DER BAUINGENIEUR
12. Jahrgang 3. Juli 1931 Heft 2 7
G E S C H W E IS S T E Z U G A N G S B R U C K E ZU E IN E R P O N T O N A N L A G E . Yon Dipl.-Ing. Hermann Schiltte, Stróm- und Hafenbau, Hamburg.
1,47 • 34600
des Stabes = --- ---= 1275 kg/cni2 < urul = 1400 kg/cm2,
3 9>o O b e r s ic h t . E s w ird die B erechnung der Stabanschliisse
skizziert und die aus den K om m erellschen Yorschriften gezogenen Folgerungen w erden besonders erlautert. — Der Zusam m enbau m it H ilfe von K eilklam m ern und Zentrierlochem wird beschrieben.
Vom Hamburger Staat wurde im Septembcr 1930 der Firma j . Jansen Schiitt G. m. b. H., Hamburg, auf Grund eines bei der óffentlichen Ausschreibung abgegebenen Sonderangebotes — eine geschweiBte Ausfuhrung betreffend — der Auftrag fur die
A. A u s d er F e s tig k e its b e re c h n u n g .
Bei der zunachst ausgeschriebenen genieteten Briicke — einem althergebrachten Entwurf, der bei ahnlichen Anlagen bereits vielfach ausgefuhrt worden ist — war fur den Stab 05 der in Abb. 2 a dargestellte Querschnitt nut F = 55,8 cm2 und einer Beanspruchung von a — 1200 kg/cm2 gewahlt worden.
Die Scliweiflkonstruktion lieB statt dessen die Wahl eines ge- walzten T-Profiles zu (Abb. 2b) mit F — 39,9 cm2 und einer Beanspruchung von a = 1275 kg/cm2. (Der Unterschied der Querschnittsflachen ist hier allerdings nicht nur auf die ge
schweiBte Konstruktion zuriickzufilhren, sondern auch durch andere Anordnung des Windverbandes und Verringerung der Knicklangen bedingt.)
Der StoB der Stabe 04 und 06, fiir die der gleiche Querschnitt gewahlt war, hatte ohne die Bestimmungen unter I I I 3 des Kommerellschen Heftes einfach durch stumpfes Zusammen- schweiBen ausgefuhrt werden konnen, da bei der Spannung des Stabes ein Knickfaktor von co = 1,47 zu berticksichtigen war, was fiir den StababschluB nicht notig ist. Die gróBte Stabkraft betrug 34,6 t. Demnach ware die Spannung
Abb. 1. G esam tbild der fertigen A nlage.
34600
derSchw eiB naht=-^-™
= 8 6 8kg/cm2 < a7ui—
0 ,8• 1275 kg/cm2.
Zugangsbriicke zu einer Ponton- anlage erteilt. Die Briicke ist ąusschlieBlich fiir FuBgangerver- kehr bestimmt. Sie dient ais Verbmdung zwischen dem Hafen- ufer und einem im Tidewechsel auf- und abschwimmenden Anlege- ponton fiir Fahrdampfer. Ais einer- seits zwar leichtes, andrerseits mit den Abmessungen von 30 m Stiitz- weite und 3 m Breite immerhin nicht zu kleines Bauwerk w'urde sie ais geeignet ausersehen, die bei Briickenbauten bisher noch wenig vcrwcndete SchweiBkonstruktion
fiir den Strom- und Hafenbau a
erstmalig zu erproben.
Im folgenden sollen die Uberlegungen und Beobachtungen beschrieben werden, die sich bei der Berechnung und dem Zu- sammenbau ergaben. Im voraus sei bemerkt, daB die Durch- fiihrung bei standiger Fiililung mit dem Strom- und Hafenbau im ubrigen ganz in den Handen der Firma J . Jansen Schiitt
G. m. b. H, lag.
Der Inhalt des von Dr.-Ing. O. Kommerell verfaBten Heftes
„Berechnung, bauliche Durchbildung und Ausfuhrung ge- schweiBter Eisenbahnbriicken" war von der Bauverwaltung fiir die vorliegende Briicke ais Vorschrift gegeben worden. Daraus ergaben sich fiir die Ausbildung der Stabanschliisse und die Be
messung der SchweiBnahte ganz bestimmte Folgerungen. Diese sollen an je einem Knotenpunkte desObergurtes erlautert werden.
Abb. 2 a und b. IC notenpunkt des Obergurts.
Nun war die anzuschlieBende K raft nach der Formel
S = max S -|---- (max S ■
2 ■ min S)
zu errechnen. Dies ergab:
S = 34,6 '(34,6 — 12,9) = 45,5 t
und hierfiir reichte die Stumpfnaht nicht mehr aus. Der
StoB wurde deshalb mit Hilfe eines senkrecht im Steg einge-
schalteten Flachbleches und einer Decklasche auf dem Gurt-
SCHUTTE, GESCHWEISSTE ZUGANGSBRUCKE ZU EINER PONTONANLAGE. DER BAUINGENIEUR 1331 HEFT 27.
fla n s c h h e r g e s te llt. D ie s e V e r b in d u n g s te ile g e s t a t t e n e in e fa s t b e lie b ig groB e B e m e s s u n g d er S c h w eiB n a lite . D o c h m u B ten im S te g s t a t t e in er S tu m p fn a h t 4 K e h ln a h te a u s g e fu h r t w erd en .
S c h e r k r a ft S * = 5 ,S i t ; a 5 8 1 0 (42,5 — 3) ’ M o m e n t M = 5 9 ,3 t c m ; a = = — 5 9 3 0
9 8 k g /c m 2
E s h a n d e lt sic h a lso
m IŁ
ifi
Abb. 3a und b. K n oten p u n k t des U ntergurts. b
n u r u m se h r g e rin g e S p a n n u n g sg ró fie n . F iir d e n g e z o g e n e n U n te r g u r t lie g e n d ie Y e r g le ic h s p u n k te so w o lil h in - s ic h tlic h ein er N ie tk o n s tr u k tio n a is a u c h fiir d e n F a li d e r r ec h n er isch en K r a fte r h o h u n g gem aB Z iffer IIŁ , der K o m m e r e llsc h e n S c h r ift g r u n d sa tz lic h a n d er s a is b e im g e d r iic k te n O b erg u rt.
D u r c h F o r tfa ll d e s N ie tlo c h -A b z u g e s b ei g e sc h w e iB ten Z u g s ta b e n e r g ib t sic h g e g e n iib e r d er N ie tk o n s tr u k tio n z u n a c h s t e in e Q u e r s c h n ittsv e r m in d e - r u n g . D ie Y e r g le ic lis z a h le n s in d im v o r lie g e n d e n F a lle (A b b . 3 a u n d 3 b ):
D ie B e r e c h n u n g w u rd e in fo lg e n d e r W e is e d u r c h g e fiih r t:
K r a fta n te il d e s S te g e s 1 8 ,S t,
S c h e r ą u e r s c h n itt d er S ch w eiB e F s = 2 • 16 • (1 2 ,5 — 3) = 3 0 ,2 c m 2 1 8 8 0 0
= 6 18 k g /c m 2 < 0 ,5 ■ 1275 k g /c m 2,
K r a fta n te il d e s w a a g e r e c h te n S c h e n k e ls 2 6 ,7 t,
N ie tk o n s tr u k tio n
F br = 4 9 ,4 c m 2 a u s g e n u tz t m it — = 1390 k g /c m 2,S
» S ch w eiB k o n str u k tio n
S
F = 3 9 ,9 c m 2 a u s g e n u tz t m it = 1 5 1 0 k g /c m 2 F
(H a u p t- u n d N e b e n k r a fte ).
S c h e r ą u e r s c h n itt d er S ch w eiB e F , = i • (14 — 2) = 12 c m 2 + 2 • 1 • (17 — 2) = 3 0 „
42 c m s
2 6 7 0 0 _ , , , „
a = _ — = 6 3 6 < 0 ,5 • 1275 k g /c m 2.
42
A n m t r k u n g . E s ist in den K om m erellschen Y orschriften nicht ausgesprochen, ob" fur die Schw eiB nahte die absolu ten Spannungen von 0,8 • 1400 bzw. 0,5 ■ 1400 oder w ie fur N ietverb in d u n gen nach den B . E . die au f die groBte errechnete Stab kraft bezogenen Spannungen, also hier o,S ■ 1275 bzw . 0,5 • 1275 gelten sollen.
D ie A n s c h liis s e d er F iills ta b e s in d g le ic h a r tig b e r e c h n e t.
