszym premierem Chorwacji (zob. nadto A. Orzelska, Chorwacja, ,,Europa Srodkowo -Wschodnia", Warszawa 2002, R 10/2000, s. 47-48).
2/2004 POZYCJA GlOWY PAŃSTWA••• 341
okazało się, że poglądy nowego prezydenta nie znalazły poparcia wśród partnerów z koalicji rządzące 1j9 , zwłaszcza gdy idzie o zakres ograniczenia władzy prezydenckiej gwarantowanej przez ustawę zasadniczą. Ostatecznie jednak, w wyniku licznych debat i niesłabnących dyskusji politycznych, zdecydowano się na wprowadzenie poprawek do konstytucji, które stały się przyczyną eskalacji napięć w stosunkach między pre zydentem a premierem, a także w łonie samej koalicji.
Taka sytuacja wymusiła przy jęcie kolejnych poprawek, które stały się podstawą prawną do wprowadzenia systemu dryfującego wyraźnie w kierunku reżimu parlamentarno-gabinetowego.
3.
Konstytucja Republiki Macedonii tworzy podstawy pod budowę systemu parlamen tarno-gabinetowego, jednak w porównaniu z zapisem w konstytucji Republiki Chor wacji ze stosunkowo słabą pozycją prezydenta wybieranego w wyborach powszech nych. Konstytucja Macedonii, złożona ze 134 artykułów, poświęca Prezydentowi dziewięć [19-87) i nie przyznaje mu prawa rozwiązania parlamentu. Prezydent nie zwołuje pierwszego konstytucyjnego posiedzenia Zgromadzenia, nie posiada inicja tywy ustawodawczej, a przysługujące mu veto wobec uchwalonej już ustawy nie jest ingerencją w sam proces legislacji, bowiem możliwości wpływu Prezydenta na prze bieg pracy parlamentu, jak też na bieżące procesy polityczne, są nadzwyczaj skrom ne. Wprowadzona także w macedońskiej ustawie zasadniczej zasada incompatibilis (art. 832 , inaczej niż w Chorwacji, nie pozwala Prezydentowi pełnić funkcji partyj nych, co zapewne w znacznej mierze wpływa na dyskomfort polityczny pełniącego funkcje głowy państwa. Co więcej, konstytucja zupełnie ogranicza wywieranie na niego wpływu przez konkretną opcję polityczną i przez to forsowanie preferowanej ideologicznie wyprofilowanej polityki. Jest to również jeden z elementów mających w praktyce wpływ na osłabienie funkcji prezydenta. Prezydent Macedonii (podobnie jak Prezydent Chorwacji) jest wybierany na pięcioletnią kadencję w wyborach pow szechnych i w głosowaniu tajnym (art. 80). Pełni on funkcje reprezentacyjne, jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych (art. 79), a do jego kompetencji należy m.in.: powierzenie misji utworzenia rządu tzw. mandatariuszom (przedstawicielom partii, która w wyniku wyborów uzyskała większość w Zgromadzeniu), desygnowanie i dymisjonowanie ambasadorów oraz przedstawicieli dyplomatycznych Macedonii.
Ponadto, w gestii Prezydenta pozostaje mianowanie trzech członków Rady Bezpie czeństwa Republiki Macedonii (Prezydent jest jednocześnie jej przewodniczącym), przyznawanie odznaczeń i orderów, korzystanie z prawa łaski (art. 84). Jak wynika
19 Do najważniejszych partii tworzących koalicję rządzącą należą m.in.: SDP (Partia Socjaldemokra tyczna), HSLS (Chorwacka Partia Socjalliberalna), HDZ (Chorwacka Wspólnota Demokratyczna), HSS (Chorwacka Partia Chłopska, HNS (Chorwacka Partia Ludowa). Por. także Almanach państw świata 2003, Warszawa 2003, s. 111 oraz A. Orzelaska, Chorwacja ... , s. 47.
2D Por. Konsrytucja Republiki Macedonii, Warszawa 1999, s. 40.
