Żyga, Aleksander
Z historii czasopiśmiennictwa Młodej
Polski
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 9/1, 163-167
Przeoczenia czy nieścisłości są w pracy bibliograficznej nieuniknio ne; dalsze poszukiwania i studia w tym kierunku pozwolą rozszerzyć bibliografię czasopism łódzkich, tak niezbędną w pracy nad historią Ło dzi — uzyskamy w tedy pełny i ścisły obraz dorobku wydawniczego w tym zakresie.
III
Z HISTORII CZASOPIŚMIENNICTWA MŁODEJ POLSKI
J. K ą d z i e l a , C zasopiśm ien nictw o literackie m odernizm u; E. K o r z e n i e w s k a , ,ß y c i e ” 1887—1891; „Świat" 1888—1895; J. C z a c h o w s k a , „Zycie” 1897— 1900; J. K ą d z i e l a , „Chim era” 1901—1907; F. L i c h o d z i e j e w s k a , „ K ry ty k a ” 1896—1897, 1899—1914; K . M e l o c h , „M useion” 1911—1913, [w:] O braz li te ra tu ry po lsk iej X I X i X X w iek u , seria: L iteratu ra okresu M łodej P olski, t. 1, W arszawa 1968.
W ydany ostatnio pierw szy tom młodopolskiej serii, zapoczątkowa nego przed kilku laty w ydaw nictw a ciągłego pt. Obraz literatury pol
skiej XI X, i X X w ieku, zawiera pew ną innow ację w stosunku do analo
gicznego tom u tej serii pt. Literatura polska w okresie realizm u i na
turalizm u. Oprócz syntetycznych rozpraw o literatu rze epoki oraz por
tretów głównych pisarzy z fragm entam i ich tekstów znalazło się w nim kilka zarysów i szkiców, dotyczących najw ażniejszych periodyków li- teracko-artystycznych epoki. Rozprawy te nie obejm ują wszystkich czasopism literacko-artystycznych, jakie w okresie Młodej Polski w y chodziły, lecz tylko te, które były organam i nowych kierunków i p rą dów literackich, w mniejszej mierze prądów artystycznych, oraz te, z którym i współpracowali czołowi pisarze Młodej Polski.
Na ów obraz tak pojętego czasopiśmiennictwa epoki składa się ogól ny i encyklopedyczny zarys ważniejszych czasopism Młodej Polski pió ra Jerzego Kądzieli oraz krótsze szkice innych autorów, omawiające dzie je najważniejszych periodyków literacko-artystycznych, które niem a łą rolę odegrały w genezie, rozw oju i zm ierzchu literatu ry ówczesnej. Chronologicznie zarys ten obejm uje czasopisma wychodzące w la tach 1887— 1914. Oprócz omówień czołowych i aw angardow ych czaso pism Młodej Polski znalazły się w tom ie szkice poświęcone także i in nym periodykom, które trzeba było uwzględnić, ponieważ w pewien sposób uczestniczyły w przeobrażeniach literatu ry i gustów literackich oraz artystycznych. Stw ierdza to zresztą J. Kądziela na w stępie swego encyklopedycznego zarysu: „w niniejszym opracowaniu ograniczono się tylko do części obszerniejszego zespołu tytułów , biorąc pod uwagę je
dynie te, które uczestniczyły w głównych przem ianach litërackich epo k i” (s. 178). Owego zaszczytu uczestnictwa w reprezentow aniu okresu Młodej Polski dostąpiły: warszawskie „Życie” Miriama, krakow ski „Św iat” Z. Sarneckiego — opracowane przez E. Korzeniewską; K ra kowskie „Życie” w opracowaniu I. Czachowskiej ; „Chim era” Z. P rze smyckiego — opracowana przez J. Kądzielę; Feldm anow ska „K ryty k a” — opracowana przez F. Lichodziejewską, oraz „Museion” — przez K. Melocha. W celu uniknięcia pow tórzeń w ogólnym zarysie czaso piśm iennictw a Kądziela główny nacisk położył na periodyki młodopol skie pomniejsze, mniej m iejsca poświęcając tym , które omówione zo stały przez innych autorów osobno.
