Rozmieszczenie budynków, ulic i podwórzy w Opolu na Ostrówku w X-XIII w.

WŁODZIMIERZ HOŁUBOWICZ

ROZMIESZCZENIE B U D Y N K Ó W , ULIC I PODWÓRZY W OPOLU NA OSTRÓWKU W X - X I I I W.

Po dziesięciu latach badań wykopaliskowych w Polsce Ludowej na terenie wczesnopolskiego grodu—miasta na Ostrówku w Opolu na Śląsku możemy pod-jąć pierwszą próbę rekonstrukcji rozmieszczenia budynków i przebiegu ulic oraz wału tej osady dla kilku jej faz osadniczych w wiekach X - X I I . pol. X I I I . Podstawa źródłowa realizacji tego zadania pochodzi z dwóch okresów badań tego obiektu i ma różną wartość poznawczą.

ŹRÓDŁA Z LAT 1930—1933

W pierwszym okresie tych badań po przypadkowym odkryciu na Ostrówku wczesnośredniowiecznych nawarstwień kulturowych, w latach 1930 (od 2. X do 21. X I I ) i 1931 (do 15. III do 15. VIII), przeprowadzono obserwacje w wyko-pach pod fundamenty wzniesionych tu następnie w latach 1931 — 1935 bu-dynków administracyjnych, natomiast w roku 1933 dokonano kilku wykopów wywiadowczych na południe od wieży z X I V w. (tabl. X X X I ) . Odsłonięto w tych latach podczas budowlanych prac ziemnych na przestrzeni około 1600 m2 i do głębokości około 5 m (przeważnie do calca) nawarstwienia kulturowe wczesnopolskiego miasta, reprezentowanego przez nawarstwiające się na siebie dobrze zachowane resztki budynków z drewna, ulic moszczonych dranicami i podwórzy (przed niektórymi budynkami) oraz przez olbrzymią ilość różnorodnych przedmiotów1.

1 Bibliografia sprawozdań z tych prac, pióra bezpośredniego kierownika badań w wyko-pach w latach 1930—1933, G. R a s c h k e g o , obejmuje kilkanaście pozycji, rozsianych w róż-nego rodzaju wydawnictwach. Ze sprawozdań tych można uznać za podstawowe: Das früh-mittelalterliche Oppeln auf der Oderinsel, „Aus Oberschlesiens Urzeit", Opole 1932, z. 12; Die Entdeckung des frühmittelalterlichen Oppeln, „Altschlesien", t. III, Wrocław 1931; Die Ausgra-bung im frühgeschichtlichen Oppeln, „Zeitschrift für Ethnologie", t.LXIII, Berlin 1931.

W okresie międzywojennym odkrycia na Ostrówku omawiali także: R. J a k i m o w i c z , Odkopanie osady wczesnośredniowiecznej w Opolu, Dodatek literacko-naukowy „Ilustrowanego Kuriera Codziennego", Kraków, nr 30 z dn. 27. VII. 1931 г.; t e n ż e . Odkopanie osady wczesno-średniowiecznej w Opolu, „ Z otchłani wieków", Poznań 1932, r. VIII; J. Ż u r o w s k i ,

ROZMIESZCZENIE B U D Y N K Ó W W OPOLU 517 Dokumentacja z prac tego okresu przechowywana w Muzeum w Raciborzu do 1945 r. została rozproszona podczas działań wojennych w roku 1945 i w zna-cznej części zaginęła. W dyspozycji obecnego kierownictwa prac archeologicz-nych w Opolu (1958) znajduje się następująca dokumentacja, dotycząca nawar-stwień odkrytych wówczas (1930-1931) konstrukcji drawnianych:

1. Rysunek nawarstwień konstrukcji drewnianych w skali 1 : 100 z wykopu I z roku 1930 według stanu prac na tym wykopie, prawdopodobnie do końca 1930 г., jak na to wskazują zachowane fotografie (o tym niżej) tychże nawar-stwień w terenie z datą wykonania zdjęć. Zachowało się kilka kopii tegoż ry-sunku, a więc ręczna (pełna) i na papierze światłoczułym oraz fotografia (nega-tyw) tegoż rysunku. Można wydzielić trzy warianty rysunku różniące się mię-dzy sobą ilością wydzielonych domów. Na wariancie prawdopodbnie najstarszym, wykonanym bezpośrednio w terenie i prawdopodobnie po sezonie prac w roku 1930, nie wydzielono w ogóle w rysunku symbolami ani domów, ani ulic (tabl. X X ) . Na drugim wariancie tegóż rysunku, wykonanym prawdopodo-bnie również w 1930 r. lub na początku 1931, wydzielono (zaciemnieniem belek i zaznaczeniem przypuszczalnego zasięgu domów poza wykopem) domy ozna-czone numerami : 37,38,39,40,41,43,44,45,46,49,52,54,56 (tablica XXI)2.

cia archeologiczne pod opolskim zamkiem, Kraków 1931, odbitka z „Czasu" nr 167—168. W y -niki prac w latach 1930—1933 na podstawie opublikowanych sprawozdań i cząstkowego ma-teriału zabytkowego, zachowanego w zbiorach muzealnych, podsumował: A. N a s z , Opole, „Biblioteka Archeologiczna", t. I, Wrocław 1948. O znaczeniu archeologicznych odkryć na Ostrówku w Opolu w latach 1930—1933 i o konieczności podjęcia tu prac badawczych wypowia-dali się: J. A n t o n i e w i c z , O podjęcie badań nad Opolem wczesnopiastoiuskim, „Odra", Ka-towice-Wrocław 1946, nr 11; Z. R a j e w s k i , O Opolu uczcsnodziejouym, „Przegląd Zachodni", г. II, Poznań 1946; t e n ż e , Znaczenie wykopalisk w Opolu, „Wiadomości Historyczne", t. II, 1949, nr 1; W. К ó ё к a, Znaczenie wykopalisk w Opolu, „ Z otchłani wieków", t. X V I I I , 1949. 2 Numeracja domów, odkrytych na dotychczas zbadanych w latach 1930—1933 i 1948—1958 wykopach na Ostrówku, została ustalona przez nas w sposób następujący. Na wykopach z łat 1948—1958 domy są ponumerowane kolejno liczbami od 1 do 20 włącznie. Liczbami tymi są oznaczone głównie tzw. piony domów, to znaczy nawarstwienia kilku faz kolejno następują-cych po sobie na tym samym miejscu budynków, reprezentowanych w nawarstwieniach kul-turowych przez resztki przyciesi, podłóg i przez inne swoje szczegóły konstrukcyjne. Na przy-kład pion domu nr 9 zawiera zachowane resztki konstrukcji wznoszonych tu w ciągu przeszło 250 lat domów. Każdy z budynków w tym pionie z poszczególnych warstw drewna ma jednak w dokumentacji obok liczby porządkowej także symbol warstwy, do której został zaliczony. A więc w pionie domów nr 9 — występują domy 9 А I, 9 А II, 9 A III, 9 В itd. (tabl.XXVII i X X V I I I ) . Przesunięte i krótkotrwałe „piony domów" położone w niższych warstwach uzy-skiwały własną numerację liczbową w granicach liczb od 1 do 20. Z tego też względu domy war-stwy A l nie wyczerpują liczb 1—20.

Domom odkrytym na wykopach w latach 1930—1931 nadaliśmy numerację od 21 do 57 włącznie, w warstwie drewna, którą datujemy na pierwszą ćwierć wieku X I I I (faza I badań z 1931 г.). W naszej rekonstrukcji rozmieszczenia domów w osadzie z X w. (tabl.XXVII) nie zmieniliśmy tej numeracji. Należy jednak rozumieć, że gdy mówimy o domach oznaczo-nych numerami od 21 do 57, to zawsze łączymy to z X I I I w. lub z X w., w zależności od

chro-ROZMIESZCZENIE BUDYNKÓW W OPOLU 519

Na wariancie trzecim, przedstawionym łącznie z rysunkiem nawarstwień drewna z -wykopu II — 1931, znalazły się oprócz wyżej wymienionych także domy oznaczone numerami: 42, 47, 48, 50, 51, 53 i 57 (tabł. X X I I I ) . Na rysun-kach wariantów II i III, wykonanych różnym natężeniem ciemnej barwy, oznaczone są między innymi partie drewna, które interpretowano na tym rysunku jako wał obronny grodu z X I - X I I wieku. Można przypuszczać (foto-grafie tych rysunków są słabo czytelne), że za resztki wału uznano w roku 19303 nawarstwienia odkryte w wąskim przekopie na północ od domu nr 57. 2. Rysunek nawarstwień resztek konstrukcji z drewna w skali 1 : 100 z wy-kopu II z roku 1931 według stanu prac prowadzonych w nim w okresie od 6. V.-15. VII.1931 г., na co wrskazują zachowane fotografie (z datami ich wyko-nania) tychże nawarstwień drewna. Zachowały się dwa warianty tego rysunku: pierwszy w ołówku na papierze milimetrowym bez interpretacji funkcji układu drewna (tabł. X X I I ) oraz drugi — na światłokopii i fotografii z zaciemnie-niem belek domów, ulic i wału. Drugi z nich jest przedstawiony łącznie z rysun-kiem nawarstwień drewna z wykopu I — 1930 г., również podobnie zinter-pretowanym (tabl. X X I I I ) .

3. Fotografia rysunku przedstawiającego rozmieszczenie nawarstwień dre-wna z badań prowadzonych w latach 1930, 1931 i 1933 na tle zarysu części fundamentów murów obronnych zamku z X I I I w. i wieży okrągłej z X I V w. oraz fragmentów muru obronnego z X I V - X Y w. (tabl. X X I I I ) . Na fotografii tej oba rysunki drewna z interpretacją ich funkcji z wykopu I — 1930 r.

(poprzednio omówione) zostały połączone. Zaznaczono także na nim wykopy mniejsze, dokonane na Ostrówku w roku 1933, na południe od wieży okrąg-łej z X I V w.