342 Ewa Bujwid-Kurek 2/2004
z przytoczonego artykułu Konstytucji Macedonii, Prezydent ma (choć w skromnym zakresie) udział w kreowaniu tzw. organów stojących na straży praworządności, a to dzięki możliwości zgłoszenia propozycji dwóch sędziów do Trybunału Konstytucyj nego Republiki Macedonii oraz dwóch członków Najwyższej Rady Sądownictwa.
Dzięki zapisowi przyznającemu głowie państwa możność proponowania członków do Rady ds. Stosunków Narodowościowych Prezydent ma udział w kreowaniu tego, jakże istotnego dla Macedonii, organu2 1 . Prezydent Macedonii może występować z wnioskiem o wprowadzenie zmian do konstytucji, jak również wyrażać veto zawie szające wobec ustaw przyjętych przez Zgromadzenie (za wyjątkiem tych, które zostały uchwalone większością 2/3 głosów wszystkich deputowanych)22 •
Pierwszym Prezydentem niezależnej Macedonii był I<iro Gligorov23, a od 5 grud nia 1999 r. funkcję tę sprawował Boris Tra jkovski2 4, który jednak zginął tragicznie w lutym 2004 r. w katastrofie lotniczej w południowej Bośni w drodze na konferencję ekonomiczną do Mostaru Gego kadencja miała się zakończyć dopiero jesienią 2004 r.).
Przedwcześnie opuszczony urząd Prezydenta musiał być zajęty w wyniku wyborów bezpośrednich (co przewiduje art. 82). Nowym Prezydentem został Branko Crven kovski (dotychczasowy szef rządu), który uzyskał 62,7% głosó w25 przy frekwencji wynoszącej 53,4°N6, spełniającej zatem konstytucyjny wymóg uczestnictwa co naj mniej 1/2 uprawnionych do głosowania (art. 81). Macedonia znajduje się obecnie w bardzo trudnej sytuacji gospodarczej, dlatego nie jest łatwe sprawowanie tu jakich kolwiek funkcji, a tym bardziej politycznych. Wydaje się, biorąc pod uwagę obecne realia macedońskie, iż ze wszech miar jest tu pożądana okrzepła, spetryfikowana wręcz pozycja głowy państwa.
21 Ważnym problemem wewnętrznym Macedonii były utrzymujące się napięcia na tle narodowościo wym między Macedończykami a Albańczykami. Kryzys w Kosowie ujawnił, że mniejszość albańska w Macedonii przejawia sympatie do swych braci w Serbii, a nawet ich wspierała.
Zdarzały się też
przypadki wspierania Wyzwoleńczej Armii Kosowa (zob. J. Jackowicz, Macedonia, ,,Europa Środkowo-Wschodnia", Warszawa 2002, R. 10/2000, s. 148).
22 Por. także J. Jackowicz, Wstęp, [w:] Konstytucja &publiki Macedonii ... , s. 15.
23 K Gligorov był symbolem silnego i niepodległego państwa. W 1995 r. udzielono mu 90% poparcia,
a 3 października 1995 r. w Skopije dokonano zamachu na jego życie. Ranny, kilkanaście dni walczył ze śmiercią, co przysporzyło mu popularności. W styczniu 1996 r. wrócił na swoje stanowisko i pia stował je do 5 grudnia 1999 r. (zob. A. M. Polkowska, Macedonia, Wrocław 2000, s. 28-29).
24 Dnia 31 października 1999 r. odbyły się w Macedonii wybory prezydenckie, w których - podczas
I tury - nie udało się wyłonić prezydenta. Dopiero w wyniku powtórzonej Il tury (którą musiano powtórzyć z powodu „lokalnych incydentów") prezydentem został Boris Trajkovski, który zdys tansował swego kontrkandydata Tito Petkovskiego, przedstawiciela socjaldemokratycznej opozycji. Dodatkowe wybory uzupełniające odbyły się 5 grudnia 1999 r. i były nadzorowane przez 80 obserwatorów Organizacji i Współpracy w Europie (zob. I. Stawowy-Kawka, Historia Macedonii, Wrocław 2000, s. 296).