Takie podejście do prezentow anych w omawianym tomie czasopism literackich Młodej Polski wycisnęło swe piętno na sposobie ich opraco wania: akcentuje się w nich przede w szystkim ich funkcję w przygoto w aniu nowych kierunków literackich, ich rozw oju czy schyłku, współ pracę z tym i pismami najważniejszych i reprezentatyw nych pisarzy epoki; mniej miejsca poświęca się opracowaniu dziejów poszczególnych czasopism. Jednakże w p aru szkicach ich autorow ie potrafili dać skró towe wprawdzie, ale pierwsze w tym zakresie dzieje młodopolskich pe riodyków, opracowanych na podstaw ie źródeł, z uwzględnieniem w y sokości nakładu, przyjęcia przez współczesnych, nierzadko naw et omó wienia strony artystycznej pism, wnosząc w tym zakresie wiele fak tów dotychczas nie znanych i nie opracowanych.
W tak w yselekcjonowanym zestawie czasopism okresu Młodej P o l ski, J. Kądziela, stosując kryterium funkcji owych periodyków literac kich, które odegrały pew ną rolę w przygotow aniu i rozwoju literatu ry epoki, wyróżnił trzy okresy: „okres wzrostu, charakteryzujący się coraz liczniejszymi inform acjam i o analogicznych prądach za granicą oraz pierw szym i próbam i form ułow ania zadań estetycznych nowego p rąd u ”; „okres rozkw itu, w którym w ystępują zdecydowanie m anife stacje programów ideow o-artystycznych m odernizm u oraz tow arzyszą cych im dyskusji estetyczno-literackich”; oraz „okres rozrachunków i schyłku, będący zarazem okresem przejścia do następnych epok”. W yrazem tych wydzielonych przez autora okresów m ają być kolejno następujące pisma: okresu pierwszego — warszawskie „Życie” i k ra kowski „Św iat”; drugiego — krakow skie „Życie” S. Przybyszewskiego i „Chim era”, trzeciego — „Pro A rte et Studio” i poznański „Zdrój”.
Cenny arty kuł J. K ądzieli stanow i próbę rekonesansu w rzadko dotąd nawiedzanym czasopiśmiennictwie literackim Młodej Polski. A u tor z gąszczu literackich periodyków epoki w ydobył te, które odegrały jakąś rolę w form ow aniu świadomości ideowo-artystycznej tego okresu. Z aleta artykułu polega na tym , że omówione w nim zostały pokrótce
także te czasopisma literackie Młodej Polski, które nie są znane naw et przeciętnem u historykow i literatu ry z tytułów . Mowa tu o takich cza sopismach m odernistycznych, jak: „Młodość” (1898— 1900), „Iris” (1899— 1900), „S trum ień” (1900), „Tygodnik Słowa Polskiego” (1902— 1903), „Liberum veto” (1903— 1905), „A teneum ” (1903— 1905), „Tygod nik Ilustrow any”, „Nasze Słowo” (1902—1907), „Ognisko” (1902— 1905), „Odrodzenie” (1903— 1911), warszawskie „Odrodzenie” (1903— 1906), „Nasz K ra j” (1906— 1911), „W idnokrąg” (1910— 1911), „W iteź” (1908), „Sfinks” (1908), „Nowa G azeta” (1905), „Przegląd K rytyki Literackiej i A rtystycznej” (1909— 1914), „Lam us” (1908— 1913), „Miesięcznik Li teracki i A rtystyczny” (1911), „Sztuka” (1911—1914), „Rydw an” (1912— 1913), „Złoty Róg” (1911— 1914), „Echo L iteracko-A rtystyczne” (1912— 1915) i inne. W ym ieniamy tu ty tu ły charakteryzow anych przez K ą dzielę czasopism i efem eryd literacko-artystycznych epoki, których za wartość, kierunek zasadniczy oraz zespoły redakcyjne zostały omówio ne po raz pierwszy; w tym też tkw i w artość tej pracy. Rozprawę uzu pełnia dokładna bibliografia czasopiśmiennictwa okresu Młodej Polski. Szkice wymienionych wyżej innych autorów, poświęcone najw aż niejszym organom prasow ym Młodej Polski, są nierów ne pod wzglę dem w ykorzystania m ateriałów źródłowych. Podczas gdy jedni autorzy sięgnęli do szeregu źródeł archiw alnych, drudzy