4. Z dokumentacji fotograficznej zachowało się z prac na Ostrówku prowa-dzonych w latach od 1930 do 1933 około 600 negatywów i pozytywów zdjęć p rzedst awiaj ących :

a — większe partie nawarstwień drewna na wykopach I i II z wieloma domami i ulicami; zdjęcia te wykonane są z wieży z X I V w. lub z wysokich krawędzi wykopów (tabl. X X V ) ;

b — partie tychże wykopów z kilkoma domami i fragmentami ulic; zdję-cia te są wykonane z wieży i z wysokiej drabiny;

nologii nawarstwień, które omawiamy. Podczas prac wykopaliskowych w 1959 r. zaczniemy wykorzystywać dla nowo odkrytych domów („pionów domów") liczby od 58 począwszy w górę.

3 Informacje o wczesnośredniowiecznych drewniano-ziemnych konstrukcjach obronnych, odkrytych na Ostrówku w latach 1930—1933, w sprawozdaniach drukowanych G. R a s c h -k e g o i innych autorów są niejasne i sprzeczne ze sobą. Zwrócili na to uwagę W . H e n s e 1 (Wstęp do studiów nad osadnictwem Wielkopolski wczesnohistorycznej, Poznań 1948, s. 173—175) oraz W. К o £ к a (Charakter osady odkrytej w Opolu, „ Z otchłani wieków", t. X X I , 1952). Spra-wy tej nie będziemy tu omawiali. Powrócimy do niej nieco niżej, w aspekcie i skali przydatnej dla tematu poruszanego przez nas w tym artykule.

521

с — d o m y pojedyncze lub f r a g m e n t y domów i ulic; zdjęcia w y k o n a n e

z wysokiej drabiny i z innych wzniesień;

d — f r a g m e n t y k o n s t r u k c j i domów, ulic, podwórzy oraz przekrojów n a

-warstwień kulturowych;

e — przedmioty różnego rodzaju.

Dla b a d a ń rozmieszczenia b u d y n k ó w i ulic na wykopach z lat 1930 i 1931

w poszczególnych kolejnych fazach zabudowy miasta najcenniejsze są

foto-prafie z większymi p a r t i a m i domów i ulic. Zdjęcia tego rodzaju z wykopu

I I — 1931 r. pozwalają wydzielić cztery fazy prac, w czasie których uzyskano

wówczas kolejno na większej przestrzeni jednocześnie odsłonięte i oczyszczone

nawarstwienia drewna. Wiążą się one z n a s t ę p u j ą c y m i d a t a m i : faza I — 6.V.

—15.VII.1931, f a z a I I - 23.VII.1931, faza I I I - 31.VII.1931 i faza I V

- 7 . V I I I . 1 9 3 1 r .

Obraz nawarstwień drewna na fotografii z f a z ą I (tabl. X X V z n a j m ł o d

-szymi warstwami konstrukcji drewnianych) pokrywa się całkowicie z obrazem

rozmieszczenia drewna na zachowanym r y s u n k u nawarstwień drewna z w y k o p u

I I I omówionym wyżej w p. 2 (tabl. X X I I ) .

W przeciwieństwie do fotografii z widokiem ogólnym wykopu I I (1931 r.)

zdjęcia z większymi p a r t i a m i wykopu I , robione z wieży lub z wysokich

brze-gów wykopu w l a t a c h 1930 i 1931, nie d a j ą możliwości wyjaśnienia kolejnych

etapów prac na cyłym wykopie, ponieważ wykop t e n jest poprzecinany

mu-r a m i , a jego części północne są zbyt oddalone od wieży i mu-rozbite m u mu-r a m i n a

wąskie p a s m a , n a skutek czego są niezbyt dobrze widoczne.

Cennym uzupełnieniem zdjęć z ogólnymi p a r t i a m i drewna są fotografie

z f r a g m e n t a m i ulic i podwórzy. Pozwalają one wyjaśnić kolejność nawarstwiania

się konstrukcji drewnianych w obrębie poszczególnych domów, ulic oraz

pod-wórzy.

Zachowała się także fotografia rysunku przekroju nawarstwień

kulturo-wych o d k r y t y c h w r o k u 1933 w wąskim przekopie n r I n a południe od wieży

z X I V w. oraz fotografie f r a g m e n t ó w przekroju tychże nawarstwień i

nieregu-larnie ułożonych belek w t y m ż e przekopie.

Napisy n a r y s u n k u , na zachowanych kopertach negatywów oraz na

pozyty-wach t y c h zdjęć w y j a ś n i a j ą , że są t o nawarstwienia wału drewniano-ziemnego

z X I - X I I w. (do zagadnienia tego powrócimy niżej).

N a t y m wyczerpuje się d o k u m e n t a c j a , odnosząca się do rozmieszczenia

resztek konstrukcji drewnianych, o d k r y t y c h podczas prac prowadzonych

w l a t a c h 1930-1933 i będąca obecnie w posiadaniu kierownictwa prac

wyko-paliskowych n a Ostrówku w Opolu.

Nie zachowało się natomiast nic z dokumentacji opisowej. Napisy n a

rysun-kach, n a kopertach z kliszami i n a nielicznych k a r t k a c h z pozytywami t y c h

fotografii zawierają dane dotyczące miejscowości (Opole), d a t y i bardzo r z a d k o

T A B L I C A X X I I I

O p o l e - O s t r ó w e k . Połączone wykopy I — 1930 i II—1931 r. oraz z roku 1933 na tle odkopanych wówczas murów średniowiecznych. Domy i ulice oraz domniemane konstru-kcje obronne drewniano-ziemne z X I — XIII w. i mury średniowieczne zaznaczone są zró-żnicowanym natężeniem kolorów. Fotografia z archiwum ZAP IHKM PAN we Wrocławiu.

n O Z M I E S Z C Z E N I E B U D Y N K Ó W W O P O L U

lakoniczne stwierdzenie tematu zdjęcia (na przykład: dom, ulice itp.). Domy w kilku wypadkach w tych napisach mają numerację4.

Z omówionej wyżej dokumentacji rysunkowej i fotograficznej -wynika, że podczas odkrywania nawarstwień drewna w latach 1930 i 1931 na Ostrówku nie wydzielono interpretacyjnie warstw drewna sobie współczesnych lub znaj-dujących się na jednym poziomie stratygraficznym, odsłaniano natomiast jedno-cześnie na większej przestrzeni zachowane resztki konstrukcji drewnianych z różnych poziomów chronologicznych. Na obu zachowanych rysunkach roz-mieszczenia resztek konstrukcji drewnianych z wykopów I i II (1930 i 1931 г.), omówionych przez nas poprzednio (punkty 1 i 2), -występują resztki domów z X I I I - X I V wieku razem z niżej położonymi warstwami drewna, które można datować, uwzględniając poziom ich zalegania w nawarstwieniach kulturowych, na wiek X I I lub X I . Na przykład: na rysunku nawarstwień drewna z 1931 r. na -wykopie II (1931 r.) nad domami oznaczonymi numerami 23 i 25 z pierwszej ćwierci wieku X I I I znajdują się resztki domów, które należy datować na połowę lub drugą połowę X I I I w. lub na X I V w. (tabl. X X I I ) . Domy te zostały przez nas zaliczone do warstwy współczesnej zamkowi murowanemu z wieku X I I I -X I V (tabl. -X -X -X I I I ) . Jednocześnie na tymże rysunku występują w obrębie domu nr 22 dranice i palenisko, które można by datować na przełom X I - X I I w. ze względu na położenie tych elementów wewnątrz głęboko przekopanych resztek nawarstwiających się w pionie tego domu poziomów osadniczych. Wyjaśniają to jednoznacznie odpowiednie fotografie kolejnych nawarstwień drewna w pionie tych domów (tabl. X X V i X X V I ) . Przykładów tego rodzaju można by przytoczyć znacznie więcej.

Brak jest podstaw do twierdzenia, że podczas rozkopywań nawarstwień kulturowych Ostrówka w latach 1930 i 1931 wykonane były rysunki niżej położonych (a więc fazy II, III i IV) nawarstwień drewna, odkrywanych jed-nocześnie na większej przestrzeni. Natomiast pogmatwany, chaotyczny obraz nawarstwień drewna, uzyskiwany na większej przestrzeni w toku pogłębiania wykopów na poszczególnych etapach prac ziemnych, obraz utrwalony na fotografiach stanu rozkopy wań w fazach II, III i I V pozwala twierdzić, że poprzestano na wykonaniu rysunku nawarstwień drewna, uzyskanych w I eta-pie prac ziemnych.

Wydrukowane sprawozdania z prac w latach 1930 i 1931 na Ostrówku, zawierające ogólne opisy odkrytych faktów oraz ich interpretację, a także

4 Na podstawie zachowanej dokumentacji rysunkowej i fotograficznej z badań

przepro-wadzonych w latach 1930—1933 można było ustalić numerację zaledwie czterech domów, na-daną im w latach 1930—1931. Można też przypuszczać, że oznaczono symbolami (ponumerowano) tylko część domów, odkrytych w 1930 r. na wykopie I w górnych, najmłodszych nawarstwie-niach. Brak jest podstaw, aby sądzić, że oznaczano symbolami domy odkrywane w poszcze-gólnych nawarstwieniach w roku 1931 na wykopie II. Obecna numeracja domów z badań mię-dzywojennych i w Polsce Ludowej została ustalona przez nas (patrz przypis 2).

ROZMIESZCZENIE BUDYNKÓW W OPOLU ₅₂₅

nieliczne rysunki i fotografie nawarstwień drewna z wykopów I (1930) i II (1931) nie zaprzeczają powyższym wnioskom na temat zastosowanej wówczas metody badania nawarstwień drewna. W analizę zaś metody badania w ogóle nawarstwień kulturowych, zastosowaną w latach 1930-1931 i nasuwającą wiele zasadniczych zastrzeżeń, oraz w analizę sposobu publikacji wyników tych badań nie będziemy tu wchodzili. Zagadnienia te będą naświetlone bliżej w innej pracy5.