25 W drugiej turze kwietniowych wyborów o najwyższy urząd w państwie ubiegało się dwóch kandydatów: liberalny premier Branko Crvenkovski i Saszko Kedev (z zawodu chirurg) z opo zycyjnego bloku prawicowego. Ostatecznie zwycięstwo odniósł pierwszy z nich.
21i http:/ /ww2.tvp.pl/124,2004042993802.
2/2004 POZYCJA GLOWY PAŃSTWA ... 343
4.
Konstytucja Republiki Słowenii jest aktem obszernym, liczy bowiem aż 174 artykuły, z których instytucji prezydenta poświęcono tylko osiem (102-109)27 • Głowa państwa, podobnie jak w poprzednio omówionych republikach, pochodzi z wyborów bezpo średnich, powszechnych i wybierana jest w głosowaniu tajnym na pięcioletnią kadencję (art. 103). Mimo takiego sposobu kreowania tej funkcji, podobnie jak w Republice Macedonii, Prezydent ma dość skromne uprawnienia. To, co zasługuje na szczególną uwagę, to nigdzie dotąd nie spotykany brak możliwości inicjatywy ustawodawczej głowy państwa, która nie posiada także prawa veto zawieszającego w stosunku do ustaw i zarządzania referendum. Jeśli chodzi o uprawnienia Prezydenta w zakresie rozwiązania Zgromadzenia Państwowego (parlamentu) przed upływem kadencji, to są one znacznie ograniczone: może on rozwiązać Zgromadzenie jedynie wówczas, gdy nie przyniosą oczekiwanych skutków wszystkie przewidziane w konstytucji czynności związane z powołaniem rządu lub też gdy wniosek premiera o votum zau fania dla rządu zostanie przez Zgromadzenie ostatecznie odrzucony bez dokonania wyboru nowego szefa rządu28 • Prezydent Słowenii nie ponosi odpowiedzialności przed parlamentem, odpowiada natomiast konstytucyjnie wtedy, gdy dopuści się naruszenia konstytucji lub ustawy (art. 108). W takiej sytuacji stawia go w stan oskar żenia Zgromadzenie Państwowe, a orzeka o jego winie i ewentualnej karze Sąd Kon stytucyjny (art. 109)29 • Jako głowa państwa Prezydent zarządza m.in. wybory do Zgromadzenia Państwowego oraz powołuje niektórych funkcjonariuszy (art. 107), a na żądanie Zgromadzenia Państwowego zobowiązany jest wyrazić swoją opinię we wskazanych sprawach. Jednakże w Słowenii instytucji prezydenta nie zalicza się w po czet centralnych organów władzy wykonawczej, bowiem jedynym takim organem jest rząd, który - zgodnie z art. 11O - jest niezależny i ponosi odpowiedzialność tylko przed parlamentem. Procedura powoływania rządu jest w warunkach tej republiki dość skomplikowana: kandydata na szefa rady ministrów rekomenduje Zgromadzeniu Państwowemu Prezydent Republiki, który może tego dokonać dopiero po przeprowa dzeniu konsultacji z przywódcami poszczególnych grup parlamentarnych; parlament w głosowaniu tajnym wybiera premiera większością głosów wszystkich posłów, jeśli jednak kandydat nie uzyska wymaganej większości głosów, to Prezydent może w ciągu 14 dniu zgłosić Zgromadzeniu Państwowemu na premiera kandydaturę tej samej lub innej osoby (prawo takie przysługuje także grupom parlamentarnym, które posiadają w swym składzie minimum dziesięciu członków). Chociaż ostateczna decyzja wy boru osoby premiera należy do parlamentu, to wydaje się, że kandydatura wysunięta
n Konstytuc;a Republiki Słowenii z 23 XII 1991 r., Warszawa 1994, s. 50-52.
2R P. Winczorek, Wstęp, [w:] Konstytuc;a Republiki Słowenii ... , s. 17.
