stereotypem ) w yobcowanych i zdeformowanych, ale jednak realiów. A o tej rze czyw istości hiszpańskiej już Chauchadis nie pisze. Nie dowiadujemy się, jak owe pojęcia honoru, tak subtelnie prezentowane przez autorów, funkcjonowały w spo łeczeństw ie, czy stosowano się do ich moralnych zaleceń, jak postępowano w ży ciu? Znamy rozliczne sprawy honorowe z literatury hiszpańskiej „złotego w ieku”, ale to przecież także fikcja literacka, a nie życie codzienne Hiszpana.
A ndrzej Wyrobisz
Adam L i t y ń s k i , S ejm iki zie m skie 1764—1793. Dzieje reform y, W ydawnictwo U niw ersytetu Śląskiego. Prace Naukowe U niwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 951, K atowice 1988, s. 203.
Badania nad sejm ikam i szlacheckim i Rzeczypospolitej mają długą tradycję. Zajm owali się nim i najw ybitniejsi historycy państwa i prawa: W. S m o l e ń s k i , T. K o r z o n , W. K a l i n k a , A. P a w i ń s k i , W. K o n o p c z y ń s k i , A. P r o c h a s k a , J. S i e m i e ń s k i , S. S r e n i o w s k i . W ostatnich latach „bilbioteka sejm ikowa” znacznie się wzbogaciła. Gruntowne studia takich historyków jak: J. B a r d a c h , J. G i e r o w s k i , H. O l s z e w s k i , S. P l a z a , K. P r z y b o ś , Z. Z i e l i ń s k a , powiększają naszą wiedzę o mechanizmach politycznych i spo łecznych Polski szlacheckiej.
Szczególną pozycję zajmują te badania, które dotyczą okresu Oświecenia: w problem atykę sejm ikową wpleciona jest bowiem kw estia w ielkiej reform y życia państw owego, zm ieniająca zasadniczo obraz polskiego parlamentaryzmu. Koniec XVIII stulecia staw ia przed badaczami sejm ików nie tylko konieczność opisu in stytucji i jej społecznego i politycznego działania, ale też analizę reform, a nade w szystko zmian, które przyniosły. Historycy tem aty te podejm owali już od daw na — prócz wym ienionych podkreślamy prace S. S o s i n a — a i wśród dzisiej szych badaczy tem atyka ta cieszy się zainteresowaniem : przybliżyły ją rozprawy B. L e ś n o d o r s j c i e g o , R. Ł a s z e w s k i e g o , L. Ł y s i a k a , J. M i c h a l s k i e g o , E. R o s t w o r o w s k i e g o , J. S o b c z a k a czy W. S z y s z k o w - s к i e g o.
Prezentowana monografia pióra Adama L i t y ń s k i e g o m ieści się w kręgu tej tem atyki. Lityński, w ybitny znawca tematu, zajm ujący się sejm ikami od daw na 1 podjął się trudu system atycznej analizy reform drugiej połowy XVIII w. do tyczących sejm ików ziemskich. Celem pracy jest, jak pisze autor „przedstawienie reform y sejm ików i jej efektów w zakresie ustroju i funkcjonowania zgromadzeń ziem skich w latach 1764—1793/94” (s. 10). Osią pracy są trzy sprawy: pierwsza — zniesienie liberum veto, druga — kw estia osób uprawnionych do uczestnictwa w sejm ikach (sprawa nieposesjonatów); trzecia — sejm ikow e instrukcje poselskie i charakter mandatu poselskiego. B yły to, zdaniem autora, kw estie fundam ental ne; w szystkie inne były z nimi związane bądź z nich w ynikały. Zgodnie z przy jętym założeniem praca podzielona została na trzy części. Każda z nich poprzedzo na jest krótkim w stępem historycznym połączonym z rozważaniami teoretycz- no-ustrojowym i porządkującym problem atykę, prezentującym podstawową literatu
1 Por. np. A. L i t y ń s k i , Szlachecki samorząd gospodarczy w Malopolsce (1606— 1717), K atowice 1974; t e n ż e , Problem szlacheckiego prawa zgromadzeń stanowych w Polsce XVII—XVIII w., CzP-H t. XXVI, 1974, z. 1, s. 175— 183; t e n
że , S ejm ikow e sądy skarbow e w o je w ó d z tw a płockiego do 1717 roku, „Studia Iuridica S ilesiae” t. XI, 1986, s. 77—105.