Przyczyn niezastosowania właściwej metody badań nawarstwień kulturo-wych na Ostrówku w latach 1930-1931 należałoby szukać w konieczności wy-konania w krótkim czasie wykopu budowlanego oraz w nieprzychylnym sto-sunku do odkrytej niespodziewanie wczesnopolskiej osady w Opolu ówczes-snych niemieckich władz administracyjnych.

Kierownictwo prac archeologicznych wydzieliło w latach 1930-1931 w pio-nie nawarstwień kulturowych Ostrówka na wykopanych poznanych — dzie-więć osadniczych warstw konstrukcji drewnianych6. Potwierdzenia tego brak jest w zachowanej dokumentacji. Natomiast w zachowanej dokumentacji fotograficznej są utrwalone fakty kilkakrotnego nawarstwiania się na siebie kolejnych budynków wznoszonych na tym samym miejscu (w pionie domu). Na przykład sfotografowano kilka nawarstwień podłóg i leg arów pod podłogi oraz przyciesi domu nr 54.

Zachowała się fotografia poprzecznego przekroju ulicy, przebiegającej w po-bliżu domu nr 40, na której można doliczyć się kilku (do 7) nawarstwień (wów-czas w roku 1931 nie zauważonych) podłużnych legarów (ryc. 2).

Obecnie po metodycznych pracach wykopaliskowych, przeprowadzonych na Ostrówku w latach 1948-1958, wiemy, że w niektórych pionach nawarst-wień można wydzielić do jedenastu zachowanych poziomów osadniczych drewna, datowanych na okres od X do pierwszej ćwierci X I I I wieku, oraz do trzech nawarstwień, datowanych na X I I I - X I Y w.7.

Jeżeli chodzi o zagadnienie konstrukcji obronnych, to na podstawie wy-ników prac terenowych w latach 1930-1931 w trzech miejscach interpreto-wano niektóre odkryte fragmenty tych nawarstwień jako resztki wału» obronnego osady wczesnośredniowiecznej, a mianowicie w dwóch — w 1930 r. (tabl. X X I ) i w jednym w 1933 r. (tabl. X X I I I ) . Wynika to z zachowanych fotografii i rysunków: 1 — nawarstwień drewna odkrytych w 1930 r. na wy-kopie I na północ od domu nr 57 (interpretacje te powtórzono na zachowanym rysunku zbiorczym z 1933 r.) i na wschód od domu nr 47 (tabl. X X I I I ) i 2 —

5 Zagadnienie to zostało poruszone marginesowo w pracy: W. H o ł u b o w i c z , Opole •« uiekach X—XIII, Katowice 1956, s.7—14.

' G . R a s c h k e , Das frühmittelalterliche Oppeln auf der Oderinsel..., o.e., s. 7 W. H o ł u b o w i c z , Z prac wykopaliskowych na Ostrówku w Opolu w roku 1956, „Spra-wozdania Archeologiczne", t.VI, Wrocław 1959.

T A B L I C A X X V

O p o l e - O s t r ó w e k . Faza I prac ziemnych na wykopie II w roku 1931. Fotografia dn. 15.VII. 1931 r. Archiwum ZAP I H K M PAN we Wrocławiu.

527 nawarstwień ziemi i drewna, odkrytych w 1933 r. w przekopie I na południe od wieży z wieku X I V (tabl. X X I I I ) .

Obecnie po odkryciu w 1958 r. na arze 341 resztek walu obronnego (o któ-rym niżej) wydaje się nam, że interpretacja nawarstwień drewna, odkrytych w wąskim przekopie na północ od domu nr 57 i na wschód od domu nr 47, może

Rye. 1. O p o l e - O s t r ó w e k . Przekrój nawarstwień legarów podłużnych ulicy między domami nr 40 a 45 z badań w roku 1931 na wykopie II. Z Archiwum ZAP. IHKM PAN we

Wrocławiu.

być słuszna. Natomiast nawarstwienia kulturowe, a w tym bezładnie ułożone belki, odkryte w 1933 r. w przekopie I, mają inny charakter niż nawarstwienia wału, odkryte na arze 341 oraz w wąskim przekopie na północ od domu nr 57 w 1930 r.

Są one w pewnym stopniu analogiczne do nawarstwień odkrytych przez nas w 1958 r. na wykopie 2 (tabl. X X X I ) . Można roboczo przyjąć, że w obu wypadkach nawarstwienia te reprezentują resztki wału.

W Y N I K I BADAŃ W LATACH 1948—1958

W drugim okresie badań archeologicznych Ostrówka rozpoczęto w Polsce Ludowej metodyczne prace wykopaliskowe w 1948 r. W pierwszym etapie tych prac pod kierownictwem prof. R. J a m к i w latach 1948-1951 w ciągu czte-rech sezonów zdjęto z przestrzeni około 26 arów nawarstwienia śmieci i gruzów

T A B L I C A X X V I

O p o l e - O s t r ó w e k . Faza II prac ziemnych na wykopie II w roku 1931. Fotografia z dnia 23. VII. 1931 r. Archiwum ZAP. 1HKM PAN

ROZMIESZCZENIE BUDYNKÓW W OPOLU 5 2 9

nowoczesnych i średniowiecznych, osiągając poziom nawarstwień budynków, ulic i podwórzy z pierwszej ćwierci X I I I wieku (poziom drewna Al)8. Nawarstwienia resztek konstrukcji drewnianych tego poziomu były zweryfikowane w 1952 r. W latach 1948-1951 zbadano także nawarstwienia kulturowe, zawierające resztki drewnianych budynków zamkowych z X I I I - X I V w. (tabl. X X X I I I ) . W drugiej fazie badań pod kierownictwem autora w latach 1952-1958 przez siedem sezonów zbadano do calca nawarstwienia kulturowe z wieków I X - X I I I na arach 375, 376, 407, 408, 439 i 4409 na przestrzeni około 380 m2 (do 1956 r. oraz rozpoczęto (w 1957 r.) prace na arach 341, 342, 343 i 344, gdzie na arze 341 osiągnięto już w 1958 r. poziom X wieku i odkryto fragment wału obron-nego o konstrukcji izbicowej, skrzynkowej (tabl. X X I X )1 0.

Podczas prac wykopaliskowych w latach 1952 — 1958 wyjaśniono, że prze-ciętna grubość zachowanych nawarstwień kulturowych wczesnopolskiego mia-sta na Ostrówku na przestrzeni zbadanej wynosi 2,4 m. Wydzielono w tych nawarstwieniach jedenaście poziomów osadniczych, określonych przez warst-wy konstrukcji drewnianych; które są resztkami domów, ulic i podwórzy mo-szczonych dranicami. Przy wydzielaniu tych warstw osadniczych drewna opierano się na zasadach tych samych lub zbliżonych wartości niwelacji

są-Legenda

< 5 • 9 • 13 17

• 6 X Ю • 14 = = - 1 8

• _{7 * U s 15 < Щ > - 1 ?}

• _{8 » — 1 2 16}

Ryc. 2. Legenda do T a b l . X X V I I i X X V I I I . I — belka z zaciosem, 2 — dranica, 3 — gałęzie, 4 — kamienie, 5 — ship o średnicy około 20 cm, 6 — słup o średnicy około 15 cm, 7 — słup o średnicy około 10 cm, 8 — kołek o średnicy około 5 cm, 9 — olcha, 10 — topola, 11 — sosna, 12 — świerk, 13 — brzoza, 14 — dąb, 15 — wiąz, 16 — granica wykopu, 17 —

mur, 18 — gTanica wykopu II z roku 1931, 19 — palenisko.

siednich metrów kwadratowych z konstrukcjami połączonymi ze sobą przez wspólne układy drewna, takie jak resztki przyciesi, ścieżek, podwórzy; ulic itp.

Warstwy drewna datowane na okres od I X do pierwszej ćwierci X I I I wieku włącznie uzyskały następującą nomenklaturę, licząc od góry: A l (koniec X I I w. 8 R. J a m к a, Wyniki prac wykopaliskowych w Opolu w 1948 roku, „Sprawozdania P A U " , t.L, Kraków 1949; t e n ż e , Wyniki badań wykopaliskowych w Opolu w latach 1948—1951, „Spra-wozdania P A U " , t.LIII, 1951; t e n ż e , Szczegółowe sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Opo-lu za okres 1948—1949 roku, „Materiały Wczesnośredniowieczne", t.I, 1949 г.; t e n ż e , Prze-szłość Opola-Ostrówka w świetle badań wykopaliskowych и> 1948—1950 roku, „Ochrona Zabytków", t.III, 1950.

' Cały teren Ostrówka został podzielony na ary, w których obrębie siatka metrowa służy za podstawę lokalizacji faktów w poziomie. Obszerniej na ten temat w pracy W. H o ł u b o -w i с z a, Opole w •wiekach X—XIII, o.e., s.30—35.

10 W. H o ł u b o w i c z , Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na Ostrówku w Opolu w

ro-ku 1958, „Śląskie Sprawozdania Arcbeologiczne", t.I. 1958, s.36—45 (powielane). 34 Swiatowit

T A B L I C A X X V I I

O p o l e - O s t r ó w e k . Rysuenk konstrukcji z drewna na arach 375, 376, 407, 408, 439 440 w warstwie Al, zbadanej w latach 1951 — 1956. (Rys. Z. Szczepaniak i Z. Karpowicz)

T A B L I C A X X V I I I BudIEi

iOPOLE-OSTROWEK

O p o l e - O s t r ó w e k . Rysunek konstrukcji z drewna na arach 375, 376, 407, 408, 439 i 440 w wartości E l i , zbadanej w latach 1952— 1956.