ograniczyli się do omówienia tylko zawartości pisma. Owa nierównomierność akcentów w poszczególnych szkicach w ystępuje także przy omówieniu arty sty cznej i graficznej strony poszczególnych pism. P raw ie w szystkie czaso pism a literackie okresu Młodej Polski były periodykam i nie tylko li terackim i, ale także artystycznym i, czego w yrazem była nie tylko za w a rta . w nich problem atyka, dotycząca spraw artystycznych, spraw sztuki, ale i szata zew nętrzna pisma, układ graficzny, bogactwo ilu stra cji itp. (np. „Św iat”, krakow skie „Życie”, „Chim era”, „Lam us”). Cza sopism literackich Młodej Polski nie sposób omawiać w oderw aniu od spraw estetyki czasopiśmienniczej i książkowej w obrębie panujących wówczas kierunków i prądów artystycznych. Bez uwzględnienia este tycznej strony czasopism Młodej Polski dzieje każdego z nich będą nie pełne. A kw estie te nie wszyscy autorzy szkiców uwzględnili.
W spomniane niedomogi nie obniżają jednak w artości i znaczenia zaw artych w tom ie L iteratury okresu Młodej Polski szkiców o czaso pismach epoki, których autorzy ustrzegli się od grożących im przy ta kim podejściu uproszczeń; mimo że w opracowaniach główny nacisk położyli na funkcję prezentacji kierunków i prądów literackich okresu, charakteryzow ali je na ogół obiektywnie, zw racając uwagę na ideowo- -artystyczny eklektyzm oraz niejednolitość ideowo-artystyczną. Poza kilkom a w yjątkam i zaw arte w tom ie arty k u ły stanow ią prace
pionier-skie o tych czasopismach; autorzy m usieli przedzierać się przez gąszcz m ateriałów , by zorientować się w ich zawartości, bowiem niewielu m ieli poprzedników na tym polu.
Nie będziemy tutaj zajmować się szczegółowym rozbiorem i oma wianiem szkiców o w ym ienionych czasopismach Młodej Polski. Chce m y zwrócić tylko uwagę na niektóre artykuły. Szkic E. Korzeniowskiej o warszawskim „Życiu”, czasopiśmie uw ażanym za zwiastuna m oder nizmu w Polsce, aczkolwiek mocno jeszcze ^wiązanym z pozytywiz mem, jest na ogół powtórzeniem wywodów z drukowanego na ten tem at arty k u łu w „Ruchu Literackim ” (1961, n r 2). Będący do pewnego stop nia kontynuacją „Życia”, poprzez osobę M iriama, krakow ski „Św iat” w ydaw any przez Z. Sarneckiego, stanowił, zdaniem tejże autorki, pismo eklektyczne. Öw zarzut eklektyzm u, staw iany przez Korzeniewską „Św iatowi”, był jednak z góry założoną dewizą redaktora pisma. Zarzu cany przez Korzeniewską Sarneckiemu, zwłaszcza przed rokiem 1894, brak elementów narodow ych był uw arunkow any początkowo debitem pisma na Królestwo Kongresowe, który ustał w roku 1893.
O krakow skim „Życiu”, jako sztandarow ym periodyku literacko- -artystycznym Młodej Polski, pisano dotąd chyba najwięcej, a to z ra cji drukow ania na jego łamach manifestów m odernizmu, ale były to tylko wycinki jego zawartości. Szkic Jadw igi Czachowskiej stanowi jednak na ich tle pierwszą pracę bardziej obiektywnie kreślącą dzieje pism a i omawiającą jego zawartość, chociaż słabo zaznaczającą jeszcze spraw y artystyczne, bez których monografia krakowskiego „Życia” nig dy nie będzie pełna — podobnie jak i warszawskiej „Chim ery” M iria ma, głoszącej postulat „Sztuki dla sztuki” oraz k u lt piękna. Jedynie J. Kądziela w swym. artykule nie omieszkał omówić i zew nętrznej stro ny „C him ery” — tego pierwszego chyba w dziejach czasopiśmiennictwa polskiego prawdziwie artystycznego periodyku, oraz uwzględnił także najw ażniejsze głosy polemizujące z głoszonymi na jej łamach teoria mi estetycznym i M iriama (Marchlewski, Brzozowski).