F u r d ie se s t e llt e e s sie li a is u n m ó g lic h h e r a u s, o h n e K n o te n - b le c h e a u s z u k o m m e n , w en n a n d er s m a n n ic h t a u f d ie Zu- sa m m e n fiih r u n g d er S ta b sc h w e r lin ie n in e in em P u n k t e v er- z ic h te n u n d d ie s o e n ts te h e n d e n N e b e n s p a n -
n u n g e n in K a u f n e h m e n w o llte . O h n e K n o te n - b le ch w a re m a n fe rn er a u f S tu m p fn a h te fiir d ie A n sc h liis se a n g e w ie se n g e w es en , d eren Q u e r s c h n itt r ec h n u n g sm a B ig n ic h t a u s r e ic h te . D o c h k o n n te d a s K n o te n b le c h , w ie e in V er- g le ic h d er A b b ild u n g e n 2 a u n d 2 b z eig t, g e g e n iib e r d e m N ie ta n sc h lu B s e h r k le in g e h a lte n w erd en , b e so n d e r s a u c h d e sh a lb , w eil e s s tu m p f g e g en d e n u n ter e n F la n s c h d e s
G u r tp r o fils g e s c liw e iB t w e rd en k o n n te . D ie s e S c h w e iB n a h t w ird b e a n s p r u c h t: 1.
d u rch e in e S c h e r k r a ft, fiir w e lch e m a n e in e E in flu B lin ie a is D iffe r e n z d e r E in flu B lin ie n der O b ergu rtsta.b e 04 u n d Os z e ic h n e n k a n n , 2.
d u rc h e in M o m e n t M = S • a (A b b . 2 b ), d as g le ic h d ie se r S c h e r k r a ft m a i A b s ta n d d er S c h w e iB n a h t v o m S c h n itt p u n k t d e r S ta b n e tz - lin ie n is t . D ie b e id e n e n tsp r e c h e n d e n S p a n n u n g e n w u rd en b ei d e r r o r lie g e n d e n B r u c k e w ie f o lg t e r m it t e lt :
F iir d en S toB d e s U n te r g u r te s k a m e in e S tu m p fn a h t a lle in w e g en d er U n m o g lic h k e it, d eren Q u e r s c h n itt a u f d a s —" -fache
0 ,8 d es S ta b q u e r s c h n itte s zu er h o h e n , n ic h t in F r a g e . A u B erd em m uB a u ch h ie r n a c h Z iffer IIL , d er z u g r u n d e g e le g te n S c h r ift d ie 11111 - (m a x U — m in U ) v e rg ró B erte S ta b k r a ft in d ie R e c h n u n g e in g e s te llt w erd en . S ch lieB lich is t n a c h Z iffer V I 5 „ d ie U b er tr a g u n g v o n Z u g k ra fte n u n d B ie g e m o m e n te n d u rc h S tu m p f
n a h te a lle in u n z u la ssig " . E s m u s se n a lso D e c k la s c h e n m it K e h ln a h te n v e r w e n d e t w erd en . U m k u rze L a sc h e n zu er
h a lte n , w u rd en d ereń m eh rere lie b e n e in a n d e r a n g e o r d n e t; d en n fiir d en A n sch lu B s in d g e r a d e d ie K a n te n d er L a sc h e n w ic h tig , an d e n e n sic h K e h ln a h te u n ter b r in g e n la sse n .
B e i d e r b e sp ro c h e n e n le ic lite n B r u c k e u b er w ie g en b e i s e it - lic h e n i W in d v o n 2 5 0 k g /c m 2 d ie D r u c k k r a fte d er U -S ta b e a is
Abb. 4. Zusam m enbau in der W erkshalle.
Abb. 6. M ontage m it K eilklam m ern.
„ S c h w e iB e n a u f d er B a u s te lle " k o n n te d a d u r ch g a n z v e r m ie d e n w erd en .
Z u n a c h st w u rd en d ie e in z e ln e n S ta b e u n d e in z e ln e ge- sc h lo s s e n e K o n s tr u k tio n s te ile , w ie die E ó r ta lr a h m e n u n d E n d - p fo s te n , z u sa m m e n g e sc h w ciB t. D a b e i k o m m t e s seh r d a r a u f an, a u f d er Z u la g e e in zw ec k m a B ig e s V e r b in d u n g s m itte l zu h a b e n , u m d ie lo se n e in z e ln e n T e ile in ih rer g e g e n s e itig e n L a g e a u s-
Abb. 7. Zentricrloch im Untergurt.
d e n R ic h tlin ie n „ fiir d ie A u sfu h r u n g g e sc h w e iB ter S ta h lb a u te n " , w o b e i a is g e r in g s te F c s t ig k e it d er S ch w eiB e in e in e m F a lle 2 8 2 0 k g /c m 2 Z e rr eiflfes tig k eit e r m it t e lt w u rd e, 3. d u rch e in e P r o b e b e la s tu n g d e r B r iic k e m it 45 t F o rm e is en . D ie d a b ei b e o b a c h te te D u r c h b ie g u n g v o n 30 m m s t im m t m it d er B ie g u n g s - b e r e c h n u n g iib er e in . V e ra n d e ru n g e n in d en S c h w eiB n a h ten o d er a n d er e n a c h te ilig e E r sc h e in u n g en w u rd en ń ic h t b e o b a c h te t.
nKRi03AUHEFT':2r.EUR SCHUTTE, GESCHWEISSTE ZUGANGSBRtfCKE ZU EINER PONTONANLAGE. 493 W in d v e r b a n d ste ile g e g en iib e r d e r e ń E ig e n g e w ic h ts -Z u g k r a fte n
a u s d e m H a u p ts y s te m . D ie F o rm el
S = Sn,s* + l (Smas—Smin)
lie fe r t h ier die a n zu sch lieB en d e S ta b - k r a ft in H o h e v o n
S = 6 0 ,4 8 + (6 0 ,4 8 + 10,6)
= 9 6 ,0 2 t.
Z um A n sch lu B d e s m it 1551 k g /c m 2 a u s g e n u tz te n S t a b e s U 5 v o n 3 9 ,9 c m 2 Q u e r s c h n itt w ar a lso ein S ch er- q u e r sc h n itt d er S c liw eiB n a h t von _ 9 6 020
F„ — ---= 124 c m - erfor- o .5 - i5 5i
d e r lic h , d. i. d a s D rei fache d e s S ta b - q u e r s c h n itte s . — • D ie A n o r d n u n g d ieser S c h w eiB n a h te is t a u s der A b b . 3 b zu e rseh en .
z tirich ten u n d d a rin fe s tz u h a lte n , b e v o r sie d u rc h H e fts c h w e iB u n g v e rb u n d en w er d en . H ie r b e i w u rd e z u n a c h s t m it S c h r a u b zw in g en
u n d S c h r a u b k la m m er n (A b b . 5) g e- a r b e ite t. A is b e so n d ers b illig u n d e in fa c h w u rd e d ie K e ilk la m m e r (A b b . 6) g efu n d en . S ie k a n n du rch e in e n H a m m e r sc h la g ra sch a n g e - b r a c h t u n d g e lo s t w e rd en u n d is t se h r e in fa c h a u s B lc c h a b fa lle n her- z u ste lle n .
N a c h F e r tig s te llu n g d er c in - zeln en T ra g er g lied e r w u rd e n a u f dem a u s n iy e iiie r te n U n te r g u r t z u e r s t d ie P o r ta le e r r ic h te t u n d d a n a ch d a s F a c h w e r k z u sa m m e n g e se tz t.
D ie g e n a u e Z u s a m m en fiig u n g d e s S ta b z u g e s w u rd e d u rch Z en trier- lo clier u n d S ch ra u b en erreic h t. A11 d en E n d e n je d e s S ta b e s w u rd e a lso ein L o ch g e b o h r t, d er S ta b z u g zu - s a m n ie n g e sc h r a u b t u n d n a c h d er H efts c h w e iB u n g d ie S ch ra u b en e n t - fe r n t u n d d ie L o c h er vo llg esch w reiB t (A b b . 7).
Abb. 5. M ontage m it Schraubzw ingen.
B . V o m Z u s a m m e n b a t i .
D ie B r iic k e wru rd e in d e r W e rk sh a lle d er F ir m a J . J a n sen S c h iit t G. m . b . H . v o lls ta n d ig z u sa m m e n g e b a u t u ń d d a n a ch in fe r tig e m Z u s ta n d an ih re V e n v e n d u n g s s te lle g e b r a c h t. E in
Zur B e u r te ilu n g der G u te d er S c ln v eiB v er b in d u n g en d ie n te n d er B a u v e r w a ltu n g i . d ie d a u er n d e tjb e r w a c h u n g u n d B e o b a c h tu n g d er S c h w eifla rb eiten , 2. e in e S clłw eiO erp riifu n g n a ch
494 MARQUARDT, FORTSCHRITTE IM BAU YON WASSERKRAFTANLAGEN DER BAUINGENIEUR 1931 HEFT 27.
F O R T S C H R IT T E D ES L E T Z T E N JA H R Z E H N T S IM B A U V O N W A S S E R K R A F T A N L A G E N , IN S B E S O N D E R E B E I ST A U W E R K E N .