532 WŁODZIMIERZ HOŁUBOWICZ

— pierwsza ćwierć X I I I w.), A l i (druga polowa X I I w.), AIII (połowa X I I w.), В (pierwsza polowa X I I w.), С (koniec X I — początek X I I w.), DI (druga połowa X I w.), DII (druga połowa X I w.), El, (połowa X I w.), E l i (koniec X i pierwsza ćwierć X I w.) i EIII ( I X - X w.)11. Warstwy te, będące pozostałością miasta z I X — X I I I w., są przykryte nawarstwieniami, współczesnymi okre-sowi istnienia książęcego zamku murowanego. W tych młodszych nawarstwie-niach, datowanych na X I I I — X I Y w., odkryto dwa poziomy resztek budynków rozplanowanych inaczej niż budynki z warstw niższych (tabl. X X X I I I )

Każda z warstw drewna od A l do EIII — podobnie jak i nawarstwienia drewna z X I I I — X I V w. współczesne zamkowi książęcemu, — reprezentować może zespół współczesnych sobie zjawisk, to znaczy współczesne sobie domy, ulice i podwórza, zaznaczone przez odkryte konstrukcje drewniane. Mogły one istnieć jednocześnie. Brak jest jednakże podstawy do twierdzenia, że te kon-strukcje drewniane w każdej warstwie powstały w jednym czasie, a więc że były wznoszone jednocześnie. Nie reprezentowałyby one, naszym zdaniem, takich faz osadniczych, z których każda kolejno jednocześnie powstawała i jednocześnie zanikała. W rzeczywistości bowiem ulice i podwórza każdej z warstw powstawały prawdopodobnie przeważnie w różnych okresach czasu i tylko przez pewien okres czasu istniały równocześnie.

Należy przy tym zaznaczyć, że w obecnie badanych nawarstwieniach Os-trówka w Opolu z wieków X — X I I I zachowały się resztki konstrukcji drew-nianych budynków, ulic i podwórzy, reprezentowanych tylko przez część (prawdopodobnie większą lub w niektórych warstwach znacznie większą) wszystkich tych domów oraz nawierzchni ulic i podwórzy, które wybud wano i użytkowano w okresie istnienia tego miasta w poszczególnych zbadanych jego okresach. Pewna część tych konstrukcji mogła być po zużyciu całkowicie rozebrana, tak że nie pozostawiła po sobie żadnego czytelnego śladu w obecnie badanych nawarstwieniach kulturowych.

Zastrzeżenia nasze, odnoszące się do granic czasowych funkcjonowania budynków, ulic i pcdwórzy każdej z wydzielonych warstw w stosunku do po-przedzającej i następnej warstwy w pionie stratygrafii, nabierają coraz więk-szej wagi w miarę powiększania przestrzeni tego rodzaju warstwy czy pozio-mu osadniczego na stanowiskach wielowarstwowych typu Opola na Ostrówku.

Każda z tych wydzielonych warstw od A l do EIII może jednak mieć wię-cej elementów sobie współczesnych niż wc eśnie "szyt h lub późniejszych, wybie-gających poza dolną lub górną granicę przydzielonego każdej z nich orientacyj-nego okresu chronologiczorientacyj-nego w ramach X — X I I I w. Sądzimy też, że omó-wione kryterium ilości współczesnych sobie elementów składowych każdej z tych warstw dostatecznie uzasadnia celowość wydzielania tego rodzaju warstw osadniczych na podstawie nawarstwienia resztek konstrukcji drewnianych

ROZMIESZCZENIE B U D Y N K Ó W W OPOLU 535

(łącznie z towarzyszącymi im warstwami śmieci) jako odcinków chronologicz-nych badanego miasta Opola na Ostrówku.

Jedną z typowych i cennych dla naszych tu rozważań cech nawarstwień konstrukcji drewnianych na Ostrówku w Opolu jest często występujące po-sadowienie poszczególnych budynków, ulic i podwórzy w pionie na tych sa-mych miejscach nad sobą przez dłuższe okresy czasu. Niektóre budynki oraz większość poznanych ulic były odbudowywane na tym samym miejscu w ciągu prawie 250 lat. Na przykład, jak już wspomnieliśmy (patrz przypis 3), dom nr 9 był odbudowywany stale na tym samym miejscu przez cały czas istnienia grodu-miasta z X — X I I I w. Dom ten stał koło skrzyżowania ulic i wyznaczał zapewne ten fakt (tabl. X X V I I i X X V I I I ) . Na ogół jednak ubce odkryte na zbadanej przestrzeni wykazują znacznie większą stabilizację w pionie nawar-stwień niż domy w obrębie bloków obramowanych ulicami12. Do omówienia konkretnych przykładów' powrócimy przy omawianiu rekonstrukcji

rozmiesz-czenia budynków, ulic i podwórzy.

Na wykopie zbadanym w latach 1948—1956 (ary 375, 376, 407, 408, 439 i 440) do calca, wyróżniono jedenaście nawarstwień drewna, będących resztką budynków, ulic i podwórzy z wieku X — X I I I (pierwsza ćwierć X I I I w.). W tych nawarstwieniach drewna zachowało się wiele cech szczegółów kon-strukcji przyciesi, podłóg, progów i ścian domów oraz ulic, podwórzy i ścieżek moszczonych dranicami. Zagadnień tych nie będziemy tu omawiali, ponieważ nie mieszczą się one w ramach poruszanego przez nas tematu — ogó-lnego rozplanowania elementów składowych zabudowy miasta na Ostrówku.

W 1958 r. na arze 341 (tablica X X I X ) odkryto fragment wału w postaci fragmentu przywala lub części „przywałowej" wewnątrz miasta. Stwierdzono że wał ten miał w części odkopanej konstrukcję izbicową z hakami (tabl. X X I X ) . Był wzniesiony prawdopodobnie w końcu X wieku (po 990 r.) na warstwie śmieci (przeważa nawóz) oraz na starszych konstrukcjach z drewna w postaci dranic i zaostrzonych pali, wbitych nieco na ukos (w 1958 r. odsłonięto za-ledwie kilka pali). Wał w miejscu zbadanym pełnił swoją funkcję od końca X w. do pierwszej ćwierci X I I I włącznie, za czym przemawiają między innymi kilkakrotne jego reperacje czy przebudowy dostrzegalne w odsłoniętym ukła-dzie belek wewnętrznego lica ławy. Użytkowanie go w tym miejscu aż do koń-ca istnienia miasta, to znaczy do pierwszej ćwierci X I I I wieku włącznie do rozpoczęcia na Ostrówku budowy zamku książęcego (około 1227 r.)13, po-twierdzają schodki, prowadzące z powierzchni moszczonej ulicy z wieku X I na powierzchnię przywala wału z pierwszej ćwierci X I I I w. Schodki te stop-niowo w czasie ich użytkowania pokrywane były przez śmieci oraz przez warstwy przebiegające przy wale ulicy.

11 Zagadnienia te omawiam szerzej w pracy Opole к wiekach X—XIII, o.e., s.24—29. " Codex diplomaticus Poloniae t.III, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa, s.13—19, nr X I .

T A B L I C A X X X I

O p o l e - O s t r ó w e k . Rozmieszczenie domów, ulic i poawórzy w obrębie wału na tle mu-rów obronnych zamku X I I I — X I V w. w mieście z X I I w. Domy, ulice i podwórza oraz wał zaznaczone są schematycznie Legedna: 1 — mury średniowieczne X I I I i X I V w. (z X I I I w. grubszy i obwodowy cieńszy), 2 — fragment wału drewniano ziemnego, odkry-tego w roku 1958 na arze 341,3 — rekonstrukcja przebiegu wału w jamie średniowiecznej, w której wał został zniszczony, 4 — domniemane granice wału, 5 — ulice, 6 — domnie* mane ulice, • — domniemany przebieg średniowiecznych murów obwodowych zamku, 6 — granice wykopów, 9 — podwórza moszczone dranicami, 10 — lata badań poszczególnych

ROZMIESZCZENIE BUDYNKÓW W OPOLI/ ₅₃₇ Stwierdzono ponadto w 1957 г., że na powierzchni odkrytej ławy wału zalegały warstwy iłu (gliny), zawierające polepę wypaloną w ogniu ze śladami odcisków belek. Przemawia to za istnieniem w górnej części wału konstrukcji z belek polepianych lub wypełnianych gliną. Znaczna ilość gliny w warstwie przemawia za wypełnianiem gliną tej konstrukcji. Część dolna konstrukcji wału w miejscu jego odkrycia była wypełniona śmieciami branymi z wewnątrz grodu-miasta14.

Cennym uzupełnieniem materiałów źródłowych z Ostrówka, pozwalającym na pełniejsze oświetlenie zagadnienia chronologii badanej osady na Ostrówku, było odkrycie w 1958 r. w wąskim przekopie nr 2 na arze 534 między murem obronnym z X I I I w. a obwodowym z X I V — X V w. warstwy kulturowej o grubości około 30 cm z materiałem ceramicznym z V I I I — I X w. (rys. 5 i 6). Warstwa ta zalegała na calcu na głębokości około 5,5 m od powierzchni współ-czesnej i była oddzielona od górnych warstw wczesnośredniowiecznych z X — X I I I w. warstwą piasku grubości około 1 m. Odkryta warstwa została zbada-na zbada-na razie zbada-na przestrzeni około 4 m2. Znajduje się ona tu poza terenem stwier-dzonego występowania nawarstwień kulturowych śmieci i drewna, typowych dla badanego miasta z X — X I I I w. Można też sądzić, że reprezentuje osadnic-ctwo, które występowało na większym terenie niż obszar badanego miasta z X — X I I I w. lub nieco poza terenem tego miasta. W każdym zaś razie po-przedzało okres istnienia miasta, otoczonego wałem, odkrytym w 1958 r. Przy-szłe badania wykażą, czy warstwa kulturowa, znajdująca się pod wałem, jest współczesna osadnictwu z V I I I — I X w. Należy przy tym zaznaczyć, że w naj-starszych nawarstwieniach Ostrówka, na arach 375, 376, 407, 408, 439, i 440, występowała także ceramika o cechach upoważniających do datowania jej na V I I I — I X w. (rys. 4). Sądziliśmy jednak przed odkryciem warstwy z VIII — I X w. na arze 534 w 1958 г., że są to zjawiska reliktowe z pierwszej połowy X w. Obecnie można uznać obecność tej ceramiki z VIII —IX w. w najstar-szych warstwach razem z ceramiką z X w. za skutek przemieszania nawar-stwień najniższych podczas wznoszenia tu w X w. budynków i wału.