Mimo istniejącej już bibliografii „K ry ty ki” cenny jest niew ątpliw ie także arty k u ł Lichodziejewskiej o tym Feldmanowskim periodyku, sta nowiącym organ społeczno-polityczny Młodej Polski, skupiającym pi sarzy zaangażowanych. Pismo głosiło na swych szpaltach k u lt S tan i sław a Wyspiańskiego. „Mając do w yboru m odernistyczno-dekadencki w ariant Młodej Polski oraz w arian t zaangażowany patriotycznie i spo łecznie, »Krytyka« Feldm anow ska wypowiedziała się zdecydowanie po stronie drugiej. W dokonanym już rozmieszczeniu pokoleń stała się or ganem przybocznym Młodej Polski społeczno-patriotycznym ”.
W yselekcjonowany w tomie reje str czasopism okresu Młodej Polski zam yka szkic K. Melocha o „Museionie”, piśmie poświęconym litera
turze i sztuce klasycznej, k tó re było pod względem w yglądu estetycz nego kontynuacją „Chim ery”.
Omawiany zarys dziejów czasopiśmiennictwa okresu Młodej Polski, mimo nierówności opracowania i różnego podejścia do poszczególnych periodyków, stanow i próbę opracowania czasopiśmiennictwa tej epoki, określenia roli, jaką wymienione periodyki odegrały w przem ianach literacko-artystycznych epoki, kształtow aniu nowych kierunków i p rą dów. Jak już zaznaczono, za mało m iejsca poświęcono w poszczególnych artykułach spraw om artystycznym , szczególnie szacie zew nętrznej omawianych czasopism, które zawsze towarzyszyły pojaw ianiu się no w ych prądów i były również w yrazem zmian w technice i estetyce czasopism. Podyktow ane to było zresztą przeznaczeniem tych szkiców do książki o charakterze literackim . Opracowanie pełnych m onografii czasopism literacko-artystycznych okresu Młodej Polski może być dzie łem dopiero historyka lite ratu ry i historyka sztuki, bowiem jak lite ra tu ra tego okresu wiąże się nierozerw alnie ze sztukam i plastycznymi, tak o kształcie ówczesnych periodyków i ich zew nętrznym wyglądzie decydowała także współpraca z redakcją plastyków: grafików i m alarzy.
W artość omówionych tu szkiców o czasopismach Młodej Polski zwiększają dodane na końcu każdego arty k u łu m etryki periodyków oraz bibliografia dotychczasowych prac o nich. Ktokolwiek w przyszłości przystąpi do pracy nad omawianymi czasopismami, musi sięgnąć do nich, w nich bowiem znajdzie p un k t wyjścia. Należy życzyć wydawcy, by inicjatyw a ta była kontynuow ana w tom ach rozpoczynających serie n a stępnych okresów literatu ry polskiej.
Aleksander Żyga
IV
I [wain W asilewicz] K u ź n i e c o w , A[matolij W asilewicz] S z u m a k o w , B ol- sze w itsk a ja pieczať M oskw y, M oskwa 1968, „Moskowskij Rafooczyj”, ss. 4 5 6, ilustr.
W końcu 1968 r. ukazała się pierwsza część m onografii poświęconej moskiewskiej prasie bolszewickiej. O bejm uje ona okres od w rześnia 1890 r. — kiedy to ukazała się „W ołna”, organ K om itetu Miejskiego SDPRR, pierwsza nielegalna gazeta p arty jn a — do w ybuchu rew olucji październikowej. Zapowiadana część druga obejm uje porew olucyjne dzieje moskiewskiej prasy p arty jn ej.
Książka zawiera pięć rozdziałów, z których ostatni jest właściwie ogólnym podsumowaniem całości. Trzy pierwsze rozdziały obejm ujące