Yon Dr.-Ing. E . Marquardt, Stądtbaurat in Milnclien.
(F o r ts e tz u n g u n d Schlu B v o n S e ite 4 8 4 .)
I I . E n t n a l i m e b a u w e r k e .
N a c h d e m d ie F lu O fa ssu n g e n b e r e its in A b s c h n it t A b e h a n d e lt w o rd en s in d u n d w ir a u f e in e E r ó rte r u n g d er b e i G eb irgs- b a c h e n n e u e r d in g s iib lic h e n W e h r ty p e n v e r z ic h te n m iis se n , sin d h ie r ais w e s e n tlic h e B e s ta n d te ile d er W a ss e r fa ss u n g e n o h n e S p eic h e ru n g z u n a c h s t d ie E n t s a n d u n g s a n l a g e n zu e rw a h n en . D ie b ei a lte r e n H o c h d r u c k a n la g e n v e r w c n d e te n groB en , du rch S c h iitz e n sp iilb a r en A b la g e r u n g s b e c k e n (A lb u la , B ia sc h in a ) sin d b e i n e u e r en A n la g e n a u fg e g e b e n w o rd en , d a sie sic h n ic h t be- w a h r te n . Y ie lm e h r o r d n e t m a n h e u te u n m itte lb a r h in te r d em
W a s d ie W a s s e r f a s s u n g b e i n a t i i r l i c h e n S p e i c h e r - a n l a g e n a n b e la n g t, so g e h ó r t d e r B a u d es E in la u fb a u w e r k e s d o r t zu d e n a m sc h w ie r ig s te n a u s z u fiih r e n d e n A u fg a b e n e in er H o c h - d r u c k a n la g e , w o d e r a u s z u n u tz e n d e S ta u s e e n ic h t — w ie d ie s z. B . b e im D a v o s e r -S e e , R ito m s e e , S p u lle r se e m o g lic h w a r — a b g e s e n k t w e rd en k a n n (z. B . W a lc h e n s e e u n d A c h e n s e e ). E in e n e u a r tig e u n d b e i a h n lic h e n V e r h a ltn is s e n z w ec k m a B ig e L ó su n g e in e s S e e a n s tic h e s h a t m a n b e im A c h e n s e e k r a ftw e r k a n g e w a n d t, w o m a n d ie a c h t T e ile d e s 127 m la n g e n E in la u fb a u w e r k e s m it D r u c k lu fts e n k k a s te n g r iin d e te (A b b . 2 4 )15. A m E in la u fb a u w e r k
1
C D
Abb. 2 2. E n tsand er der G ornergratbahn: GrundriB, L angsschn itt und Q uerschnitte (P aten t: H . Dufour).
G rob rech en d es E in la u fs K ie sa b la s se o d er — b e i groB erer F a ll- h o h e E n t s a n d u n g s a n l a g e n n a c h n e u e r en G e s ic h ts p u n k te n an . D e re n N o tw e n d ig k e it i s t h e u te b e i g e sc h ie b e fiih r e n d e n G ew a ssern u n b e s tr itte n , s e itd e m d ie B e o b a c h tu n g e n v o n H . D u fo u r b e im K ra ftw e r k K lo s te r li g e z e ig t h a b en , daB d er W ir k u n g sg ra d der T u r b in en u n d s o m it d ie W e r k s le is tu n g m it z u n e h m e n d er A b n u tz u n g d er T u r b in en a b n im m t, u n d zw ar v o n 100 a u f 8 1 ,2 % . W a s b e d e u te t d e m g e g en u b e r d ie J a g d n a c h e in ze ln e n W irk u n g s- gra d en , d ie w ir g e le g e n tlic h im T u r b in en b a u b e o b a c h te n ? In der S c h w eiz , w o d ie E n ts a n d u n g s a n la g e n z u e r s t A n w e n d u n g fa n d en , u n te r s c h e id e t m a n zw ei S y s te m e , v o n d e n e n d a s erste r e am m e is te n v e r b r e it e t . i s t :
1. S y s t e m H . D u f o u r m it fo r tla u fe n d e r A b s a u g u n g d er u n tćr e n , h a u p ts a c h lic h s a n d fiih r en d e n W a sser fa d e n d u rch E in - b au v o n S c h iitz e n in d en B o d e n d er K la r k a m m e m , o h n e daB — im G eg e n s a tz z u m S y s te m B iic h i — e in e d er m e is te n s zw ei K a m m er n auB er B e tr ie b g e s e t z t w e rd e n m uB , D e r I n h a lt der A b sitz b e c k e n d er za h lr e ich e n a u s g e fiih r te n A n la g e n s c h w a n k t h ier z w isc h e n 45 u n d 72 m 3 fiir 1 m 3/s e c D u rc h flu B (A b b . 22 u n d 2 3 ).
2. S y s t e m I . B i i c h i m it p e r io d is c h er A b le itu n g d e s S a n d e s u n d S c h la m m e s d u rch A b s a u g u n g der g e sc h ie b e fr e ie n O ber- fla c h e n fa d e n m it H ilfe e in e r g e s c h litz te n B r e tte r ta fe l. H ie r b e i w ird d er in m eh reren p a r a lle llie g en d e n K a m m e r n sic h a b s e tz e n d e S a n d d u rch a u s s e tz e n d e s E n tle e r e n d er b e tr e ffe n d e n K a m m er p e r io d isch a u s g e s p iilt (ein - b is z w e im a l ta g lic h ). D e r I n h a lt der A b sitz b e c k e n a u s g c fiih r te r A n la g e n s c h w a n k t fiir 1 m 3/s e c D u r c h fluB z w isc h e n 73 u n d 95 m 3.
A-a-a-A
23,30
d e s A c h e n s e e w e r k e s i s t — im G e g e n s a tz zu a lte r e n A n la g e n , w ie z. B . L ó n ts c h w e r k — n o ch b e m e r k e n sw e r t u n d ftir N e u a n la g e n c h a r a k te r istisc h , daB a u f e in e h y d r a u lis c h g u t e u n d s tó r u n g sfr e ie
Abb. 2 3. Entsander, P a te n t H . Dufour, gegen die Strom richtung g e
sehen beim Kraftwerk K ardaun am E isack (die beiden linken B ecken sind im Betrieb, das m ittlere is t leer, die beiden rechten B ecken sind m it
W asser gefiillt, jedoch auBer Betrieb).
W a ss er fiih ru n g so w o h l d u rc h V ergróB eru n g d er E in la u fó ffn u n g w ie a u c h d u rch s t e t ig e n U b e r g a n g i u d e n S c h ie b e r s c h a c h t u n d S to lle n b e so n d e r e r W e r t g e le g t w u rd e.
IS Vergl. H a m b e r g e r : ,,D ie D ruckluftarbeiten des E ntnahm e- bauwerkes des Acliensee-K raftw erkes". W asserkraft u. W asser- w irtsch aft 1927, H . 21— 24 u. 1928, H . 19.
K—K - s i o---3>r<5-
MMMP2.
Fi/wiMcn m f fisenietonm sche/le
Gi/mf/nansc/K/re
//W//.
sp a re n d er G era te w ie S e lb s te n tla d e r , G le isr iick m a sc h iu e n , P la - n ie rp fliig e, R a u p e n - u n d E le k tr o b a g g e r u n d d er g l. m eh r m it- b r a c h te . I m A n sch lu B h ie r a n w u rd en d a n n im T i e f b a u , n a m e n t- lic h b e i E r d b e w e g u n g e n e in e R e ih e v o n N e u e r u n g e n e in g e fiih r t, die d e m V e rla n g en n a c h B e w a ltig u n g groB er Ł e is tu n g e n in n e i- h a lb k u rzer B a u fr is te n e n ts p r u n g e n sin d . G eg e n iib e r d e m D a m p f- a n tr ie b h a t d er R o h ó l a n t r i e b b e i z a h lre ich en A r b e itsm a sc h in e n s ta n d ig z u g e n o m m e n u n d i s t d a b ei m it d e m sic h e b e n fa lls a u s- b r e ite n d e n e le k tr is c h e n A n tr ie b in sie g r e ic h e K o n k u r re n z g e - tr e te n . H e u t e k a n n d er Z e itp u n k t a b g e se h e n w er d en , zu d em d ie D a m p fm a s c h in e d u rc h d e n R o h o lm o to r u n d d e n e le k tr is c h e n A n tr ie b v e r d r a n g t s e in w ird .