CHARAKTER OSADY

Omówione pokrótce wyniki badań, uzyskane w latach 1930 — 1933 (w za-chowanej dokumentacji i w publikacjach) oraz w latach 1948 — 1958 z uwzględ-nieniem pełnego materiału źródłowego, upoważniają do następujących wnio-sków na temat charakteru osady i jej chronologii.

Osada na Ostrówku w Opolu mogła istnieć już w VIII wieku i mieć poważ-ne znaczenia polityczpoważ-ne, administracyjpoważ-ne, gospodarcze i kulturalpoważ-ne. W świetle

14 W okresie międzywojennym część najstarszego materiału ceramicznego z wczesnego

średniowiecza datowano na V I I I — X w. (G. R a s с h к е, Die Ausgrabungen im frühgeschicht-lichen Oppeln, „Zeitschrift für Ethnologie", t.LXIII, s.378.)

538

Rye. 3. O p o l e w w . X I I I — X I V . Liczby i litery na rysunku:

1 — ratusz. 2 — kramy, 3 — młyn miejski. 4 — rzeźnia miejska. 5 — łaźnia miejska, 6 — ławki miejskie, 7 — stajnia miejska« 8 — zamek książęcy w mieście, 9 — kościół Św.Wojciecha z klasztorem dominikanów, 10 — kościół Św.Trójcy z klasztorem Minorytów, 11 — kolegiata św. Krzyża oraz tezydencja duchowieństwa, 12 — młyn książęcy, 13 — zamek na Ostrówku z X I I I w.* A — Brama Bytomska (Krakowska, GroszowickaJ, В — Brama Gosławicka (GórskaJ, С — Brama Mikołajska (Biskupia^. D — Brama Odrzańska. E — Brama Zamkowa (Opis — z wyjątkiem 13 — według W. Dziewulskiego^. Legenda: 1 — mury średniowieczne, 2 — zasięgi bloków budynków według stanu obecnego z pewnymi korektami i uzupełnieniami, 3 — drogi z osadnictwem rozproszonym, 4 — cmentarz. (Na rysunku odnoga Odry, która obecnie nazywa się Młynówka,

ma szerokość według stanu z X X w., a więc mniejszą niż w wieku XIII— X I V ^ .

odkryć z 1958 r. wydaje się pewne jej istnienie za czasów Geografa

Bawar-skiego, a więc osada ta byłaby jedną z dwudziestu „civitates"

wczesnopol-skiego plemienia Opolan. Mogła ona znajdować się we władaniu wspólnoty

terytorialnej. Na korzyść tej tezy przemawia fakt braku w pobliżu Opola

więk-szych grodzisk z wieku VIII—IX. Odkryte dotychczas i wstępnie poznane

grody, znajdujące się w powiecie opolskim, z wyjątkiem dwóch małych

obiek-tów koło wsi Zaw

ada mają metryki młodsze

. Wspólnota terytorialna Opola

16 Dotychczas uważano z pewnymi zastrzeżeniami, że na terenie powiatu opolskiego znaj-dują się grodziska koło następujących miejscowości: Falkowice, Domaradz, Pokój, Krzywa Góra, Murów, Kup, Zawada, Gosławice, Wójtowa Wieś, Winów, Domecko, Złotniki i Zlinice. Obecnie po badaniach weryfikacyjnych mgra J . K a ź m i e r c z y k a , dokonanych w latach 1956—1958, okazało się, że grodziska wczesnośredniowieczne występują w pow. opolskim koło wsi Zawada i Zlinie oraz w Opolu. Natomiast obiekty inne zaliczyć należy do stanowisk póź-niejszych lub trzeba je skreślić z wykazu tego rodzaju obiektów, jako nie istniejące (np. zali-czano jeden obiekt do dwóch większych miejscowości).

T A B L I C A X X X I I

O p o l e - O s t r ó w ek. Rozmieszczzenie domów i ulic w obrębie wału w mieście z X w. Domy i ulice oraz wal zaznaczone są schematycznie. Legenda: 1 — fragment wału drew-niano ziemnego odkrytego w 1958 r. 2 — rekonstrukcja przebiegu wału w jamie średnio-wiecznej, w której wał został zniszczony, 3 — domniemane granice wału, 4 — ulice, 5 — domniemane ulice, 6 — podwórze moszczone dranicami, 7 — granice wykopów, 8 — dom,

540

Rye. 4. O p o l e - O s t r ó w e k . Opole w wieku XI.

1 — przypuszczalne rozmieencz?nie rozproszonego osadnictwa w wieku X I . 2 — drogi, 3 — mosty, 4 — zasięg murów miejskich z X I I I - X I V w., S - kościół iw.Krzyi« z X I I w., 6 - wal osady z X - X I I I w. na Ostrówku (Drogi wg W

Dziewulskiego^. Rys. Z. Karpowicz.

obejmowałaby szeroki pas żyznej gleby po lewej stronie Odry, rozległe, korzy-stne dla hodowli bydła pastwiska nadrzeczne oraz przylegające ze wschodu i zachodu tereny leśne, obfituUjc e wówczas w zwierzynę1®.

Przyczyny powstania tej osady na Ostrówku były złożone. Nie będziemy tu ich analizowali. Decydującym czynnikiem były niewątpliwie warunki

ROZMIESZCZENIE B U D Y N K Ó W W OPOLU 541 nomiczne17. Trzeba przy tym zaznaczyć, że tradycja osadnictwa o znaczeniu centralnym dla większych terenów Opolszczyzny sięga na terenie bezpośred-niego zaplecza Opola — I V wieku, z którego pochodzi grób „książęcy" od-kryty w Gosławicach, a więc w odległości kilku kilometrów w prostej linii od Ostrówka18. W pobliżu Ostrówka, jak z tego wynika, już w I Y wieku ukształ-towałby się ośrodek osadniczy, prawdopodobnie o większym znaczeniu

poli-Ryc. 5. O p o l e - O s t r ó w e k . Ceramika z najstarszych nawarstwień z wykopów z 1952— 1956 r. oraz 1958 r.

1 - warstw» E III (E 6), ar 375, m . l l e , nr inw.77656, 2 — w.E III, jama 1, 1954, 3 - w. E I (E 2), ar 376, m. 2/f, 1952 r. 4 - w. E III (E 6), ar 376, m. I/c, nr inw. 686/56, 5 - w. E III (E 5J, ar 440, m. 7/a, nr inw. 440/55, 6 - w. E III (E 6 ; ,

m. III/m, nr inw.3948/54.

tycznym i administracyjnym. Mógł powstać wówczas na odpowiednim pod-łożu i zapleczu administracyjnym i ekonomicznym.

Pewną, być może niepoślednią rolę w posadowieniu osady na Pasiece ode-grały krzyżujące się tam szlaki handlowe z przeprawą (brodem koło wyspy) przez Odrę. Zbiegały się tu szlaki, prowadzące z Moraw przez Bramę Moraw-ską, znad Bałtyku przez Karpaty, z Małopolski i z Niemiec Południowych przez Pragę oraz z Pomorza przez Wrocław (rys. 4).

Posadowienie osady na Pasiece, obramowanej z dwóch stron Odrą (dziś Młynówka i Odra), usytuowało ją bardzo korzystnie pod względem obronnym.

17 Omawiam to zagadnienie szerzej w pracy Opole ui wiekach X—XIII, o.e., s. 28 i n. 1* G. R a s с h к е. Die Ausgrabung des Fürstengrabes von Ehrenfeld im Kreise Oppeln, „Alt-schlesien", t.VIII, 1939.

542 WŁODZIMIERZ HOŁUBOWICZ

Jednocześnie wyspa Pasieka, której obszar -wynosi obecnie około 25 ha, stwa-rzała bardzo cenne bezpośrednie zaplecze rolnicze i hodowlane, mogące wy-żywić kilkaset sztuk owiec, świń i bydła na wypasach zabezpieczonych Odrą. W średniowieczu na Pasiece znajdowały się sady i ogrody zamkowe.

Wspomniane walory obronne Ostrówka na Pasiece mogły zadecydować początkowo o braku lub niezbyt reprezentacyjnych konstrukcjach obronnych osady. Zagadnienie to może wyjaśnić zbadanie wału do calca na arze 341. Wał odkryty w 1958 r. i datowany przez nas na okres od końca X w. do pierwszej ćwierci wieku X I I I włącznie powstał prawdopodobnie po włączeniu Śląska Opolskiego przez Mieszka I (po 990 r.) do wieloplemiennego państwa polskiego i usadowieniu tu kasztelana książęcego. Nie jest wykluczone, że siedziba kasztelana mogła

znaj-dować się w obrębie badanego grodu na Ostrówku. Zgrupowa-nie większych budynków, w rodzaju domów oznaczonych nu-merami 21, 22, 23 i 25 (także dom nr 33), mogło być siedzibą jego i jego najbliższych. Jedno-cześnie w mieście na Ostrów-ku przebywali różnego rodzaju rękodzielnicy i rzemieślnicy oraz handlarze na skalę okresu — majętni i wyróżniający się po-zytywnie w swych zawodach. Natomiast przedmieścia na pra-wym brzegu obecnej Młynówki

naprzeciwko Ostrówka mogły powstać w X I w. i szczególnie rozwinąć się w wieku X I I . Badania wykopaliskowe, przeprowadzone na terenie Opola prawobrzeż-nego w latach 1952 — 1956 w obrębie zasięgu murów średniowiecznych, wyka-zały istnienie tu osadnictwa, którego początek można datować na wiek XI1 9.

