Reasumując, należy ocenić, że Literární slovník severní M oravy a Slezska za pełnił lukę, która od daw na istniała w biografistyce czeskiej. W pełni uzupełnił istniejące dotąd specjalistyczne słowniki biograficzne. Jest on bow iem bogatym źródłem informacji, podanej w sposób przejrzysty i umożliw iający dalsze studia nad d an ąo so b ąlu b instytucją, zagadnieniem bądź rodzajem twórczości. Zarówno dobrze przem yślana strona techniczna, ja k i merytoryczna stanow ią o jego warto ści i zasługują na podkreślenie. M ożna więc spodziewać się, że Slovník... będzie m iał wielu odbiorców (nie tylko filologów i biografistów).
Anna Janik, Opole
František Všetička, Daleký dům. Životní příběh
Viktora Dyka, Nakladatelství Tilia Senov
u Ostravy, Ostrava 2001, 203 s.
W badawczym dorobku Františka Všetički najw ażniejszą rolę odgryw ająpra- ce z zakresu teorii literatury, dotyczące struktury kompozycyjnej dzieł literac kich: K ompoziciana (B ratislava 1986), gdzie analizie została poddana proza cze ska i słowacka; Stavba p ró zy (Olom ouc 1992), w której autor podejm uje tematykę kompozycyjnej struktury tekstu na przykładzie dzieł klasyków literatury rosyj skiej, oraz Stavba básně (Olom ouc 1994), zawierająca^analizy wybranych utwo rów w ybitnych poetów czeskich1. Wiele uwagi poświęcił on rów nież literaturze dla dzieci i m łodzieży2 i tw órczości wybranych czeskich literatów 3.
Zainteresow anie Františka Všetički tw órczością Viktora Dyka jest widoczne ju ż w kilku jego w cześniejszych pracach (m. in. jeden z rozdziałów wspomnianej
1 V šetička był też redaktorem zbioru analiz utworów Cervantesa, M áchy, Turgienie wa, G orkiego i Kafki: Č teni o kompozici. Sborník stu d ií o kom poziční výstavbě
prozaického díla, Liberec 1969, a także w yboru K om pozice prózy. Sborník sovětských p ra c í z dvacátých let, Praha 1971, do którego napisał rów nież posłow ie Sovětská literární věda dvacátých let o kom pozici prózy.
2 N ajw ażniejszą pracą z tego zakresu je s t Č tyři hlasy. O kom poziční výstavbě poezie p ro d ěti (O strava 1989), ale rów nie cenna je st jeg o w cześniejsza m onografia Václav Ř íha (Praha
1964), dotycząca Václava Tille (1867-1937), posługującego się pseudonim em Václav Říha i znanego przede w szystkim jak o autora bajek i opracow ań tego gatunku.
3 Prace: J o s e f Stefan K ubín (Praha 1980), dotycząca pisarza, którego twórczość inspiro w ana była folklorem i opow iadaniam i ludowym i, Jakub A rbes (Praha 1993), ukazująca autora Svatého X a veriusa.
Stavby básně został pośw ięcony literackim początkom Dyka). Wraz ze Stanislavą Jarosovą i Milanem Blahynką przygotow ał też zbiór korespondencji V. Dyk, St. K Neumann, Bratří Čapkové. Korespondence z let 1905-1918 (Praha 1962)4.
Na tle ukazanych powyżej kierunków zainteresowań badawczych Františka Všetički Daleký dům naw iązuje do w idocznego w ostatnich pracach autora (np. w pochodzącej z 1995 roku pracy P řed branam i Omegy) zwrotu w kierunku bele trystyki. O m awiana pozycja bowiem nie je s t typow ą monografią, ale stanowi po wieść biograficzną o V iktorze Dyku. Taki sposób ukazania pisarza nie jest sposo bem nowym, nasuw a się podobieństw o np. do książki Moniki Zgustovej V rajské zahradě trpkých plodů. O životě a díle Bohum ila H rabala (Praha 1997), nazyw a nej „tém ěř rom ánovým životopisem ” . M imo oczywistych różnic (zw iązanych nie tylko z tw órczością obu literatów, ale rów nież z faktem, że M onika Zgustová znala Hrabala osobiście, a czeski pisarz sam autoryzował tę pracę), obie pozycje m ają podobną konstrukcję i założenia. Obie są też ciekawym, a zarazem bogatym obrazem postaci, której dotyczą.
František Všetička zajął się je d n ą z najwybitniejszych, a zarazem najbardziej wszechstronnych postaci literatury czeskiej. Dyk bowiem był p o e tą dram atur giem. powieściopisarzem, nowelistą, satyrykiem , tłumaczem, krytykiem i dzien nikarzem, a jednocześnie działaczem politycznym więzionym przez w ładze au striackie, obrońcą myśli utw orzenia sam odzielnego państwa, później również posłem i senatorem. W swojej tw órczości zabierał głos w sprawach społeczno- -politycznych, kładąc szczególny nacisk na konieczność podjęcia przez Czechów wszelkich starań w celu utw orzenia sam odzielnego państwa.
Za sw oją antyaustriacką działalność został czeski pisarz aresztowany, a na stępnie umieszczony w w iedeńskim w ięzieniu. Dla nas jest to tym ważniejsze, że właśnie moment aresztowania, a później pobyt w w ięzieniu Dyka wybrał V šetičkajako płaszczyznę, w okół której ukazał jego postać.