29 Sąd może, większością 2/3 głosów wszystkich sędziów, orzec usunięcie Prezydenta z urzędu. W tym oraz w innych przypadkach, w których mogłoby nastąpić opróżnienie urzędu Prezydenta przed upływem kadencji, jego obowiązki do czasu wyboru nowego Prezydenta sprawuje Przewodniczący Zgromadzenia Państwowego (P. Winczorek, Wstęp... , s. 17).
344 Ewa Bujwid-Kurek 2/2004
przez Prezydenta ma nieco większe znaczenie, bowiem głosuje się ją w pierwszym rzędzie. W sytuacji, gdyby i wówczas szef rządu nie został wyłoniony, Prezydent musi rozwiązać Zgromadzenie Państwowe, chyba że w ciągu 48 godzin zdecyduje o prze prowadzeniu kolejnych wyborów 30 • W razie powtarzania się sytuacji niewyłonienia premiera, w gestii Prezydenta pozostaje rozwiązanie Zgromadzenia Państwowego i zarządzenie przedterminowych wyborów parlamentarnych.
Od momentu uzyskania przez Słowenię niepodległości czołową rolę na scenie politycznej kraju odgrywał Milan Kućan3 1 , któremu komunistyczny rodowód nie przeszkodził w zdobyciu poparcia słoweńskiego społeczeństwa jeszcze zanim kraj uzyskał niepodległość (pamiętane są jego zasługi z czasów, gdy jako przywódca repu blikańskiego Związku Komunistów opowiedział się za uniezależnieniem Słowenii od władz federacji i był zdecydowanym adwersarzem ówczesnego, obecnie jakże kon trowersyjnego, prezydenta Serbii Slobodana Miloszevicia. Jego orędownictwo w spra wie niezależnej Słowenii i konsekwentna postawa w kwestii uznania słoweńskiej pań stwowości na forum międzynarodowym pozwoliły mu na zwycięstwo w wyborach prezydenckich 6 grudnia 1992 r., w których uzyskał blisko 64% głosów. Kućan pełnił funkcje prezydenta przez dwie kolejne kadencje, korzystając z przysługującego mu konstytucyjnego prawa reelekcji (art. 103). Dnia 6 grudnia 2002 r. zastąpił go na tym stanowisku były premier, przedstawiciel Partii Liberalno-Demokratycznej,Janez Drnovśek32 •
Republika Słowenii należy dziś do grona państw, w których stopień zrozumienia dla reform ustrojowych jest relatywnie najwyższy, dlatego transformacja ustrojowa przebiega tu rytmicznie i bez większych zakłóceń, a ustalona konstytucyjnie pozycja głowy państwa wydaje się być stabilna i nie wymagać większych zmian.
4.
We wszystkich omawianych ustawach zasadniczych powierza się prezydentowi funkcję najwyższego reprezentanta państwa zarówno w stosunkach wewnętrznych, jak i zew nętrznych. Do podstawowych zadań prezydenta należy: czuwanie nad przestrzeganiem
10 W tej turze dla dokonania wyboru wystarczająca jest większość głosów posłów biorących udział
w głosowaniu (zob. nadto P. Winczorek, Wstęp ... , s. 17). O wyborze premiera traktuje art. 111 Konstytulji Republiki Slowenii.. ., s. 52.
31 Były prezydent Słowenii. Ukończył prawo na Uniwersytecie w Lublanie, w 1958 r. został członkiem Komunistycznej Partii Słowenii, a w latach 1978-1982 pełnił funkcję przewodniczącego parlamentu Słowenii; w latach 1986-1990 był I sekretarzem KC KP Słowenii i członkiem federalnego Pre zydium KC Związku Komunistów Jugosławii. W kwietniu 1990 r. został przewodniczącym Prezy dium Republiki Słowenii, a w grudniu 1992 r. Prezydentem Republiki Słowenii (godnoś_ć tę pełnił przez dwie kadencje, aż do grudnia 2002 r.). Zob. nadto R. Morawiec, Slowenia, ,,Europa Srodkowo
-Wschodnia", Warszawa 1994, R. 2/1992, s. 163 i n.