Miasto na Ostrówku przestaje istnieć po rozpoczęciu tu budowy (około 1227) zamku murowanego przez księcia opolskiego Kazimierza I i później palatyna Klemensa. W nawarstwieniach kulturowych Ostrówka zaznaczyło się to wyraźną zmianą w zawartości i rozplanowaniu zabudowy terenu Ostrówka. W warstwach kulturowych, zawierających cegły i kamienie (tłuczeń) wapienne i współczesnych zamkowi murowanemu z X I I I — X I V w., zachowały się resztki budynków mieszkalnych, rozmieszczonych zupełnie inaczej niż domy, ulice i podwórza w mieście z X — X I I I w. (tabl. X X X I I I ) .

Ryc. 6 . czny z

O p o l e - O s t r ó w e k . Fragment cerami-warstwy VIII — I X w. (z aru 5 3 4 — z

badań w 1958 г.).

14 J. K a ź m i e r c z y k , Z badań wykopaliskowych na terenie prawobrzeżnego Opola, „Kwartalnik Opolski", t.II, 1956, nr 2 (6), s.120.

ROZMIESZCZENIE BUDYNKÓW W OPOLU ₅₄₃ WIELKOŚĆ OSADY

Dotychczasowe wyniki badań archeologicznych na Ostrówku pozwalają na podjęcie próby rekonstrukcji przebiegu wału obronnego oraz rozmieszcze-nia budynków, ulic i podwórzy w mieście w jego najstarszej fazie istnierozmieszcze-nia z końca X w. i z najmłodszej z pierwszej ćwierci X I I I w.

Omawianie związanych z tym zagadnień rozpoczniemy od wału. Sądzimy, że obejmował on w X I I I wieku przestrzeń około 6000 m2. Przebieg jego opar-liśmy na następujących przesłankach:

Zasięg wału po stronie zachodniej wyznacza ściśle na arze 341 jego fragment odkryty w 1958 r. (tabl. X X X I ) . Przyjmujemy też, że po tej stronie wał miał przebieg regularny na przedłużeniu w obu kierunkach, południowym i północnym, jego odkrytego fragmentu.

Na południe od odkrytego fragmentu wał pokrywał się z przebiegiem muru obronnego z X I I I wieku w sposób analogiczny do stwierdzonego na arze 341, to znaczy mur ten miałby tu być posadowiony mniej więcej wzdłuż środkowej części wału. Wykop 1 z 1933 r. i wykop 2 z 1958 r. z nawarstwieniami inter-pretowanymi jako resztki walu uściślają przebieg wału z tej strony.

Zasięg wału po stronie północnej wyznacza wąski przekop z 1930 r. na północ od domu nr 57, w którym wystąpiły nawarstwienia drewna zinterpre-towane w latach 1930 — 1933 jako wał drewniano-ziemny z X I — X I I w.

Po stronie wschodniej osady granicę wału wyznaczają z jednej strony od-kryte nawarstwienia domów oznaczonych numerami: 57, 48, 42 i 39, z drugiej zaś — pobliże obecnego brzegu Młynówki, odległego od domu nr 48 o około 40 m. Ponieważ Młynówka we wczesnym średniowieczu była niewątpliwie szersza niż obecnie (zwężona została od strony Ostrówka przy budowie tu śluzy), sądzimy, że wał posiadający od 10 do 14 m szerokości mógł przebiegać w pobliżu domów nr 47 i nr 48. Przemawia za tym także ulica, moszczona dranicami, odkryta w pobliżu domu nr 48. Ulica ta mogła być ulicą przywalną. Na wschód od domu nr 47 odkryto w 1931 r. nawarstwienia drewna, które początkowo interpretowano jako szczątki wału. Interpretacja ta, jak zazna-czyliśmy, może być trafna. Przekop nr 1, dokonany w 1958 r. od strony wschod-niej osady w odległości 7 m od ściany wschodwschod-niej obecnego gmachu Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, nie wykazał żadnych nawarstwień drewna i ujawnił tu istnienie średniowiecznej fosy zamkowej. Należy podkreślić także ten fakt, że obecny poziom terenu nadbrzeżnego koło Młynówki (jezdnia ulicy Piastowskiej) znajduje się niżej niż obecny poziom Ostrówrka (poziom Ostrowska ponad 156 m, poziom ulicy Piastowskiej przeciętnie 153—180 m.)

Po stronie południowej zasięg wału powiązaliśmy z zasięgiem murów ob-ronnych zamku z X I I I — X I V wieku (rys. 2). Sądzimy, że wykorzystano tu, podobnie jak i po stronie zachodniej, wał do posadowienia fundamentów

mu-T A B L I C A X X X I I I OPOLE- OSTRCWEK Zamek xin-xvw. Opracował W.Hołubowicz Leqenda [ 1 u - j wykonała Z Szczepaniak

O p o l e - O s t r ó w e k . Rozplanowanie średniowiecznych murów [obronnych i budynków drewnianych zamku z X I I I — X I V w. Legenda: 1 — mury z X I I I w., 2 — mury z X I V w. 3 — domniemany przebieg murów, 4 — dom stwierdzony, 5 — dom w całości nie odsłonięty.

ROZMIESZCZENIE BUDYNKÓW W OPOLU ₅₄₅

rów obronnych. Przekopy oznaczone numerami II, III, i I Y z 1933 r. oraz przekopy nr 2 i 3 z 1958 r. (tabl. X X X I ) nie wykazały istnienia nawarstwień drewna. Jeżeli takie były, to zostały zniszczone podczas wznoszenia murów obronnych i formowania fosy. W przekopie nr 2 z 1958 r. między murem z X I I I w. a murem obwodowym z X I Y — X V w. odkryliśmy obok nawarstwień prawdopodobnie szczątków wału także warstwę in situ nad calcem z VIII — I X w. oraz niewątpliwy brak fosy. Natomiast poza murem obwodowym na tym przekopie wystąpiła fosa, prawdopodobnie średniowieczna. Podczas for-mowania tej fosy zniszczono tu wszystkie starsze nawarstwienia kulturowe.

Opisany zasięg wału łączymy z ostatnią fazą istnienia miasta na Ostrówku, a więc z pierwszą ćwiercią wieku XIII. Brak jest obecnie przekonywających podstaw, by sądzić, że zasięg tego wału był niezmienny w swoich szczegółach przez cały czas istnienia osady w wiekach od X do X I I I , aczkolwiek odkryty w 1958 r. jego fragment o niezmiennym posadowieniu od początku jego wznie-sienia do końca istnienia miasta może przemawiać za pewną stabilizacją ogól-ną zasięgu walu przez cały czas istnienia omawianego miasta.

Przyjmujemy też hipotetycznie dla celów roboczych, dopóki nowe odkrycia nie wniosą ewentualnej korekty, że przebieg i zasięg wału był analogiczny tak-że i w najstarszej fazie istnienia miasta, a więc w końcu X wieku. Nie wy-daje się nam, by miasto to w wieku X mogło być mniejsze niż miasto z wieku XIII2 0.

Miasto z X — X I I I w. mogło mieć najwyżej trzy bramy, najmniej zaś dwie (tabl. X X X I ) . Brama główna była skierowana najprawdopodobniej na Młynówkę i domniemany most przez tę rzekę. Most ten łączył osadę na Ostrów-ku z prawym wysokim brzegiem Odry oraz z przedmieściami, które mogły powstać, jak wspomnieliśmy, w X I w., jeżeli nie w X w. Brama ta wyznaczona była prawdopodobnie przez ulicę prowadzącą w głąb osady. Sądzimy, że jest nią ulica, przebiegająca ze wschodu na zachód (z pewnym odchyleniem), od-kryta na wykopie I i II między domami nr 41 i 42 z jednej strony, a domami nr 9—23 — z drugiej. Po stronie zachodniej osady brak jest na terenie zbadanym ulicy, którą można by uznać za arterię miejską, prowadzącą do bramy z głębi osady. Godny uwagi przy rozważaniu zagadnienia umiejscowienia głównej bramy miasta jest fakt wzniesienia bramy zamkowej w pobliżu wylotu oma-wianej ulicy.

Domniemana brama południowa prowadziłaby na teren Pasieki, a więc na pastwiska, pola uprawne, ogrody, sady i do lasu, który mógł początkowo pokrywać znaczną część Pasieki. Brama ta mogła służyć do wypędu bydła, owiec, kóz i świń oraz drobiu (gęsi) na pastwiska.

ł 0 Przed odkryciem fragmentu wału w 1958 r. na arze 341, co pozwoliło nam uściślić jego przebieg, sądziliśmy, że miasto na Ostrówku w Opolu mogło zajmować w obrębie wałów do 7500 m'. Por. Opole w wiekach X—XIII, o.e., s.80.

546 WŁODZIMIERZ HOŁUBOWICZ

Domniemana brama północna, mniej prawdopodobna niż brama połud-niowa, prowadziłaby na domniemaną przeprawę przez Odrę, gdzie mógł istnieć most począwszy od X I I wieku21.

Posiadanie przez miasto więcej niż jednej bramy było podyktowane praw-dopodobnie także względami bezpieczeństwa na wypadek dużego pożaru w okre-sie pokoju. Ułatwiałyby one ratunek dobytku i ludz;. W okresie niebezpie-czeństw wojennych bramy południowa i północna mogły być łatwo wypeł-niane drewnem, kamieniami i śmieciami, co ułatwiałoby ich obronę.

Sądzimy, że miasto było jednoczłonowe, a jego przedmieścia lub inaczej „podgrodzia" powstały i rozwijały się głównie za rzeką Młynówką, na jej wy-sokim prawym brzegu, na terenie miasta lokacyjnego opasanego murem ce-glanym i posiadającego około 16 ha powierzchni (rys. 3). Na brak drugiego członu miasta na Pasiece koło Ostrówka w postaci albo mniejszego (gródka kasztelańskiego) lub większego (podgrodzia) wskazują negatywne wyniki poszukiwań wykopaliskowych zarówno na wąskim i niskim obecnie całkowicie zabudowanym cyplu wyspy na północ od Ostrówka, jak i na rozległych tere-renach Pasieki, przylegających od południa do omawianego obszaru wczesno-polskiego miasta.