F iir d ie g ro B en W e r k - u n d S c h iffa h r ts k a n a lb a u te n i s t v o r a lle m d ie F r a g e d e s A b h u b e s d es M u ttc r b o d e n s d u rc h d e n R a u p e n - e im e r k e tte n b a g g e r u n d s e in e v e r w a n d te n A b a r te n m it R o h o l- a n tr ie b , fiir T a lsp er re n - u n d S c h le u s e n b a u te n d u rch d e n B lei- c h e r tsc h e n K a b e lk r a n b a g g e r in ein er fo r ts c h r ittlic h e n W e ise
m a c h te . D ie zu d ie se m Z w eck e in g e s e tz te n D a m m s c h i i t t e r s in d a n d ie ser S te lle b e r e its b e sc h r ie b e n w o r d e n (B . I . 1927, H e f t 26). A b b . 25 z e ig t e in n e u e s M o d e li d ieser D a m m s c h iitte r b e im B a u d e s S ta u d a m m e s v o n O ttm a c h a u , w o b e i d ie V erd ich - t u n g d u rc h d ie iib lic h e n „ P fe r d e w a lz e n " e r fo lg t, d ie v o n R a u p e n - sc h le p p e r n g e z o g e n w e rd e n . E in N a c h te il d ieser A b s e tz g e r a te is t ih r e k o s ts p ie lig e A n sc h a ffu n g u n d d ie S c h w ie r ig k e it ih rer sp a te r e n W ie d e r v e r w e n d u n g . B e itn B a u d e s R h e in k r a ftw e r k e s K e m b s v e r w e n d e t m a n z. Z. d ie v o n d e n M itte ld e u ts c h e n S ta h lw e r k e n e r b a u te n P flu g - u n d G łe isr iick m a sc h in e n , d ie so w o h l a is K ip peri- r a u m er w ie z u m H e b e n u n d V e rs ch ieb e n d er G le ise v e r w e n d e t w e r d e n k o n n e n (A b b . 26). N e u a r tig i s t b e i d ie se m B a u a u c h d ie Y e r w e n d u n g der D in g le r s c h e n B o s c h u n g s p l a n i e r m a s c h i n e , d ie d a s d er B e to n ie r u n g v o r a n g e h e n d e A u sg le ic h e n u n d S ta m p fe n d er ro h g e s c h iit t e t e n u n d b is zu 45 m b r e ite n B o s c h u n g e n s o w ie d e n a u to m a tis c h e n A b tr a n s p o r t d er iib er flu ss ig e n E r d m a ss e n m it t e ls B a n d fó r d e r u n g b e so r g t, w o b e i H ó h e n u n te r s c h ie d e b is PER BAUINGENIEUR
1931 HEFT 27.
V erlikalscfiniitM -Ji int/erM m cfae
MARQUARDT, FORTSCHRITTE IM BAU VON WASSERKRAFTANLAGEN.
tforizon/akc/imft A -A in Ac/>sfid/ie
Abb. 2 4. E inlaufbauw erk des A chensee-K raftw erk es: F ertigstellun g des m ittels D ruckkasten abgesenkten Stollens (Tiroler W asserkraftwerke A .-G .).
C. Neuerungen im Baubetrieb.
D ie im le t z t e n J a h r z e h n t e in g e tr e te n e M ec h a n isie ru n g d es G ro B b a u b etrieb s uncl d ie sic h s ta n d ig s te ig e r n d e V e rw en d u n g v o n S p e z ia lg e r a te n h a b e n d ie v o r s te h e n d te ilw e is e g e k e n n - z e ic h n e te E n tw ic k lu n g zu r G ro flw a s se r k r a ftw ir tsc h a ft w e s e n tlic h g e fó rd er t. D ie s e W a n d lu n g d e s B a u b e tr ie b s w u rd e d a d u r ch ein - g e le ite t, daB u n se r w a h r e n d d e s K r ie g e s im B r a u n k o h le n ta g b a u b e s c h a ftig te s T ie fb a u g e w e r b e v o n d o r t e in e R e ih e n e u e r a r b e it-
g e lo s t w o r d e n . E in g a n z n e u e r W e g w u rd e v o n d er S ie m e n s - B a u u n io n b e im B a u d es S h a n n o n -K r a ftw e r k e s b e s c h r itte n , a is e s sic h d a ru m h a n d e lte , d ie b is zu 18 m h o h en D a m m e d e s W e r k - k a n a ls in e in e m M a ter ia ł zu s c h iitte n , d a s u n te r d e m E in flu B d er h a u fig e n R e g e n sic h in e in e n z a h e n B r e i v e r w a n d e lte u n d so d a s H o c h d a m m e n m it h e r a u ffa h r e n d e n K ip p z iig e n u n m o g lic h
Abb. 25. K rupp-A bśetzapparat fur D am m schuttun g und Tiefkippe beim Staubecken O ttm achau (47 m Ausladung).
Abb. 26. Elektrischer Kippenraum er in V erbindung m it einem Gleis- rtickausleger (M itteldeutsche Stahlw erke A .-G ., Lauchham m er).
496 MARQUARDT, F0RTSCHR1TTE IM BAU YON WASSER KR A FTANLA GEN. DER BAUINGENIEUR 1!KS1 HEFT 27.
Tronspor/tuja//
-Befonmsc/i/nasc/i/ne
Trtmportlmnc/1
^ ^ ^ y —^r^f^rransfior/iand V<zfer/
BaugruOe
1 ,2 m a u s g e g lic h e n w e r d en (L e is tu n g in 8 S tu n d e n 1500— -2000 m 2).
H in te r d ieser M a sc h in e la u f t a u f d e n s e lb e n G leisen d ie a n d iese r S te lle b e r e its b e h a n d e lte B o s c h u n g s b e to n ie r m a s c liin e (B . I. 1928 H . 9 u n d 4 8 ).
W ir s e h e n w e ite r , w ie d e n sie li s ta n d ig verg ro B ern d en F o r- d er w a g e n ein e rfo lg re ich er W e ttb e w e r b e r im F o r d e r b a n d
die
Zv/i//>rrfer Susc/i/aps/o/fe /um/ Bindem/ffe/
Abb. 27. Falirbare B andbetonieranlage beim K raftwerk H iU isern-Schluchsee-W erk
(Ib ag-N eustad t a. cl. H .).
e r w a c h s e n is t, w ie d ie s u. a. d ie A b ra u m fo rd er b r iic k e n d er A .T .G ., L e ip zig , d e r G u te h o ffn u n g s h iitte u . a . so w ie d ie fa s t a u ssch lieB - lic h e V e r w e n d u n g d e s F ó rd er b a n d e s zu r H e r a n b rin g u n g d es B e t o n m a t e r ia ls u n d A n s c h iittu n g s b o d e n s fiir d e n \V a n a q u e -
k r a fta n la g e n u n te r V e r w e n d u n g n ie tlo s e r e isern er S p u n d w a n d e g e m a c h t, d e ren A n w e n d u n g b e so n d e rs in d en U . S. A . se h r v e r b r e ite t i s t (D n je p ro stro j S p u n d w a n d la n g e = 2 0 0 0 Ifd. 111, 16 m h o c h b e i 1 8 0 0 0 0 0 m * F e ls a u s h u b ; S h a n n o n -W e h r 10 m u n d K a c h le tw e h r 9 111 W a sser d r u c k ). D ie m it F a n g e d a m m e n v e r b u n d e n e E in s c h r a n k u n g d e s D u r c h flu B ą u e r s c h n itte s m a c h t a lle r d in g s M aB n a h m en n o tig , d ie zur F o lg ę h a b e n , daB d ie o ffe n e B a u - a u s fiih r u n g v o n W e h r en a u c h b e i h o h er L a g e d e r G riin d u n g s so h le n u r u n b e d e u te n d b illig e r w ird a is d ie D r u c k lu ftg r iin d u n g (O b e r f6 h r in g , ober- r h e in is c h e u n d s c liw e iz e r is c h e W e h r e).
W e g en ih rer sic h e re n A u sfu h ru n g u n d d e r k iirz e re n B a u z e it v e r d ie n t je d o c h d ie A u sfiih r u n g in o ffe n er B a u g r u b e b e i g iin s tig e n U n te r g r u n d - v e r h a ltn is s e n im a llg e m e in e n d en V o r zu g , w ie d ie s u. a. d ie A r b e ite n fiir d ie W e lir a n la g e im D o n a u k a c h le t b e i P a s s a u u n d R y b u r g -S c h w ó r s ta d t (B a u in g e n ie u r 1 9 2 8 , H . 4 7 , u n d 192 9 , H . 51) g e z e ig t h a b en .