32 Były komunista i przewodniczący Prezydium SFRJ. Ukończył studia w zakresie nauk politycznych.
Doktor nauk politycznych. Od 1986 r. deputowany do parlamentu Słowenii, członek drugiej izby parlamentu Jugosławii, przewodniczący Słoweńskiego Komitetu Związków Zawodowych ds. sto-
2/2004 POZYCJA GlOWY PAŃSTWA••• 345
konstytucji państwa, które reprezentuje, stanie na straży jego suwerenności i bezpie czeństwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Prezydent we wszystkich tych państwach pochodzi z wyborów powszechnych, może zatem powo ływać się na bezpośredni mandat narodu (suwerena), jest bowiem wybierany na 5 lat w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym i może być wybrany ponownie tylko jeden raz. Jedynie konstytucja Macedonii określa wy magany wiek ubiegającego się o urząd prezydenta: art. 80 stanowi m.in., że Prezy dentem Republiki może być wybrana osoba, która w dniu wyborów ukończyła co najmniej 40 lat. Zapis taki zostaje pominięty w konstytucjach dwóch pozostałych państw (czynią to dopiero uzupełniające akty prawne - ustawy o wyborach prezy denta)33. Powszechnie występującą prawidłowościąw omawianych przypadkach jest to, że Prezydentem Republiki zostaje wybrany kandydat, który otrzymał większość głosów wszystkich wyborców. Jeżeli pierwsza tura wyborów nie wyłoni osoby na ten urząd (żaden kandydat nie zdoła uzyskać wymaganej większości), w drugiej turze głosuje się na dwóch kandydatów, którzy w pierwszej turze głosowania otrzymali największą liczbę głosów (bez względu na towarzyszącą wyborom frekwencję) i nie wycofali swojej gotowości kandydowania. Zwykle takie wybory wyznacza się po upływie 14 dni (tzw. wybory ponowne). Za wybranego w ponownym akcie wybor czym uważa się kandydata, który otrzymał więcej ważnych głosów.
Nowo wybrany prezydent obejmuje urząd po złożeniu przysięgi przed parla mentem. Postanowienia wynikające z konstytucji Chorwacji, Macedonii i Słowenii umacniają w przekonaniu, że prezydent ma przede wszystkim odgrywać rolę czynnika stabilizacji wewnętrznej i zewnętrznej, oddziałując na sposób funkcjonowania innych naczelnych władz państwa, w tym zwłaszcza na parlament i rząd. Jest to koncepcja prezydenta silnego, o władczych uprawnieniach w stosunku do innych organów pań stwowych, jednak nie zajmującego się bieżącym zarządzaniem sprawami państwo wymi, czego przykładem może być Republika Chorwacji i Macedonia (w mniejszym stopniu dostrzega się tę prawidłowość w odniesieniu do Słowenii). Zauważa się też, że omawiane ustawy zasadnicze zgodne są co do honorowania zasady incompatibilis. Jednak spod dosłownego zapisu w tej kwestii wymyka się ustawodawstwo chorwackie, bowiem, jak zaznaczyłam, dopuszcza się tam łączenie urzędu prezydenta z pełnieniem funkcji partyjnych (opinia autorki w tej kwestii została wyrażona nas. 339).
W każdym z analizowanych przypadków prezydent ma uprawnienia dotyczące wszystkich sfer działania państwa, co umożliwia mu aktywne wpływanie (przez po budzanie, współdziałanie, korygowanie, blokowanie) na działalność innych organów władzy. Wśród uprawnień prezydenta związanych z funkcjonowaniem parlamentu dają się wyodrębnić kompetencje o dużym znaczeniu politycznym, wśród nich podpi-
sunków międzynarodowych. Przywódca Partii Liberalno-Demokratycznej (LDS), a następnie Libe ralnej Demokratycznej Słowenii (LDS). Urząd premiera sprawował od listopada 2000 do grudnia 2002 r., zastępując na tym stanowisku Andreja Bajuka (zob. R. Morawiec, Słowenia... , s. 163).