ROZPLANOWANIE W W I E K U X I I I

Przechodząc do zagadnienia rozmieszczenia budynków, ulic i podwórzy w ostatniej fazie istnienia miasta, a więc w pierwszej ćwierci X I I I w. w ob-rębie wyznaczonego przez nas zasięgu wałów tej osady należy stwierdzić, że rozmieszczenie tych elementów na wykopie z badań prowadzonych w latach 1948 — 1956, na arach 375, 376, 407, 408, 439 i 440, nie budzi zastrzeżeń. War-stwę tę, oznaczoną symbolem Al, zbadano w latach 1948 —1951, a zawarte w niej nawarstwienia drewna zweryfikowano w 1952 r. Zaliczono do niej resztki 12 budynków, wyraźnie zaznaczonych przez belki przyciesi, oraz w niektó-rych wypadkach przez legary podłóg z dranic. Są to domy oznaczone numerami: 1AI, 2 A 1,3 A 1,4 A 1,5 A l , 6 A l , 7 A l , 9 A l , 10 A l , 11 A l , 12 A l i 13 A I (tabl. X X V I I ) .

Na arze 344, zbadanym w 1950 г., odkryto fragment domu nr 18, który włączaliśmy do warstwy А I. Dalsze badania na tym arze w 1959 r. wyjaśnią wielkość domów nr 10 А I i 11 А I oraz sytuację między tymi domami a do-mem nr 18 А I. Być może, że przebiega tu ulica, którą można by połączyć

21 Najstarsza wzmianka o moście na Odrze ukazuje się w źródłach wprawdzie w 1240 r. (na ten temat: W . D z i e w u l s k i , Miasto lokacyjne w Opolu w XIII—XV wieku, „Studia Śląskie", Seria Nowa, t.I, Opole 1958, s.60), jednakże mógł on istnieć znacznie wcześniej, za czym przemawia potwierdzona od wieku X umiejętność wznoszenia przez budowniczych mia-sta na Ostrówku konstrukcji jarzmowych o dużej sile nośnej (Opole w wiekach X—XIII, o.e., s.76, rys.21).

ROZMIESZCZENIE BUDYNKÓW W OPOLU ₅₄₇

z ulicą obok domu nr 7 A I oraz koło domów nr 50 A l i 51 A I. Na arze 341, zbadanym w latach 1957 — 1958, odkryto domy nr 19 A I 20 A I. Przestrzeń między domem nr 18 A I a domem nr 19 A I nie była jeszcze badana do po-ziomu warstwy A I. W 1958 r. osiągnięto tu poziom połowy wieku XIII.

Interpretacja nawarstwień drewna na wykopie I — 1930 г., zachowana w dokumentacji rysunkowej z tych lat badań, tych nawarstwień, które można datować na okres współczesny warstwie A l wydzielonej na wykopie z lat 1948 —1956, nasuwa zastrzeżenia. Wątpliwości tych nie usuwa także zacho-wana dokumentacja fotograficzna.

Na rysunku nawarstwień drewna z wykopu I — 1930 г., w jego pierwszej redakcji interpretacyjnej (tabl. X X I ) , były zaznaczone domy o numerach 37, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 46, 49, 52, 54, 55, 56. Brak było domów o numerach: 42, 47, 48, 50, 51, 53 i 57, które pojawiły się na rysunku w drugiej redakaji interpretacyjnej, a więc na rysunku zestawiającym rezultaty z obu wykopów I - 1930 i II - 1931 r. (tabl. X X I I I ) . Niewydzielenie w rysunku, a więc i w terenie, ponad 30% ogólnej, przyjętej później liczby domów na tym wykopie bezpośrednio po odsłonięciu górnych nawarstwień drewna w 1930 r. można usprawiedbwić dużymi obiektywnymi trudnościami pod tym względem, które stwarzają zagmatwane nawarstwienia Ostrówka. Na wykopie zaś I z 1930 r. nawarstwienia te były pocięte w poziomie na ma-łe fragmenty przez fundamenty i przypory murów zamku średniowiecznego. Wykop ten pogłębiono w 1931 г., co wynika z dokumentacji fotograficznej. Odsłonięto wówczas dolne partie nawarstwień drewna, które pozwoliły na rozszerzenie interpretacji funkcji poznanych przed tym konstrukcji drewnianych. Wystąpiły bowiem także na tym wykopie, jak to wynika z dokumentacji fo-tograficznej, wspomniane już przez nas typowe dla nawarstwień Ostrówka ,,piony domów" a więc piony nawarstwiających się na siebie na tym samym miejscu resztek kolejnych domów. Tego rodzaju pion budynków wystąpił na obszarze domów nr 47 i 51. Są one wyraźnie określone nawarstwiającymi się na siebie wiankami przyciesi. Dom nr 48 również potwierdzony został w gór-nych partiach nawarstwień fragmentem zrębu z belek, jednakże w ostatniej fazie istnienia miasta, być może na krótki okres czasu, na jego miejscu pow-stało prawdopodobnie podwórze moszczone dranicami. W podobny sposób zaznaczony jest pion domu nr 51 w dolnych partiach nawarstwień, a -więc resztki zrębu, natomiast pod koniec ostatniej fazy miasta na jego miejscu mogło istnieć podwórze moszczone drewnem. Pion domu nr 53 zaznacza się wyraźnie, szczególnie w niższych nawarstwieniach. Na miejscu domu nr 57 w ostatniej fazie znajdować się mogła przejściowo ulica, natomiast w dolnych partiach jest on zaznaczony wyraźnie przez resztki zrębów. Domy nr 50 i 52 wymagają sprawdzenia na drodze wykopalisk, ponieważ w zasadzie nie zostały zbadane i znajdują się na terenie dostępnym do badań wykopali-skowych. Domy nr 42 i 43 mogły istnieć bardzo krótko. Na rysunkach drewna

548

i na fotografiach są one reprezentowane przez niekompletne układy belek

i w clolnych, niższych partiach nawarstwień kulturowych nie występują.

Na zakończenie tego krótkiego przeglądu podstaw wydzielenia domów na

wykopie I z 1930 r. należy zaznaczyć, że na miejscu przepór między domami

54 a 47 mógł istnieć „pion domu", a więc i dom współczesny warstwie A I.

Również na miejscu posadowienia wieży prostokątnej z X I I I w. mógł znajdować

się „pion domu",

Mimo wypowiedzianych wyżej zastrzeżeń co do trafności interpretacji

niektó-rych układów najmłodszej warstwy drewna na wykopie I — 1930 jako domów,

w naszej rysunkowej schematycznej rekonstrukcji rozmieszczenia budynków,

ulic i podwórzy w mieście na Ostrówku w wieku X I I I powtarzamy tę

inter-pretację z 1933 r. (tabl. X X X I ) bez zmian, ponieważ ewentualny brak

nie-których domów w tej warstwie nie wpływa ani na zagadnienie zasięgu wału,

ani na zasadnicze rozplanowanie ulic i budynków w omawianym mieście w X I I I w.

Interpretacja nawarstwień drewna na wykopie 11-1931 г., które uważamy

za współczesne warstwie Al, nie wzbudza zastrzeżeń (tabl. X X I Y ) . Istnienie

domów od nru 21 do nru 37 potwierdza także dokumentacja fotograficzna

(z wyjątkiem domu nr 30).

Na wszystkich wykopach z lat badań 1930 — 1931 oraz 1948—1956 — nie

licząc nie zbadanych w pełni części wykopu, rozpoczętego w 1957 r. i

przygo-towanego do zbadania w latach 1959 —1961 (a wliczając teren zajęty przez

domy wybiegające poza granice wykopu) — stwierdzono dotychczas dla fazy

najmłodszej istnienia osady na Ostrówku 52 współczesne sobie budynki.

Uwzglę-dniając zaś możliwość zniszczenia śladów po domach przez wkopy pod

funda-menty późniejszych, średniowiecznych murów obronnych z przyporami i pod

wieżę prostokątną z X I I I w., następnie koło domów nr 49, 51 i 54, można tę

liczbę podnieść do 57. Wypełniając zaś pozostałą przestrzeń miasta (w obrębie

wałów zarówno niezbadaną i dostępną do badań, jak i naruszoną przez

śre-dniowieczne i nowożytne wkopy budowlane) domami, ulicami i podwórzami

0 zagęszczeniu przeciętnym dla dotychczas poznanego zabudowanego terenu

miasta, uzyskamy ponad 100 domów, które mogły jednocześnie istnieć w mieście

z X I I I w. na Ostrówku w Opolu (warstwa Al)

.

Rozmieszczenie ulic na wykopie II z 1931 r. oraz na wykopie z lat 1948 —

1958 w warstwie Al nie budzi zastrzeżeń. Położenie i przebieg ich są

potwier-dzone przez nawarstwienie legarów podłużnych i poprzecznych oraz niekiedy

przez nawierzchnie z dranic. Najdłuższą ulicą na terenie dotychczas zbadanym

jest ulica, prowadząca do domniemanej bramy głównej i kończąca się ślepo

koło domu nr 22 Al. Przez cały czas swego istnienia, począwszy od X wieku

1 kończąc na XIII, ulica ta była zawsze solidnie budowana. Na całej swej

dłu-" W poprzednio wydanych pracach o Opolu obliczaliśmy ilość domów dla miasta z X w. na Ostrówku na około 100, a dla X I I I w. — na około 160.