r ę (często p o le m ic z n ie — p o r. np. p o le m ik ę ze S t. P 1 a z ą, s. 143). T e n „ te m a ty c z n y ” to k n a r r a c ji p rz e s ło n ię ty je s t m ie js c a m i n a tu r a ln ą , c h ro n o lo g ic z n ą d r a m a tu r g ią w y d a rz e ń — b y ły to p rz e c ie ż la ta o b f itu ją c e w fa k ty n a d z w y c z a jn e j w ag i, a i ich h is to ry c z n i u c z e stn ic y d a w a li się n ie r z a d k o p o rw a ć e m o c jo m . U k ła d p ra c y je s t c z y te ln y i ja s n y , choć z o sta w ia p e w ie n n ie d o s y t: o to n p . s e jm ik i lu to w e 1792 r. (a w ię c je d y n e , ja k ie o d b y ły się po u c h w a le n iu K o n s ty tu c ji w e d łu g n o w y c h z a s a d ) o m ó w io n e z o sta ły w k o n k lu z ji d w u p ie rw s z y c h p ro b le m ó w , n ie w ie le z aś m ó w i się o n ic h p rz y te m a c ie in s tr u k c j i se jm ik o w y c h (por. s. 164, 167). U s ta le n ia p ra c y o d n o sz ą się ta k do K o ro n y ja k do L itw y , choć s ta n b a d a ń i d o stę p n o ś ć ź ró d e ł f a w o ry z u je zie m ie p o lsk ie.
Z c e z u r c h ro n o lo g ic z n y c h w y ja ś n ie n ia w y m a g a k o ń c o w a : k o n s ty tu c je s e jm u g ro d z ie ń s k ie g o d o k o n a ły o s ta tn ie j z m ia n y u s tr o ju se jm ik ó w , zaś o s ta tn ie w R ze c z y p o sp o lite j s e jm ik i o d b y ły się w p o c z ą tk u 1794 r. — d la te g o a u to r z a sto so w a ł d a tę p rz e ło m u 1795 r. B azą ź ró d ło w ą p ra c y są d ia r iu s z e se jm o w e , a k ta s e jm ik o w e, p r o je k ty u s ta w o d a w c z e , a ta k ż e p a m ię tn ik i, k o re s p o n d e n c ja , p ra s a , d r u k i u lo t n e. S zk o d a, że a u to r n ie z a o p a trz y ł s w e j p ra c y w w y k a z ź ró d e ł, a in f o rm a c ję o n ic h u m ieszcza je d y n ie w p rz y p isa c h !
P ie r w s z y z r o z p a try w a n y c h p ro b le m ó w , liberum, v e to , p rz e s a d n ie z d a n ie m L ity ń s k ie g o o b ciąż o n y z o sta ł o d p o w ie d z ia ln o śc ią za n ie m o c u s tr o ju i p a ń s tw a . Czy rz e c z y w iś c ie — p y ta — je d n o m y śln o ść w s y s te m ie g ło s o w a n ia p a r la m e n ta r n e g o je s t z ja w is k ie m aż ta k n e g a ty w n y m , p rz e c ie ż k ry ty c e p o d le g a te ż s y s te m w ię k sz o ścio w y . A u to r o p o w ia d a się za m o d e le m „ z m ie rz a n ia do je d n o m y ś ln o ś c i” , ja k o in sp iru ją c e g o d y s k u s ję , d ą ż ą c e g o do „ u c ie r a n ia ” la u d u m czy k o n s ty tu c ji, ze w szech m ia r p o ż y te c z n e g o d la o m a w ia n e j s p r a w y , a ta k ż e d la k u lt u r y p o lity c z n e j k r a ju , w te d y z w łaszcza, k ie d y p o d e jm o w a n ie d e c y z ji n em in e m contradicente n ie je s t tr a k to w a n e d o sło w n ie. T a k a w ła ś n ie z a sa d a „ z m ie rz a n ia do je d n o m y ś ln o ś c i” czę sto b y ła s to s o w a n a n a s e jm ik a c h , a u tr w a l a ła się t a k d alec e, iż n a w e t n a s e jm i k a c h d o b y s ta n is ła w o w s k ie j, m im o is tn ie n ia z a sa d y w ię k sz o ś c io w e j o b s e r w o w a ć m oż n a te n d e n c ję do je d n o