33 Na przykład w Republice Słowenii jest to Zakon o volitvah Predsednika Republike (ZVPR), ,,Usta va in Zakoni" (Ljubljana) 1992.
346 Ewa Bujwid-Kurek 2/2004
sywanie ustaw i związane z tym prawo ustawodawczego veto zawieszającego czy prawo inicjatywy ustawodawczej (pod tym względem najbardziej zostały uszczuplone upraw nienia Prezydenta Słowenii, niemal całkowicie pozbawionego inicjatywy ustawodaw czej). Kompetencje prezydenta w sferze władzy wykonawczej są zazwyczaj związane z wytyczaniem kierunków polityki państwa i zapewnieniem jej stabilności oraz stwa rzaniem warunków polityczno-organizacyjnych do działań rządu i administracji.
W tym zakresie rozwiązania przyjęte w poszczególnych państwach pojugosłowiań skich są analogiczne, podobnie zresztą jak w kwestii reprezentowania państwa w sto sunkach zewnętrznych (w ostatniej dziedzinie zapisy trzech konstytucji zgodnie ustalają, iż prezydent dysponuje konkretnymi kompetencjami, jak: ratyfikowanie i wy powiadanie umów międzynarodowych, mianowanie i odwoływanie pełnomocnych przedstawicieli swych państw w innych państwach oraz przyjmowanie listów uwie rzytelniających i odwołujących akredytowanych przy nim przedstawicieli dyploma tycznych innych państw). Jeśli parlament nie może się zebrać na posiedzenie, prezy dent ma ponadto nadzwyczajne kompetencje do podejmowania decyzji o stanie wojny. W zakresie polityki zagranicznej współdziała on z premierem i - najczęściej - wła ściwym ministrem. Prezydent ma też istotne uprawnienia w dziedzinie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa. W razie bezpośredniego zewnętrznego za grożenia zarządza powszechną lub częściową mobilizację i użycie sił zbrojnych do obrony kraju; jest on również najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, a jego orga nem doradczym w zakresie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa jest zazwyczaj Rada Bezpieczeństwa Narodowego. Wśród prawidłowości dostrzegal nych w omawianych konstytucjach zauważyć należy analogiczny, szeroki wachlarz uprawnień nominacyjnych, jak również niektórych innych, tradycyjnie przysługujących głowie państwa. Nadto, w gestii prezydenta pozostaje prawo nadawania obywatelstwa, orderów i odznaczeń, i tylko on posiada prawo łaski.
Na koniec podkreślić należy, że żadne z omawianych państw nie zrezygnowało z instytucji głowy państwa, a konstytucyjny zapis o prezydencie wcale nie odbiega daleko od postanowień przyjętych w europejskich demokracjach parlamentarnych.
Różnice sprowadzają się tylko do tendencji, które zmierzają bądź w kierunku wzmoc nienia pozycji prezydenta Gak się dzieje w Chorwacji i Macedonii), bądź pozostawaniu przy wcześniej ustalonym dla głowy państwa statusie (czego przykładem może być Słowenia). Zapisy konstytucyjne np. w Republice Chorwacji czy Republice Macedonii przyznają prezydentowi szeroki wachlarz praw, wzmacniając przez to jego władzę.
W przypadku Prezydenta Macedonii ujawnia się to głównie w uprawnieniach doty czących sprawy mniejszości narodowych. Przypomnijmy, że macedoński Prezydent jest głową państwa dla wszystkich obywateli i dlatego właśnie do niego należy kreo wanie członków Rady Mniejszości Narodowych34 • I choć Macedonia daje się określić mianem republiki o ustroju parlamentarno-gabinetowym, to wciąż nie rezygnuje się tam z dość znaczącego statusu instytucji prezydenta. Sytuacja taka wcale jednak nie burzy istoty rządów parlamentarno-gabinetowych, w których ex definitione powinna
34 Por. A. M. Polkowska, Macedonia ... , s. 27.
V2004 POZYCJA GlOWY PAŃSTWA ... 347
istnieć równowaga władz (tj. legislatywy, egzekutywy i sądownictwa). W praktyce trud no bowiem oczekiwać idealnie realizowanego modelu, a biorąc pod uwagę złożoność realiów polityczno-ustrojowych konkretnego państwa najczęściej jest to niemożliwe do spełnienia. Podstawowy podział funkcji, wynikający z monteskiuszowskiego po działu władz, może w praktyce przekształcać się z równowagi władz w ewentualną dominację władzy ustawodawczej lub wykonawczej.