In g a n z b e so n d e re m M aBe h a t a u f d e m G e b ie t d e s B e t o n b a u e s V e r w e n d u n g v o n M a sch in en z u g e n o m m e n u n d so w o h l d e n A u fb e re itu n g sp r o ze B d er Z u s c lila g s sto ffe (V o rb rech en , W a sc n e n , M a h len , S o r tier en ) w ie a u c h d en B in d e m itte lm is c h - u n d V erw ieg ep ro zeB zu r la u fe n d e n B a n d a r b e it g e m a c h t. H ie r b e i z e ig t sic h n e u e r d in g s d a s B e str e b e n , d ie A u fb e r e itu n g s a n la g e d er Z u s c h la g sto ffe u n d d ic B e to n a n la g e z u s a m m e n z u le g e n , u m T r a n sp o r tw e g e zu sp a ren u n d d a s w ie d e r h o lte F iille n d er G e- fiiBe u n d d ic d a m it v e r b u n d e n e d o p p e lte K o n tr o lle zu v e r m e id e n (A b b . 2 8 ). Z u m Z erk lein ern d e s G e s te in e s fin d e n j e t z t a u c h b ei u n s d ic in d en U .S .A . se h r v e r b r e ite te n G ro B k reiselb rech er a n S te lle d er b ish e r v o r h e r r sc lie n d e n B a c k e n b r e c h e r A n w e n d u n g . A u f d e m G e b ie t d er M is c h m a sc h in e n i s t m a n b ei u n s v o n der D u r c h la u fm is c h u n g a b g e k o m m c n u n d b e v o r z u g t a b s a tz w e is e
S ta u d a m m b e i P a t e r s o n z e ig t (B . I. 1929, H . 4 6 ). D ie s e F o rd er a rt h a t s e it ih r e r e r s tm a lig e n A n w e n d u n g im B e to n b a u b e i u n s b e im B a u d er g ro B en D o p p e ls c h le u s e der S t a u s t u fe L a d e n b u r g (B . I . 1927, H . 27) in z w is c h e n w e ite r e V e r b r e itu n g g e fu n d e n , s o z. B . b e i d er S c h le p p z u g s c h le u s e G ro B w u ste r itz u n d b e im B a u d e s K r a fth a u s e s I la u s e r n d es S c h lu c h se e w e r k e s (A b b . 27).
Wre s e n tlic h e F o r ts c h r itte h a t im le t z t e n J a h r z e h n t d ie K o n s tr u k tio n groB er F a n g e d a m m e b e im B a u v o n W a sser-
M isch u n g , w e il b e i ih r d ie Z u fa llig k e ite n u n g leich m a B ig e r B e - s c h ic k u n g w e g fa lle n . D ie in d e n le t z t e n J a h r e n d u rc h g e fiih rte n L e is tu n g s v e r s u c h e a n B e to n m is c h m a s c h in e n h a b e n n e u e G e- s ic h t s p u n k t e fiir d e n A u fb a u u n d B e tr ie b d er M a sc h in e n so w ie fiir d ie D u r c h b ild u n g d e s M is ch v o rg a n g es erg e b e n .
E in e n w e s e n tlic h e n A u ftr ie b h a t d a s F o r d e r p r o b l e m du rch d ie n a c h d e m K rie g z u n e h m e n d e V e r w e n d u n g v o n G u B b eto n erfa liren , d e ss e n a u f d er B a u s te lle s ic h tb a r s te r A u sd r u c k d er
V o r z e r k l e i n e r u n g s a n l a g c :
f a 1 K ettcn besch icku n gsap parat
^ i Stu ck gu tab sch eid er
I 11 0 1 ^ re ise lb re c h e r (Vorbrecher)
F c i n z e r k l c i n e r u n g s a n l a g c : d 2 Paten tvorschw ingsiebe e 2 K reiselbrecher (Nachbrecher)
2 Splittw alzen nuih len
T r a n s p o r t a n l a g e I : g 2 T ran sp o rtM n d c r
___________ _______ _________________ i 1 ' 1 --- --- ~ r < (M ułdengurtbander)
\ .. . / ’ / ! 1 ! ! ! ! S i e b a n l a g e :
--- --- ! 1 1 I n ^ hi „ 3 6 Sp ezialschw ing-
U ' ! ' i I Sicbe
I r"T ! |{ l Z u t e i l a n l a g e :
\f£Q__________ ____ 1--- | '\ 1--- j---1---1 ■ t 1 ^— |--- i 4 A b streich tcllcr
—1 **x'Ąs 1 J I I I I y ? k 4 m aschinell bewegte
fó/L_________________ _ ___ __________________ ________ ’__________ I >; 1 1 | J I 1 I / A ufgabeschuhe
I fWJ ‘- n ! „ i i I i 1 / T r a n s p o r t a n 1 a g e I I :
p * --- ---1 I J I J / |__I 1 2 T ran sp o rtM n d c r (M ułdengurtbander)
\UQ.________________________________________________________________________ _ r q _ _ x ] i I | / r (J B e t o n m i s c h a n l a g e :
1 I V 1 * \ / I m 2 A bm eflvorrich tungen
--- h z i ____^ >1 I / r n 2 B eto nm ischm aschinen
l— . \ r 0 2 S tau b h au b en (Zem entaufgabe)
--- --- . L --- \ / S I 1 'p 2 auto m atisch e W aagen Chronos N r . 4
\m_____________________________________________________________________________ __ _ j ____ \ / § __r- G i e B t u r m a n l a g e :
T \ / q 1 G ieBturm
________________________________________________________ ;________________________________ I— V ___ / I , - ! r 1 A u sleger
j A j s 1 F łieg er
--- :___________________________________________________________________________ a j t 1 A ufzugskubel
! _. S i u 1 V orfu llbu nker
---!— : „ --- _ L _ v 1 R in n en systera
Abb. 2 3. G ieBbetonanlage fur die Navia-Talsperre Spanien (M aschinenbauanstałt H um boldt, K oln-K alk).
DER BAUINGENIEUR
1031 HEFT 27. MARQUARDT, FORTSCHRITTE IM BAU YON WASSERKRAFTANLAGEN. 497
G ieB tu rm is t , d er z. B . b e i d er E x c h e q u e r -S ta u m a u e r (C alif.) e in e H o h e v o n 145 m h a t t e . D ie b is v o r e in ig e n J a h r e n n o c h b e s ta n - d e n e V o r lie b e fiir G u B b eto n im W a ss er b a u h a t s e it ju n g s te r Z eit n a e h g e la s s e n u n d m a n v e r \v e n d e t n e u e r d in g s S ta m p fb e to n so g a r w ie d e r zu W a ss e r b a u te n (z. B . D o p p e ls c h le u s e L a d e n b u r g , d ic T a lsp e r r e n m a u e r n d es S p u ller sc ew er k e s b ei T a u e r n m o o s, V er- m u n t, C a ld e r w o o d , K e n o g a m i). B e i d e n b e id e n le tz tg e n a n n te n S ta m p fb e to n s p e r r e n w u rd en e le k tr is c h b e tr ie b e n e z w eim a n n ig e S ta m p fa p p a r a te v e r w e n d e t. W e n n a u c h h ier d ie E n tw ic k lu n g n o ch k e in e s w e g s a b g e sc h lo ss e n ist, so h a t m a n d o ch bei v ie le n n e u e r en W a s s e r b a u te n d e n G u B b eto n z u g u n s te n d e s d ic h te re n u n d fe ste r e n p la s tis c h e n B e to n s v e r la ss e n . B e a c h te n s w e r t is t in d ie se m Z u s a m m en h a h g , daB m a n b e i der S p ita lla m m sp er re a is W a s s e r z u s a tz je m 3 fe r tig e n B e to n 135— 140 1 v e r w e n d e t, w a h r e n d d ieser b e i d en S ta u m a u e r n B a r b e rin e u n d S ch ra h n o ch z w isc h e n 177 u n d 190 1 s c h w a n k tc . A u c h d ie zu B e g in n d es le t z t e n J a h r z e h n ts v o n d en A m e rik a n e rn u b e r n o m m e n e V er- w e n d u n g v o n E in la g e s te in e n h a t in le tz te r Z e it n a e h g e la sse n u n d b le ib t in d er R e g e l n o c h a u f je n e F a lle b e sc h r a n k t, in d e n e n ein M a n g el a n m e c h a n is c h e n M itte ln fiir H e r s te llu n g u n d F o rd er u n g d e s B e t o n s v o r lie g t.