m y ś ln o ś c i (p o r. s. 26, 97). S łu s z n ie z a u w a ż a je d n a k a u to r (s. 110), że ow o p rz y z w y c z a je n ie do ro z w ią z a ń k o m p ro m iso w y c h i u z y s k iw a n ia je d n o m y ś ln o ś c i b y ło n ie b e z p ie c z n e d la cało ści w y s iłk ó w u sta w o d a w c z y c h d o b y r e fo rm : u ła tw ia ło b lo k o w a n ie o b r a d i p rz e d łu ż a ło d e b a ty w n iesk o ń c z o n o ść . Z w ra c a te ż L ity ń s k i u w a g ę , iż w ięk szo ść z g ro m a d z e ń se jm ik o w y c h (w p rz e c iw ie ń s tw ie do se jm ó w ) p o d e jm o w a ła d e c y z je w y b o rc z e . W X V III w . n a w e t ta k w a ż n y s e jm ik ja k g o s p o d a rs k i łą c z o n y b y ł z e le k c ją k o m isa rz y do T r y b u n a łu S k a rb o w e g o R a d o m sk ie g o . W y b o ry d o m in o w a ły w ię c w ś ró d d e c y z ji se jm ik o w y c h ilo ścio w o i ja ko ścio w o . S k o n s ta to w a w s z y zaś p o d a tn o ś ć s e jm ik ó w n a p o d e jm o w a n ie d e c y z ji w y b o rc z y c h w ię k sz o śc ią głosów , a u to r s ta w ia p y ta n ie , czy f a k t te n n ie rz u to w a ł n a p ó ź n ie jsz e , po 1764 r., p rz y ję c ie z a sa d y w ięk szo ści g ło só w w p ie rw s z e j k o le j n o ści n a se jm ik a c h . O b s e rw a c ję tę p o tw ie rd z a a n a liz a p r o je k tó w r e f o r m a to r sk ic h — o to w p la n a c h F a m ilii p o s tu lo w a n o z a sa d ę w ięk szo ści g ło só w p rz e d e w s z y s tk im w o d n ie s ie n iu do se jm ik ó w . S ie d z i u w a ż n ie L ity ń s k i d y s k u s ję n a s e jm ie 1764 r. w s p ra w ie p o d e jm o w a n ia u c h w a ł se jm ik o w y c h i choć is tn ie je tu ro z b ie ż ność m ięd zy d ia r iu s z a m i a te k s te m k o n s ty tu c ji k o n k lu d u je , że p ra w o s e jm u k o n - w o k a c y jn e g o p rz y ję to i sto s u n k o w o w cało ści, zaś r e f o r m ę tę s a n k c jo n o w a ł r ó w n ie ż i s e jm 1768 г., k tó r y o d b y ł się w c a ło śc i pod d y k ta te m m o c a r s tw o śc ie n n y c h . K o le jn ą re f o rm ę se jm ik ó w p o d ją ł d o p ie ro S e jm W ielk i, p ra w o to p o p rz e d z iło o k ilk a ty g o d n i u c h w a le n ie K o n s ty tu c ji. P ie rw s z o p la n o w ą s ta ła się ty m ra z e m s p r a w a n ie p o s e s jo n a tó w i tę k w e s tię śle d z i L ity ń s k i w d ru g ie j części p ra c y . P r z y p o m in a w ię c c z y te ln ik o w i d o b rz e z n a n ą d y s k u s ję to c z ą c ą się n a S e jm ie C z te ro le t n im , o d w o łu ją c się n ie ty lk o do m a te r ia łó w se jm o w y c h i s e jm ik o w y c h , a le te ż do
o c e n i o p in ii w p a m ię tn ik a c h i p ra s ie w a rs z a w s k ie j. S p ra w a se jm ik ó w i d y s k u s ja n a d n ią o d b ija ła szczeg ó ln ie, z d a n ie m a u to r a , u k ła d sił p o lity c z n y c h w S ejm ie, s ta n o w ią c p o lig o n p o lity c z n y p rz e c iw s ta w n y c h u g ru p o w a ń , a le te ż u n a o c z n ia ją c n ie s p ra w n o ś ć s e jm u . T y m s a m y m „ s p ra w a s e jm ik ó w ” d o w io d ła , że do u c h w a le n ia g e n e ra ln y c h re f o rm p o tr z e b n y b ę d z ie sw o isty z