Taka sytuacja niekoniecznie musi stwarzać niebezpieczeństwo i w wielu przypadkach nie powoduje pełnej (monistycz nej) koncentracji władzy, a tylko kontrolowaną przewagę wpływu jednej władzy na drugą35 • Tak dzieje się w realiach zarówno chorwackich, jak i macedońskich. Dla pod kreślenia roli i znaczenia instytucji głowy państwa, ustrój Republiki Chorwacji bywa nawet niekiedy określany mianem semi-prezydenckiego36 • Z kolei w Republice Słowe nii system władzy wykonawczej przyjęty przez konstytucję z 1991 r. jest oparty na dwóch zasadniczych podstawach: powierzeniu władzy wykonawczej rządowi i po wierzeniu Zgromadzeniu Państwowemu decyzji o zatwierdzaniu i odwołaniu rządu.
Przy widocznej słabej konstytucyjnie pozycji Prezydenta Republiki, mamy tu do czy nienia z systemem parlamentarno-gabinetowym z jednoznacznym umocnieniem rządu, czemu służy m.in. wprowadzenie instytucji konstytucyjnego votum nieufności.
Dr hab. Ewa BUJWID-KUREK, politolog, adiunkt w Katedrze Współczesnych Systemów Politycznych w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Między narodowych UJ. Dwukrotna stypendystka Uniwersytetu w Belgradzie Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych (1984 i 1991). Autorka książek: Samorząd wąskich struktur społecznych" w SFRJugosławii (doświadczenia praktyczne) (1991), Myśl polityczna i państwowo - ustrojowa Svetozara Markovicia 1846-1875 (2000) oraz wielu artykułów i recenzji (m.in. Przejawy kontynuaqi a proce9 zmian w 9stemie społeczno- politycznym współczesnej Jugosławii (doktryna, realia i doświadczenia praktyczne), 1991;
Parlamentarizem na Po!Jskem, 1991; Międzynarodowe implikaqe rozpadu Jugosławii, 1996;
System partyjny Republiki Serbii, 1996; &r!Jkalizm u programu Srpske &dikalne Stranke na osnovu izbor nog programa, 1996; Współczesne etnopolityczne problemy państw posgugosłowiańskich, 2002; Prawa cziełowieka w konstitucijach nekatorich posgugoslowianskich gosudarstw (Chorwacja, Słowenia, Macedonia), 2003; Mnięjszości narodowe Polski i Chorwacji w transformacji ustrojowej, 2004; Unia Europejska a regionalne inigatyJJ:] integragi i współprary międzynarodowej, 2004; recenzje książek: Przemiany w świadomości i kulturze duchowej narodów Jugosławii po 1991
35 Szerzej na ten temat pisze E. Zwierzchowski w książce Wprowadzenie do nauki... , s. 155 i n., zau ważając m.in., że zakres konstytucyjnych rozwiązań mieszczących się w kategorii „system rządów parlamen tarno-gabinetowych"jest nader szeroki. Mieszczą się w niej zarówno te postaci ustroju politycznego, które są zbli żone do systemu rządów zgromadzeniowych, jak i postaci znajdu;ące się na przeciwległym biegunie, a więc zbliżo ne do systemu rządów parlamentarno-prezydenckich. Inaczej mówiąc, w ramach rządów parlamentarno-gabinetowych mieszczą się zarówno pewne postaci złożonej dominac;i parlamentu, jak również różne postaci konstytuc'!}nie kształtowanej przewagi egzekutywy (s. 157).
36 Takiego określenia używam.in. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy ... , s. 103.
348 Ewa Bujwid-Kurek 2/2004
roku, red.