I n d er B e to n fó r d e r u n g h a t d e r K a b e l k r a n b e so n d e rs im T a lsp er re n b a u groB ere V e r b r e itu n g g e fu n d e n u n d se in A n w e n - d u n g s g e b ie t d u rch d ie in e rs te r L in ie d u rc h d e u ts c h e F ir m en a u s g e a r b e ite te V e r b in d u n g m it G ie B e in rich tu n g en u n d d ie d a m it e r z ic lte S te ig e r u n g se in e r L e is tu n g s fa h ig k e it e rh eb lic h e rw e iter t u n d d a u n d d o r t d ie G ieB tiirm e m it ih r em la n g e n R in n e n s y s te m v e r d r a n g t16. D ie V e r w e n d u n g d e s K a b e lk r a n s i s t iib er a ll d a zw eck m a B ig , w o b e i g ro B en L a s te n d e ss e n S e itc n b e w e g u n g im V e r h a ltn is zu r H o h e n - u n d L a n g e n fó r d e r u n g g e rin g is t, w o du rch ih n d ie E r s te llu n g k o s ts p ie lig e r G eriiste v e rm ie d en w ir d u n d w o sic h m it ih m n o c h w e ite r e A u fs te llu n g s a r b e ite n er led ig en la sse n (v g l. z. B . G rim se l-S ta u m a u e r n , B . I . 1930, H . 1 1 /1 2 ). O borali d o r t ab er, w o d ie B e ifu h r d er B a u s to ffe zu r V e r w e n d u n g ss te lle m it r o lle n d e m G e ra t m ó g lic h is t, tr e te n a n d ere, o r ts fe s te o d er a u f G le ise n b e w e g lic h e H e b e z e u g e in e r fo lg re ic h en W e ttb e w e r b zu m K a b e lk ra n . N e b e n T u r m d r e h k r a n e n (T a lsp e rre M u ld en - b erg, L e h n m u h le u. a.) sin d es — n a m e n tlic h in d en U .S .A . — v o r a lle m d ie D e r r ic k -K r a n e , d ie n e u e r d in g s b e im B a u v o n S ta u - m a u ern u n d K r a fth a u se r n m it d c m K a b e lk r a n sta r k in W e t t b e w e rb tr e te n .
B e m e r k e n s w e r t is t d ie in d e n le t z t e n J a h r e n im m er h a u fig e r w e rd en d e Z u s a m m e n fa ssu n g v o n M isch - u n d F ó rd er a n la g e, w o b ei le tz te r e in d er R e g e l fa h rb a r e in g e r ic h te t w ird . B e so n d e r s groBe B e is p ie le d ieser A r t sin d d ie S c h le u s e n b a u te n in D a t t e ln u n d B r e m e r h a v e n , d er H o c h s p e ic h e r b a u H e r d e c k e , R y b u r g -S c h w ó r - s t a d t u n d d ie D o p p e ls c h le u s e b eim K r a ftw e r k K em b s, d ie die z. Z. g ro B te fa h rb a re G ie B tu rm a n la g e d a r s te llt (A b b . 29).
G roBe F o r ts c h r itte in d e r B e to n fó r d e r u n g s te lle n d ie b eid en F ó rd er v er fa h r en d er T o r k r e t G. m . b. H . dar, d ie v o n den m e is te n s nu r e in m a lig e n G e g e b e n h e ite n ein e r B a u s te lle m eh r a is alle u b rig en V e rfa h re n frei s in d u n d a llg e m e in b ra u c h b a re E in r ic h - tu n g e n v o n w ie d e r h o ltc r V e r w e n d u n g s m ó g lic h k e it d a r ste lle n . D a s e tw a s a lte r e p n e u m a tis c h e B e to n tr a n s p o r tv e r fa h r e n , d a s a h n lic h w ie d er in d en U .S .A . im S to lle n b a u h a u fig e R a n so m e - C o n cr ete -P la c er o d er d er J o h n y -A p p a r a t d er I n g er so ll R a n d Co. a r b e ite t, is t m it r e c h t g u te m E r fo lg a n B a u s te lle n zu r A n w e n d u n g g e k o m m e n , w o d ie T r a n sp o r tv e r h a ltn is s e sc h w ie r ig w aren (S y s te m T o r k r et: B e i d en b e id e n s c h r a g e n D r u c k s to lle n
16 So h a t die auf diesem G ebiet fiihrende Firm a A. Bleichert u. Co.
A.-G., L eipzig in den letzten 10 Jahren allein fiir Talsperrenbau ten 23 K abelkran-A nlagen m it Spannw eiten zwischen 230 u. 516 m (Sose- talsperre) geliefert bei einer m ax. Tragkraft der L aufkatze von 11,5 t
(Esla-Taisperre, Spanien).
d es K r a ftw e r k e s M eso b e i C h ia v e n n a m it 8 5 0 in F ó rd er la n g e, J o h n y -A p p a r a t: b e im E ic h h o lz s to llc n d e s S c h lu ch see w c r k e s.) E s s c h e in t je d o c h , a is o b d ie se s Y e rfa h re n , d a s u n te r d er k o s t-
Abb. 2 9. Fahrbare GieBturmanlage bei der D oppelschleuse in K em bs.
T urm hohe 60 m , G esam tarbeitsradius 70 m. a Vom Sortienverk ankom m endes M ateriał, b Transportband, c B etonm ischm aschine, d B etonaufzug, e GieBrinne, i Kran fur Schalung und Arm ierung.
sp ie lig e n L u fte r z e u g u n g u n d d c m groBen. R o h rv ersch leiB le id e t, b a ld d u rc h d ie B e t o n p u m p e D R P ., S y s t e m G ie se -H ell (P u m p k re t-V e rfa h re n ) v e r d r a n g t se in w ird . D ie V o r te ile der B e to n p u m p e , m it d er m a n u . a. b e im B a u d er K la r a n la g e S ta h n s*
d o r f b e i B e r lin g u te E r fa h r u n g e n g e m a c h t h a t (groB te F ó rd er-
Abb. 3 0. B etonpu m pe S ystem G iese-H ell.
la n g e 190 m , g ro B te D r u c k h ó h e 5 m , m a x im a le S tu n d e n le is tu n g 8 m 3) s in d g e g en u b e r d e m G ie B tu r m b e trie b : w e s e n tlic h e V c re in - fa c liu n g d er B a u s te lle n e in r ic h tu n g , b c ą u e m e s E r r e ic h e n jed er b e lie b ig e n E in b a u s te lle o h n e n e n n e n sw e r te H ilfs k o n s tr u k tio n e n , E r sp a r n is a n L ó h n e n u n d A n m a ch w a ss er , h o h er e G le ich m a B ig k eit, D ic h t ig k e it u n d F e s t ig k e it d e s B e to n s . V o r b c d in g u n g fiir cin g u te s A r b e ite n d er B e to n p u m p e is t , daB d er K ie s n ic h t zu g ro b - k ó r n ig i s t (n ic h t u b er 4 cm ) u n d daB g e n tig en d F e in s a n d e zu r S c h m ie ru n g im M ó rtel v o r h a n d e n sin d (A b b . 30, v g l. a u c h B . I.
v o m 30. 5. 1930).
498 MELAN, DAS GROSSFEUER IN DEM STAHLSKELETTBAU „A R A " IN PRAG. DER BAUINGENIEUR 19-31 HEFT 27.
D A S G R O S S F E U E R IN DEM S T A H L S K E L E T T B A U D ES W A R E N H A U S E S „ A R A “ IN P R A G . Yon Prof. Dr.-Ing. Ernst Melon in Wien.
V o n ein er R e ih e in te r e s s a n te r S ta h lh o c h b a u te n , d ie in d en le t z t e n J a h r e n in P ra g e n ts ta n d e n sin d , i s t d a s j iin g s te d er N e u - b a u d e s W a r en h a u s es „ A r a " a n d er E c k e d er StraB e d e s 28. O k- to b e r s u n d d er P er lg a s se , a lso m itte n im Z e n tr u m d er S t a d t in e in e m T e ile , w e lc h e r in seh r sc h m a le n S tra B en d e n d ic h te s te n Y e rk eh r v o n P r a g a u fw e is t. I n d em h a lb fe r tig e n U m b a u , der s c h o n te ilw e is e in B e n iitz u n g s ta n d , b ra ch in d en e r s te n N a c h - m itta g s s tu n d e n d e s 5 . F eb r u a r d ie se s J a h r e s e in B r a n d a u s, d er zu d e n g ro B ten S c h a d e n fe u e m , d ie sic h im L a u fe d er le t z t e n J ah re in P r a g e r e ig n e te n — m a n sp r ic h t v o n ein er S ch a d en - s u m in e v o n 7 0 0 0 0 0 0 K c — z a h lt.
D a s W a r e n h a u s A r a b e fa n d sic h v o r d e m U m b a u a n d er- s e lb e n S te lle in e in e m a lte n , u n z u la n g lic h g e w o r d e n e n G eb a u d e.
D e r H a u p tfo r d e r u n g d e s B a u h er r n , d e n N e u b a u in k iirz e ster Z e it o h n e je d w e d e U n te r b r e c h u n g d e s W a r e n h a u s g e s c h a fte s
d u rch zu fiih ren , w e lc h e le tz te n E n d e s fiir d ie V e r w e n d u n g v o n S ta h l a is K o n s tr u k tio n s m a te r ia l a u s sc h la g g e b e n d w ar, w u rd e d a du rch R e c h n u n g g e tr a g e n , daB d er B a u in z w e i z e itlic h g e tr e n n te n A b s c h n itte n a u s g e fu h r t w u rd e.