a m a c h s ta n u . S p r a w a n ie p o s e s jo n a - tó w i ich ro la w z g ro m a d z e n ia c h se jm ik o w y c h b y ła d o s trz e g a ln y m p ro b le m e m d la sp o łe c z e ń s tw a s z la c h e c k ie g o n a d łu g o p rz e d S e jm e m W ie lk im , o czy m św ia d c z ą la u d a n ie k tó ry c h s e jm ik ó w w y k lu c z a ją c e tę g ru p ę z m o ż liw o śc i p o d e jm o w a n ia d e c y zji. S łu s z n ie w ięc s ta w ia a u to r p y ta n ie o r e la c ję m ięd zy p ra w e m u c z e s tn ic tw a w z g ro m a d z e n ia c h a p r a w e m w y b o rc z y m . W y d a je się też, że s p e c ja ln y c h s tu d ió w w y m a g a ro la n ie p o s e s jo n a tó w w cza sa c h s ta n is ła w o w s k ic h . W p ie rw s z e j p o ło w ie X V I I I w. — ja k u d o w o d n iła to Z. Z ie liń s k a * s iln a p a r t ia se jm ik o w a o p a r ta b y ła n a tr z o n ie śre d n io s z la c h e c k im , w a r to w ięc p o w tó rz y ć za tą a u to r k ą , iż n a le ż y z r e w id o w a ć u ta r ty p o g lą d o g o ło cie ja k o g łó w n y m e le m e n c ie m a g n a c k ie j k lie n te li. C zy n ie n a z b y t p o c h o p n ie o d rz u c a L ity ń s k i a r g u m e n ta c ję W a w rz e c k ie g o n a S e jm ie W ie lk im , że d o p ie ro w 1768 r. o b c a p rz e m o c n a rz u c iła d o p u sz c z e n ie g o ło ty do s e j m ik ó w czego d a w n ie j n ie b y w a ło (s. 114)?
D y s k u s ję n a d p ro je k te m o s e jm ik a c h o c e n ił a u to r ja k o c h a o ty c z n ą i p r z e c i ą g a ją c ą się p o n a d m ia rę . P o d k re ś lił też, że u s ta w a o d s ta je n ie k o r z y s tn ie od cało ści u s ta w o d a w s tw a S e jm u C z te ro le tn ie g o . Z a rz u c a je j k a z u is ty k ę , b r a k p re c y z ji, n ie k o n s e k w e n c ję i liczne n ie ja s n o ś c i. U s ta w a ta o b la to w a n a z o s ta ła d o p ie ro 26 m a ja 1791 r. a w c z e śn ie j 3 m a ja u z n a n a za u s ta w ę r a n g i k o n s ty tu c y jn e j. J e d y n ą o k a z ją s p r a w d z e n ia d z ia ła ln o ś c i s e jm ik ó w po w p ro w a d z e n iu n o w e j u s ta w y b y ły te , k tó r e o d b y ły się w lu ty m 1792 r. L ity ń s k i p o św ię c a im sp o ro u w a g i, słu s z n ie u w a ż a ją c je za sw o is ty p le b is c y t p o p u la r n o ś c i n o w y c h u r e g u lo w a ń , p le b is c y t, k tó r y w y p a d ł p o m y ś ln ie . S u m ie n n ie p rz e s trz e g a n o n o w eg o p r a w a m im o z n a c z n y c h u c ią ż liw o śc i p ro c e d u r a ln y c h , a s e jm ik u ją c a sz la c h ta w y k a z a ła d o b rą z n a jo m o ść u s ta w . N ie lic z n e o d s tę p s tw a b y ły p r a w ie n ie z a u w a ż a ln e i rz a d k ie . T rz e c ia część k s ią ż k i p o św ię c o n a je s t s p r a w ie m a n d a tu p o se lsk ie g o i in s tr u k c ji s e jm ik o w y c h choć, ja k tw ie r d z i a u to r , n ie b y ła to s p r a w a p ie rw s z o p la n o w a —. „ ja k g d y b y g in ę ła w c ie n iu f u n d a m e n ta ln e j s p r a w y z n ie s ie n ia lib e ru m veto i w p ro w a d z e n ia z a sa d y w ię k sz o ś c i g ło só w ” (s. 144). A je d n a k s p r a w a in s tr u k c j i w ią ż e się