ROZMIESZCZENIE BUDYNKÓW W OPOLU

549

gości ma szerokość ponad 4 m

. Do tej ulicy dobiegają trzy poprzeczne. Pierwsza

z lewej strony (licząc od bramy) przebiega kręto między domami nr 31—34,

27—28, 25—26, i 24—26 i ma ślepe lewe odgałęzienie (zaułek) między domami

nr 35—37, kończące się przy domu nr 38. Ulica „kręta" mogła wychodzić,

jak sądzimy, na domniemaną bramę południową. Nie mogła jednak pełnić

funkcji ożywionej, a nawet przelotowej (na bramę) arterii, ponieważ zbyt

silne jej skręty mogły uniemożliwiać przejazd wozami. Za ograniczoną funkcją

tej ulicy przemawia także płot w postaci rzędu słupów, który wystąpił w

po-przek do połowy szerokości jezdni między domami nr 25 i 26. Płot ten można

datować na wiek X I I . Daje on jednak podstawę do charakterystyki znaczenia

ulicy dla komunikacji miasta także i wieku XIII. Ulica „kręta" mogła służyć

dla lokalnego ruchu pieszego, ewentualnie konnego i dawała możność

prze-pędzania zwierząt. Z prawej strony ulicy „bramnej" dobiegają do niej

prosto-padle (podobnie jak i poprzednia z lewej) dwie ulice, z których jedna została

zbadana na całej swej odkrytej przestrzeni prawdopodobnie do calca. Przez

-cały czas swego istnienia miała szerokość przeciętnie 4 m i zawsze była

solid.iie budowana. Sądzimy, że służyJa podobnie jak i ulice „ b r a m a "

do dość ożywionego ruchu kołowego, konnego i pieszego.

Pewne trudności nastręcza natomiast próba wyjaśnienia przebiegu ulic na

wy-kopie I z roku 1930. Posiadana dokumentacja zarówno rysunkowa, jak i

fotografi-czna pozwala stwierdzić, że jedyną idicą, przebiegającą tu mniej więcej regularnie

do ulicy „bramnej" i łączącej ulicę „przywabią" z partiami głębszymi miasta,

jest ulica znajdująca się między domami nr 51—53, zaznaczona wyraźnie

nawarstwieniem legarów i dranic także w okresach najstarszych. Ulica ta

przebiegałaby od ulicy „przywalnej" koło domów nr 50—51 w kierunku na

dom nr 18, a być może łączyła się także z ulicą, stwierdzoną koło domu nr 7,

i przebiegałaby wówczas przez całą szerokość osady. Badania przyszłych lat

mogą wyjaśnić tę sprawę. Pozostałe części wykopu I z roku 1930, zaznaczone

między budynkami nawarstwieniami drewna, które można interpretować

jako podwórza i zaułki z wieku XIII, nie dają podstawy do wydzielenia wśród

nich jakiejkolwiek ulicy, która by przecinała ten wykop przez całą jego szerokość

od domniemanej ulicy przywalnej do wnętrza miasta. W niektórych z tych

nawarstwień można dopatrzeć się jedynie zaułków, prowadzących od uhcy

przywalnej do niektórych zespołów domów. Byłyby to zaulki prowadzące:

pierwszy — do domów nr 46—49, drugi — do domu nr 55. Od pierwszego

z tych zaułków mogły prowadzić odgałęzienia z jednej strony do domu nr 44,

z drugiej zaś — do domu nr 51. Odgałęzienia te mogły także pełnić funkcję

podwórzy. Na wschód od domu nr 47 zachowały się nawarstwienia drewna

ulicy, która mogła być ulicą przywabią. Przemawia za tym brak dojazdu

(po-23 Na rekonstrukcjach rysunkowych rozmieszczenia budynków, ulic i podwórzy w mieście z X w. (tabl.XXXI) i X I I I w. (tabl.XXXII) ulice są zaznaczone schematycznie i bez uwzględ-nienia skali ich szerokości.

550 WŁODZIMIERZ HOŁUBOWICZ

łączenia) domów nr 46, 47, 48, 50 i 51 z ulicy „bramnej" między domami nr 42—3, a więc na dość długim odcinku tej ulicy. Wynikałoby z tego, że przed domem nr 42 od ulicy „bramnej" w prawo przebiegałaby ulica „przywabia".

Ulicę „przywalną" odkryliśmy w 1958 r. na arze 341 koło zachowanego tu fragmentu wału. Ulica ta była tu przez cały czas swego istnienia, począwszy od X w., to znaczy od chwili wzniesienia tu wału, zawsze solidnie budowana, 0 czym świadczą zachowane nawarstwienia legarów i dranic. Sądzimy też, że ulica „przywabia" obiegała dookoła osady, tworząc arterię komunikacyjną, niezbędną także ze względów obronnych, Ulica ta miejscami, prawdopodobnie przy dobiegających do niej ulicach z wnętrza miasta lub na odcinkach przyle-gających do większych podwórzy czy „placyków", mogła być zabudowana. Stwierdziliśmy to na arze 341, gdzie na ulicy przywalnej wzniesiono w wieku X I nieduży budynek zrębowy (dom nr 20). Za istnieniem dookolnej ulicy przy-walnej przemawia także rozmieszczenie budynkowi ulic na wykopie II z 1931 г., gdzie w zasadzie brak jest połączeń za pomocą odpowiednich ulic z centralną częścią osady, a także z ulicą „bramną" tych partii zabudowań, które są re-prezentowane przez domy nr 21, 29, 39 i inne oraz do nich przylegające od południa. Jak już zaznaczyliśmy, zygzakowata ulica „kręta" między domami nr 31—34, 27—28 i 24—26 nie nadawała się do ruchu kołowego. Komunikacja tego rodzaju w południowej części osady, przylegającej do wału, mogłaby się od-bywać ulicą „przywalną" dookolną przez przypuszczalną bramę południową.

Powyższe fakty i rozważania upoważniają nas do sformułowania tezy o ist-tnieniu w osadzie dookolnej ulicy przywalnej.

Podwórza w postaci niedużych, moszczonych dranicami (na legarach) placyków wystąpiły w warstwie omawianej z XIII w. na terenie zbadanym w siedmiu miejscach, a więc koło domów nr 7 —11, 5 —11, 1—9, 22—24, 25—26, 40—45, 51—53. Z tego w warstwach starszych istniało na tym miejscu po-cząwszy od X w. pięć podwórzy między domami nr 1—9,22—24,25—26,40—45 1 51—53. Podwórza te służyły prawdopodobnie między innymi do postoju i nawracania wozów, do gromadzenia zwierząt i do różnorodnych czynności gospodarskich. Być może, niektóre z nich były kryte dachami na słupach, jak naprzykład część podwórza między domami nr 1 В i 9 В w warstwie B. W tych wypadkach podwórza mogły spełniać funkcję miejsc targowych z kra-mikami pod dachem.

ROZPLANOWANIE W WIEKU X

Przejdziemy obecnie do omówienia zagadnienia rozmieszczenia domów, ulic i podwórzy w mieście w jego fazie współczesnej najwcześniejszemu okre-sowi istnienia wału, odkrytego na arze 341.

Sądzimy, jak już zaznaczyliśmy, że zasięg wału w tym czasie mógł pokrywać się z zasięgiem wału z wieku XIII. Miasto mogło posiadać także i w tym okresie

ROZMIESZCZENIE BUDYNKÓW W OPOLU 551

do trzech bram. Okresowi temu odpowiada warstwa drewna E II na wykopie z lat 1948-1956 r. (tabl. X X V I I I ) na arach 375, 376, 407, 408, 439, i 440. Naj-starsze nawarstwienia na tym wykopie, leżące nad calcem, zostały przez nas podzielone na dwa poziomy — E II i E III. Warstwa E III, leżąca bezpośrednio na calcu i datowana obecnie przez nas na okres I X — X w., składa się z nawar-stwień śmieci przeciętnej grubości 30 cm, z resztek jednego budynku (dom nr 15 E III), z bezładnie rozrzuconych kilkunastu belek i dranic, z jamy-schowka, prawdopodobnie zakładzinowej i z 11 jam wypełnionych śmieciami®4. Przyczyny braku w tej warstwie (wydzielonej w latach 1952 — 1956) resztek budynków (z wyjątkiem domu nr 15 E III), ulic i podwórzy, które mogły być potwier-dzone przez dranice i belki, stały się znane dopiero w 1958 г., w którym odkry-liśmy fragment wału -wypełniony śmieciami w końcu X w., pobranymi z wnętrza miasta. Można przypuszczać, że wybierając śmiecie na budowę wału w X wieku jednocześnie zerwano znajdujące się w nich fragmenty konstrukcji drewnianych z poprzednich okresów istnienia osady, a więc z wieków I X iX- Obliczenia nasze, oparte na pojemności dolnej kondygnacji wału, wskazują na możliwość wy-brania z pobliża wału, a więc i z terenu wykopu omawianego (z lat 1948 — 1956 r.) warstwy śmieci o grubości od 0,5 do 1 m, która mogła poprzednio narastać przez 5 0 - 1 0 0 lat25.

Warstwa E II, leżąca nad warstwą E III, składa się z warstw śmieci, z re-sztek 7 budynków zrębowych oraz 1 domniemanego budynku gospodarczego, stojącego między domami nr 5 E II a domem nr 15 E II. Ulice są zaznaczone przez legary podłużne (na arach 439 i 440) oraz poprzeczne (na arach 376 i 408) na znacznej części swego występowania (?).| Warstwę E II datujemy na koniec X i początek X I w. Budynki i ulice, reprezentowane w niej przez układy belek, powstały prawdopodobnie głównie w końcu wieku X, zapewne w okresie wzno-szenia wału obronnego, którego początek datujemy, jak kilkakrotnie zazna-czaliśmy, na koniec X w. (po 990 г.).

Na arze 341 przy wale ulicę przy walną można datować na koniec X wieku. Piony domów nr 18 i 20 nie zostały jeszcze w 1958 r. zbadane całkowicie.

W przeciwieństwie do omówionych wykopów z lat 1948 — 1958 rekon-strukcja rozmieszczenia budynków, ulic i podwórzy na wykopach z lat badań 1930 — 1931 sprawia trudności z przyczyn, o których mówiliśmy (niemeto-dyczne badania i braki w dokumentacji). Na ogół dobrze jest udokumentowany przebieg większych (dłuższych) ulic, szczególnie na wykopie II z 1931 r. Nie budzi też wątpliwości istnienie i rozmieszczenie części budynków na obu tych wykopach. Natomiast znaczna część terenu, głównie u styku obu wykopów

» Por. W. H o ł u b o w i c z , Z prac wykopaliskowych na Ostrówku w Opolu w токи 1956, o.c 14 W. H o ł u b o w i c z , Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na Ostrówku w Opolu w