D ie A b b . 1 u n d 2 s te lle n G ru n d risse d e s n e u e n Gc.ba.udes v o r . Z u e r st w u r d e je n e r T e il d es a lte n H a u s e s a b g e b r o c h e n , w e lc h e r in d e m v o n d en S tu tz e n I, I I , X I I I , X X X I I u n d X X I X u m s c h lo s se n e n R a u m e la g (A b b . 2). N a c h d e m d ieser T e il d e s N e u b a u e s b e n u tz u n g s fa h ig w ar, w u rd en d ie V erk a u fsra u m e, d ie w a h re n d d ieser Z e it in d e m g e g e n d ie P e r lg a s se lie g e n d e n T e il d e s a lte n G eb a u d es u n te r g e b r a c h t w a r en , im L a u fe e in es S o n n a b e n d n a c h m itta g e s u n d d e s d a r a u f fo lg e n d e n S o n n ta g e s v o r la u fig in d en n e u e n T e il v e r le g t. D a n n w u rd e d er r e s tlic h e T e il d e s a lte n H a u s e s a b g e b r o c h e n u n d d ie z w e ite H a lf t e d e s N e u b a u e s in A n g r iff g e n o m m e n .
W ie a u s d er A b b . 3 h e r v o r g e h t, d ie e in e n Q u e r s c h n itt d e s n e u e n G eb a u d es v o r s te llt, b e s it z t d er N e u b a u 9 S to c k w er k e , v o n d e n e n z w e i u n te r d c m S tr a B e n p la n u m lie g e n . A n d er E c k e i s t d u rch z w e i w e ite r e G esc h o sse e in tu r m a r tig e r A u fb a u g e b ild e t. D ie S ta h lk o n s tr u k tio n im In n e r e n d e s G eb a u d e s la u f t d u rch b e id e K e lle r g e s c h o sse d u rch u n d b e s it z t e in e H ó h e v o n 35 M etern b zw . a n d er G e b a u d e e c k e v o n 4 4 M etern . D ie F u n -
d a m e n te d er S tu tz e n im I n n e m d e s G eb a u d es sin d d u rch e in e n R o s t v o n g e k r e u z te n E is e n b e to n b a lk e n m ite in a n d e r v e r b u n d e n . D ie B o d e n p r e ss u n g b e tr a g t h ie rb ei 2 — 2,5 k g /c m 2. D ie S tu tz e n in d en A u B en w a n d en s te h e n a u f e in e r E ise n b e to n m a u e r , d ie d u rch e in z e ln e P fe ile r v e r s ta r k t is t u n d d u rch d ie b e id e n K e lle r g e sc h o ss e b is z u m S tra B en p la n u m r e ic h t. D ie tie fe L a g e der F u n d a m e n te m a c h te e in e U n te r fa n g u n g d er F e u e r m a u e r d es a n g r e n z en d e n , a lte r e n G eb a u d es n o tw e n d ig .
D ie B a u h e r r sc h a ft v e r la n g te in fo lg e d e s w e r tv o lle n G ru n d es
im Z e n tr u m d er S t a d t e in e w e itg e h e n d s te R a u m a u s n iitz u n g u n d fo r d e r te v o r a lle m m ó g lic h s t sc h la n k e S tu tz e n , d ereń auB ere A b m e s su n g e n m it 50 X 50 c m im E rd g esch o B b e g r e n z t w a r en . In d er T a t w ird d ie se A b m e s s u n g n u r v o n e in er e in z ig e n S a u le, d er S t iit z e X I I u b e r sc h r itte n . D e r Q u e r s c h n itt d er S tu tz e n b e s t e h t in d er R e g e l a u s z w e i e n g a n e in a n d e r g e s t e llt e n U -P r o - file n , z w isc h e n d ie e in B le c h e in g e z o g e n is t . N a c h B e d a r f w ir d d ie se s P ro fil d u rch e in o d er m e h rere P la t t e n v e r s ta r k t. A is U m - h iillu n g fiir d ie S t u t z e n , d ie a b er b isla n g n o c h n ic h t a u fg e b r a c h t w a r, s o llt e S c h a u m b e to n v e r w e n d e t w e rd en . E n ts p r e c h e n d d er F ó rd er u n g , d e n In n e n r a u m d u rch m ó g lic h s t w e n ig S tu tz e n z u v e rb a u e n , b e tr a g t d ie E n tfe r n u n g d er S tu t z e n im M itte l e tw a
Abb. 2.
S c h n itt c c
l'E R UAOINGENIEUR
1931 HEFT 27. ME LAN, DAS GROSSFETJER IN DEM STAHLSKELETTBA U „A R A " IN PRAG. 499
8 M eter. N u r in d er F r o n t g e g en d ie StraC e d e s 28. O k to b ers, w o e in e frcie O ffn u n g v o n ru n d 12 M etern in d en b e id e n e rs te n G esch o ssen v e r la n g t w a r , i s t d ie E n tfe r n u n g d er S a u len I I u n d V a u f d ie se s MaB verg ro B er t.
D a s B e m e r k e n s w e r te s te an d er g a n z e n K o n str u k tio n is t d ie A u sb ild u n g d er E c k e u n d d es an sch lieC e n d en G eb a u d e te ile s in d er P e r lg a s se . H ie r w u rd e m it R iic k s ic h t a u f d ie g erin g e S tr a B e n b r e ite , d ie k a u m e in u n g e h in d e r te s B e tr a c h te n d er A u s- la g e n e r m ó g lic h t h a t t e , d ie H a u s fr o n t im E rd g esc h o B u m se c h s M eter g e g en d ie F lu c h t d er d a r iib er lie g en d e n S to c k w er k e zu - r iic k g e s e tz t. D a h ie r au B erd em k e in e S tu tz e , d ie d en V erk eh r b e h in d e r t h a t t e , a u fg e s te llt w erd en s o llte , w a r es n o tw e n d ig , d iesen T e il d e s G eb a u d e s a n ein er b e so n d e re n K o n str u k tio n a u fz u h a n g e n . Zu d ie se m Z w e e k i s t im o b e r s te n G esch oB ein F a c h w e rk tr a g e r iib er d ie S tu tz e n X I I — -X IV g e le g t, a n d em m itte ls e in es se c h s M ete r la n g e n K r a g a r m es d ie V o rd e rw a n d d e s G eb a u d es a u fg e h a n g t is t , w ie d ie s A b b . 3 im "Q uerschnitt z e ig t. D ie se r T ra g er h a t d ie H ó h e d es o b e r ste n G esch o sse s, so daB se in e G u rte in d en D e c k e n łie g e n ; d ie F iills ta b c la sse n n a tiir- lic h d en n o tw e n d ig e n R a u m fiir d ie T iiren frei. D ie S t u t z e X I I I s t e h t m it d e m F a ch w e r k tr a g e r n ic h t in V e rb in d u n g , so n d ern e n d e t e t w a 2 0 m m friih er, so daB d er T ra g er n u r a u f d en S a u len X I I u n d X I V a u flie g t. D e n n e in e w e ite r e A u fla g e r u n g a u f S tu tz e X I I I h a t t e n e b e n s ta tis c h e r U n b e s tim m th e it n u r ein en n o c h groB eren A u fla g e r d r u c k a u f S tu tz e X I I e rg e b e n . D ie s e S a u le i s t iib e r h a u p t d ie s t a r k s t b e a n s p r u c h te S t u t z e d e s g a n z e n G eb a u d es; s ie h a t e tw a 1000 t a u fz im eh m en u n d b e s t e h t a u s
v ier W in k e ln , e in em S te h b le c h u n d P la t - t e n . U b r ig e n s s ie h t m a n a u c h a u s der A n o r d n u n g d er T ra - g e rla g e n in d e m ab- g e r u n d e te n T e il der E c k e , daB e s d a s B e s tr e b e n d e s e n t- w e rfe n d en In g e n ie u r s w a r, e in m o g lic h s t k la res, s t a t is c h b e- s tim m t e s K r a fte sp ie l zu e rz ie len .
D ie D e c k e n tr a - g e r b e s te h e n du rch - a u s a u s W a lz t r a g e m ; n u r iib er d ie e r w a h n te O ffn u n g v o n 12 m S p a n n w e ite lie g e n g e- n ie t e t e B lec h tr a g er . D ie A u B en m a u e m d es G eb a u d es w erd en v o n eig e n e n T r a g e m g e tr a g e n , w ie d ies d ie Q u e r s c h n itte in A b b . 2 a zeig en .
D a s G es a m tg e - w ic h t d er K o n s tr u k tio n , w e lch e v o n der
B r iic k e n b a u a n s ta lt A . I p p e n in K o n ig - g r a tz g e lie fe r t u n d a u fg e s te llt w u rd e, b e tr a g t 6 3 0 t B a u s ta h l C 3 8 , w e lc h e r u n g efa h r d e m S ta h le S t 37 e n ts p r ic h t. D ie zu - la ssig e In a n s p r u c h n a h m e b e tr a g t 1200 k g /c m 2.