b e z p o śre d n io z p ro b le m e m „ rz ą d ó w s e jm ik o w y c h ”, w z a je m n y c h o d n ie s ie ń m iędzy w ła d z ą p a ń s tw o w ą a lo k a ln ą , ta k ró ż n ie o c e n ia n y c h p rz e z h is to ry k ó w . S p ra w a in s tr u k c ji se jm ik o w y c h w y k a z a ła , j a k tw ie rd z i L ity ń s k i, sz c zeg ó ln ą o d p o rn o ś ć n a re fo rm y , z ro z u m ia łą zw aży w szy n a d o m in o w a n ie re p u b lik a ń s k ie g o n u r t u w p o ls k im ży c iu p o lity c z n y m . W z b u d z a ła też w ie lk ie z a in te re s o w a n ie f r a n c u s k ic h d o ra d c ó w k o n fe d e r a tó w b a rs k ic h : M a b ly ’e g o i R o u sse a u . R e f e r u ją c d y s k u s ję o in s tr u k c ja c h , k tó r a to czy ła się n a S e jm ie W ie lk im i z n a la z ła sw ó j w y r a z w u s ta w ie m a rc o w e j, z a tr z y m u je się L ity ń s k i n a d in t e r p r e ta c ją te k s tu K o n s ty tu c ji 3 M a ja : n ie u le g a je g o z d a n ie m w ą tp liw o ś c i, że p r z e k s z ta łc iła o n a m a n d a t p o s e ls k i w m a n d a t w o l n y , zn o sząc im p e r a ty w n y c h a r a k t e r in s tr u k c j i p o se lsk ic h . P o le m iz u je w ty m m ie j scu z te z a m i R. Ł a sz e w sk ie g o , p o d k re ś la ją c je d n a k , iż ro z s trz y g n ię c ie ty c h w ą tp li w o ści p rz y n ie ś ć m o g ła je d y n ie p r a k ty k a , k tó r e j z o c z y w isty c h w z g lę d ó w n ie b y ło . L a ta 1792— 1795 p rz y n io s ły k o n ie c e p o k i S e jm u W ielk ieg o i t a k często n ie z re a liz o w a n y c h m a rz e ń . A u to r p rz y p o m in a w o s ta tn ie j części p ra c y p r o je k ty K a ta r z y n y II i S ie v e rs a , k ró le w s k ie p ró b y r a to w a n ia u s ta w y se jm o w e j. K o n k lu d u ją c * Z. Z i e l i ń s k a , M echanizm se jm ik o w y i kien te la ra d ziw iłło w ska za Sa sów , P H t. L X II, 1971, z. 3, s. 397— 419; tu p o r. zw łaszcza s. 406.
s tw ie rd z a , że g d y b y o g ra n ic z y ć się do eg zeg ezy te k s tó w k o n s ty tu c ji z 1791 i 1793 r. i p o ró w n a ć w n ic h u s ta le n ia d o ty c z ą c e se jm ik ó w — to ró ż n ic e b ę d ą z n ik o m e . A le n ie z m ie n ia to n a jw a ż n ie js z e g o : n ie s ta n p ra w n y , a le s y tu a c ja i a tm o s f e r a p o lity c z n a i w ią ż ą c a się z ty m p r a k t y k a d e c y d o w a ły o s y tu a c ji R z e c z y p o sp o lite j — w u s t a w ie z o sta ło n ie m a l w sz y stk o , w p r a k ty c e — n ic. W ro z w a ż a n ia c h k o ń c o w y c h z n a j d u je m y g e n e ra ln e s tw ie rd z e n ie a u to r a , iż p o d ję te r e f o rm y d ą ż ą c e do r e o r g a n iz a c ji i u z d ro w ie n ia se jm ik ó w s z la c h e c k ic h z o sta ły d o b rz e p r z y ję te p rz e z n a r ó d sz lach eck i, p o k a z a ły też, że u s tr ó j R z e c z y p o sp o lite j o k a z a ł się re f o rm o w a ln y , a zło tk w iło n ie w is to c ie rz ą d ó w se jm ik o w y c h , k tó r e b y ły n ie z b y w a ln y m e le m e n te m sz la c h e c k ie g o re p u b lik a n iz m u , a le w p e tr y f ik a c ji fo r m i m a g n a c k ie j m a n ip u la c ji s e jm ik a m i.
K s ią ż k a A d a m a L ity ń s k ie g o w y p e łn ia lu k ę w b a d a n ia c h n a d s e jm ik a m i — je s t p rz e d e w s z y s tk im p o św ię c o n a re f o rm ie . N ie z n a jd z ie w n ie j c z y te ln ik m o d e lo w eg o o p is u in s ty tu c ji* . Z a w ie ra p rz e d e w s z y s tk im c e n n ą a n a liz ę d z ie ła re f o rm y s e jm ik ó w o p a r tą o w s z e c h s tro n n e b a d a n ia ź ró d ło w e a u to r a , u z u p e łn io n e u s y s te m a ty z o w a n y m p rz e g lą d e m li t e r a t u r y p rz e d m io tu — n a p la n p ie rw s z y w y s u w a się w ięc p o d ty tu ł to m u : „D zieje r e f o r m y ”. L ity ń s k i z a s trz e g a się, że p r a c a je s t s tu d iu m p r a w n o u s tro jo w y m , n ie m a a m b ic ji ro z w ią z y w a n ia z a g a d n ie ń h is to r ii p o lity c z n e j i sp o łe c z n e j. A n a liz u ją c d z ie je re f o r m y d o b y p o lsk ieg o O ś w ie c e n ia tr u d n o je d n a k od te j p ro b le m a ty k i o d e jść . T o te ż a u to r ra z po r a z n a w ią z u je do s p r a w p o lity c z n y c h : a r g u m e n ty w d y s k u s ja c h m e r y to ry c z n y c h w s e jm ie ta k często w y n ik a ły z ró ż n ic p o lity c z n y c h . P rz y s p r a w ie n ie p o s e s jo n a tó w tr u d n o u s trz e c się p rz e d r e f le k s ją o w e w n ę trz n y c h p o d z ia ła c h s ta n u sz la c h e c k ie g o , ta k c e ln ie s fo rm u ło w a n ą p rz e z J . J e d l i c k i e g o 4, p rz y o k a z ji o m a w ia n ia te j s a m e j d y s k u s ji. P r e z e n to w a n a p r a c a p o w s ta ła w z esp o le b a d a ń n a d p o ls k im p a r l a m e n t a r y z m em , k ie r o w a n y m p rz e z p ro f. J u liu s z a B a r d a c h a . S ą d z ić n a le ż y , że c ie k a w e ro z w a ż n ia a u to r a z o s ta n ą w k r ó tc e u z u p e łn io n e ; oto ju ż w e w s tę p ie z n a jd u je m y d e k la r a c ję , że to m o d d a n y c z y te ln ik o w i je s t (p o czątk iem d a ls z y c h p r a c , w d r u k u z aś z n a jd u j ą się m o n o g ra fic z n e o p ra c o w a n ia p ro b le m a ty k i s e jm ik o w e j w o d n ie s ie n iu do w o je w ó d z tw a p ło ck ieg o t e j d o b y i p r a c a o g ło s o w a n iu n a s e j m i k a c h 5. B ęd zie to z a p e w n e c e n n e u z u p e łn ie n ie o m a w ia n e j k s ią ż k i, d o ty c z y ć m a b o w ie m p r a k ty k i se jm ik o w e j p o tr a k to w a n e j tu d ru g o p la n o w o . A p rz e c ie ż p r a k t y k a s ta n o w i n ie ty lk o ilu s tr a c ję p ro b le m u , a le te ż u p ra w o m o c n ia te z y s ta w ia n e w w y n ik u a n a liz y te o r e ty c z n y c h a k tó w p ra w n y c h , n a co w ie lo k r o tn ie z w ra c a u w a g ę a u to r . W ysoko o c e n ia ją c m o n o g ra fię A. L ity ń s k ie g o z n ie c ie rp liw o ś c ią o c z e k iw a ć w ię c b ę d z ie m y n a k o n ty n u a c ję .
Anna Rosner
* P o r. tu n p . S. P ł a z a , S ejm ik i i zja z d y szlacheckie w o jew ó d ztw a sieradz kiego. U strój i funkcjonow anie (1572— 1632) cz. I, W a rs z a w a — K ra k ó w 1987, s. 157
(„ Z e sz y ty N a u k o w e U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o ” D C C L IV , P r a c e P ra w n ic z e , zesz.
122).
4 W a rto w ty m m ie js c u u p o m n ie ć się o tę p o m in ię tą p rz e z a u to r a p r a c ę J . J e- d l i c k i e g o , K lejn o t i bariery społeczne, W a rs z a w a 1968 (por. s. 134— 155).
5 A. L i t y ń s k i , S ejm ik i w o jew ó d ztw a płockiego przed i w czasie S ejm u C zteroletniego. Z badań nad organizacją i funkcjonow aniem , [w :] W dw u setn ą rocz nicę wolnego Sejm u. L u d zie-pań stw o-praw o czasów S ejm u C zteroletn iego, r e d . A. L i t y ń s k i (w d ru k u ) ; t e n ż e , O głosow aniu na sejm ikach <1764— 1793). Za gadnienia praw n ou strojow e („ Z eszy ty N a u k o w e W S P w O p o lu ”. S e ria : H is to ria z. 26, w d ru k u ).