D ie M o n ta g e d er b e id e n T e ile d a u e r te u n g efa h r j e fiin f W o c h e n . A is H ilf s m it t e l w u r d e h ie r b ei e in sc h w en k b a re r K ra n v o n 21 M ete r H o h e b e n iitz t. D e r A n tr ie b d es K ra n es u n d d er M a sc h in ist b e fa n d e n sic h im z w e ite n K ellerg esch o B , s o daB d ie A u ftr a g e zu r B e d ie n u n g d e s K ra n es te le fo n is c h d e m M asch i- n is te n , der k e in e n A u s b lic k a u f d ie M o n ta g e s te lle n h a tte , iib er- m it t e lt w e rd en m u B te n . B e i d er M o n ta g e d e s e r s te n T e ile s w a r es n o tw e n d ig , a u c h d ie S a u le V a u fz u s te lle n , a n w e lc h e d ie er- w a h n te n B le c h tr a g e r fiir d ie 12 M e te r -O ffn u n g a n sch lieB en .
D ie s e S t iit z e w u rd e an e in e m S o n n a b en d n a c h G esch a fts- sch lu B v o n o b e n d u rch d ie n o c h in B e n iitz u n g s te h e n d e n V er- k a u fsr a u m e d e s a lte n G eb a u d es e in g e fiih r t. E b e n s o w u rd e im e rs te n B a u a b s c lin it t d er z w isc h e n d en S a u le n X I I I u n d X I V lie g e n d e T e il d e s F a ch w e rk tr a g e rs im o b e r ste n G esch o sse m o n tie r t.
D ie A u fs te llu n g d er H a n g e k o n s tr u k tio n in d er P e r lg a s se g e sc h a h im z w e ite n B a u a b s c lin it t m itte ls ein er p r o v iso r is c h e n U n te r s tiitz u n g , d ie, n a c h d e m d ie S ta h lk o n s tr u k tio n d er G eb a u d e - w a n d a n d en K ra g a r m d e s F a ch w e r k tr a g e r s a n g c sc h lo ss e n w ar, e n tfe r n t w u rd e.
D ie H e r s te llu n g d er D e c k e n fo lg te d er A u fs te llu n g d er S ta h l- K o n s tr u k tio n e t w a in A b s ta n d e n v o n z w e i b is d rei G esch o sse n n a c h . D ie D e c k e n sin d ,,S im p le x ''d e c k e n , d ie e in e e b e n e U n te r - s ic h t e rg e b e n u n d a h n lic h d e n b e k a n n te n H o h ls te in d e c k e n a u s s p e z ie ll g e fo r m te n Z ie g e lh o h lste in e n b e s te h e n , z w isc h e n w e lc h e L a n g s e ise n e in g e le g t sin d .
In u n g efa h r sie b e n m o n a tlic h e r B a u z e it w a r M itte N o v e m b e r v o r ig e n J a h r e s d ic A u fs te llu n g d e s S ta h lg e r iis te s b c e n d e t; zw ei W o c h e n sp a te r w a r en d ie le t z t e n D e c k e n fe r tig g e s te llt u n d e s be- g a n n e n in d e m sc h o n in B e n iitz u n g s te h e n d e n G eb a u d c d ie A r b e it an d er In n e n e in r ic h tu n g . B e i d e n S ta h ls tiitz e n w a r n o c h n ir g en d s d ie feu e rsic h e re U m h iillu n g a n g e b r a c h t, d a z w is c h e n d en F la n sc h e n d er U -P r o file d ie d iv e r s e n R o h r le itu n g e n zu v e r le g e n w a ren . E s s c h e in t, daB d u rc h u n v o r s ic h tig e s A r b e ite n b eim S ch w eiB en so lc h e r R o h r le itu n g e n a n d er D e c k e d e s o b eren K ellcr - g e s c h o s s e s d ie am F u B b o d e n d e r V e rk a u fs ra u m e im E rd g esch o B la g e m d e n W a r en , h a u p ts a c h lic h le ic h t b ren n b a re T e x t ilie n w ic V o r h a n g e u n d T e p p ic h e , F e u e r fin g e n . D a s F e u e r b r e ite te sic h m it u n h e im lic h e r S c h n e llig k e it a u s. E s fa n d n ic h t n u r a n d en e in g e la g e r te n W a r en v o r r a ten , so n d e r n a u c h a n z a h lrc ich en b e- h e lfsm a flig e n B r e tte r w a n d e n u n d E in s c lia lu n g e n so w ie a n d e r H o lz e in r iis tu n g d er F a s s a d e r eich lic h e N a h r u n g . D ie g e s a m te n W a r e n b e sta n d e , la u t A n g a b e d e s B a u h er r n u n g efa h r 3 0 0 0 0 0 b is 4 00 0 0 0 k g T e x tilie n , fie le n d e m F e u e r z u m O pfer, a n d e ssen E in - d a m m u n g d ie s ta d tis c h e F e u e r w e h r u n g efa h r 2 b is 3 S tu n d e n m it n e u n M o to r sp r itz e n , d ie iib er 3 5 0 0 m 3 W a ss er in d en B r a n d - h e r d sc h le u d e r te n , a r b e ite te .
D a s S ta h lg e r ip p e h a t je d e n fa lls , u n d d a s m u fl b e so n d e r s h er- v o r g e h o b e n w erd en , d en B r a n d in ein er W e is e u b e r sta n d e n , w e lch e d ie k iih n s te n E r w a r tu n g e n iib er tra f. D ie S c h a d en a n d er S t a h l
k o n s tr u k tio n w aren im V e r h a ltn is zu d en a n d er e n d ie g e r in g s te n u n d e s h a t d en A n sc h e in , a is o b n ic h t d ie S tu tz e n , d ie , w ie sc h o n e r w a h n t, im g a n z e n B a u n o c h o h n e B e to n u r n h iillu n g w a ren , h in s ic h tlic h d er F e u e r s ic h e r h e it d er sc h w a c h s te P u n k t d e s B a u e s w a ren , so n d e rn v ic lm e h r d ie IT o h lzieg eld eck en . D ie s e D e c k e n h a b e n a m m e is te n g e litte n u n d e s w a r n o tw e n d ig , in d e n v ier u n te r ste n G esch o sse n z u m g ró B ten T e il n e u e D e c k e n e in z u z ie h e n . S e i e s d u rch d ie H itz e , w a h rs ch e in - lic h a b er m eh r d u rch d ie m it d e m A n s p r itz e n v e r b u n d e n e p lo tz lic h e A b k U h lu n g b e i d en L o sc h v e r s u c h e n z e r s p litte r te n d ie Z ieg el u n d fie le n in B r u c h s tiic k e n h e r u n te r . D ie fr e ig e le g te n L a n g s e is e n d e h n te n sie li in fo lg e d er E r w a r m u n g d era rt, daB d ie D e c k e n d u rch d en d a d u r ch e n ts ta n d e n e n D u r c h h a n g e rn e u e r u n g sb e d u r ftig w u rd en . Z u m T e il v e r b r a n n te n d ic fr ei
g e le g te n E is e n a u c h u n d e in z e ln e D e c k e n fe ld e r b r a c h e n d u rc h . D ie sta h le r n e n D e c k e n tr a g e r , d ie in V e r b in d u n g m it d er H e r s te llu n g d er D e c k e n b e r eits e in b e to n ie r t w a ren , e r littc n n ir g e n d s e in e n S c h a d e n . A b er d a s E n tfe r n e n d er B e to n u r n h iillu n g , d a s d o r t, wro n e u e D e c k e n e in z u z ie h e n w a ren , z u m T e il n o tw e n d ig w u rd e, v e r u r s a c h te v ie l A r b e it. D aB d ie G r a n its tu fe n d er S tie g e n in d er H it z e in T riim m er g in g e n , s e i n u r n e b e n b e i e r w a h n t. A b er a u c h e in e 3 0 c m sta r k ę F eu e r m a u e r g e g e n d en H o f e in e s N a c h b a r - g e b a u d e s wru rd e d u rch d e n B r a n d d e r a r t h e r g e n o m m e n , daB m a n a n ih r e A b tr a g u n g sc h r e ite n m u B te. Im E r d g e sc h o B b e fa n d sic h e in e M o n ier w a n d v o n 15 c m S ta r k ę z w isc h e n d en S a u le n X X I I I u n d X I X , d ie w a h re n d d e s B r a n d e s z u sa m m e n b r a c h , n a c h d e m s ie sic h — o ffen b a r d u rc h e in s e itig e E r w a r m u n g •— a u s ih r er E b e n e g a n z b e tr a c h tlic h a u s g e b e u lt h a t t e . A b b . 4 z e ig t d ie v e r- w u s tu n g e n im P a rte r r e.
S c h n itt a a