Jedną z najważniejszych cech pracy Všetički je st fakt, iż całkowitemu zatar ciu uległy tutaj granice czasowe: teraźniejszość (którą stanowi aresztowanie, a następnie pobyt w wiedeńskim w ięzieniu) przeplata się z przeszłością i - c o cie kawe - przyszłością pisarza. To przeplatanie się płaszczyzn czasowych zostało dodatkowo powiązane ze wspaniałą, trochę tajem niczą poetyką snu, który je st tu taj zresztą bardzo w ażnym elementem: staje się bowiem w spomnieniem autenty cznych wydarzeń, a nie tylko sennym marzeniem.
Daleký dům został podzielony na 39 kilkustronicowych rozdziałów, z których każdy, na bazie w skazanego w tytule w ydarzenia z życia lub twórczości V iktora Dyka, nawiązuje do towarzyszących owemu wydarzeniu okoliczności. W ten sposób wspomniane tytuły rozdziałów stają się kluczem do odbioru omawianej
J W zbiorze tym znalazły się tylko listy braci Čapków do N eum anna i N eum anna do Dyka, ale stanowi on sw oisty dokum ent epoki oraz ukazuje rolę w ym ienionych autorów w życiu ówczesnego środow iska literackiego.
pracy Všetički. W edług zaw artych w tytułach nawiązań, przeplatające się roz działy możemy uporządkować w następujących sześciu kategoriach:
1. N awiązania do utworów V iktora Dyka:
- Tajemná dobrodružství Alexeje Ivártyče Kozulinova - nazw a rozdziału podo bna do nazwy powieści Dyka, którą drukował czeski pisarz na łamach „Lido vých novin” od 1.06.1915 r.; w niej w satyryczny sposób ukazał cesarską Austrię oraz panujące w niej stosunki. Rozdział je st sw oistą próbą odpowie dzi na pytanie o przyczynę aresztow ania pisarza.
- R anni ropucha - w spominając sztukę Ranni ropucha, V šetička wspaniale ukazał grę słów, w ykorzystyw aną przez Dyka: Dyk podczas odwiedzin Hanuša Jelínka w więzieniu w obecności kom isarza Bienerta (sic!) umówił się z przyjacielem, że w Lumirze nie zostanie w ydrukowany nekrolog dotyczący śmierci cesarza Franciszka Józefa.
- O kouzelníku, ukaž kouzlo své! - rozdział przenosi czytelnika w przyszłość, do 31.12.1927 r., gdy wśród przyjaciół pisarz obchodzi swoje pięćdziesiąte urodziny, podczas których Vítězslav N ezval recytuje fragm enty tragikomedii Dyka Kouzelník.
- Sen o Západu Slunce Léta Páně... - pisząc o wierszu Západ Slunce Léta Páně..., wydanym w M oderní revue pod pseudonim em Viktor Souček, powrócił Všetička do literackich początków autora.
- Marnosti - rozdział ten naw iązuje do częstej u D yka krytyki mentalności na rodowej Czechów, ukazując pracę nad powstającym w więzieniu wierszem o tępym , zgodnym na w szystko m ieszczaninie Mathieu.
- P o se l- tytuł ten naw iązuje do dram atu Dyka Posel, ukazując tym samym krytykę czeskiej pasywności na przykładzie poety (później również polityka) Josefa Svatopluka Machara.
- Veliký M ág - to alegoryczny dram at V. Dyka, ukazujący na bazie mitów pa rabolę egzystencji współczesnego człowieka. Tutaj jednak „francouzským m ágem ” Dyk nazyw a B audelaire'a, którego Kwiaty zła przyjaciel Hanuš Jelínek posłał mu do więzienia.
- R evoluční trilogie - należy do dram atów historycznych. Opowiada bowiem o zm ierzchu królestwa francuskiego i zwycięstwie rewolucji, ukazując konflikt między rom antycznością a realizmem. W rozdziale tym czeski badacz opisuje sytuację, w której więźniowie dow iadują się o wybuchu rew o lucji w Rosji.
- Epizoda - to nie tylko w spom nienie dramatu Dyka. Epizodem, zresztą dość znaczącym wśród więziennej nudy, staje się zorganizowana w tajemnicy przed strażnikami gra w szachy. Przy tej okazji wspomina V šetička zwyczaje pisarza z czasów wolności, kiedy to chodził do praskiej kawiarni Unionka, gdzie w każdy w torek spotykali się szachiści.
- Zapom ětlivý - w rozdziale tym czytelnik ma niepow tarzalną okazję śledzenia procesu tw orzenia dramatu, kiedy podczas więziennej, bezsennej nocy po wstaje plan utworu, później kilka notatek, a dopiero po nich dialogi. Mamy
też okazję obserw ow ania przygotowań do ukrywanej przed strażnikami, jakże ciekawej, prem iery tegoż dramatu.
- Země m luví - to rów nież nazwa jednego z najw ażniejszych utworów Dyka, w którym przebyw ający w w ięzieniu poeta we wzruszającej wypowiedzi matki (O jczyzny) do syna (narodu) dał w yraz swemu patriotyzmowi oraz trosce o przyszłość5.
- Zm oudření dona Quijota? - utwór Cervantesa to jedna z najw ażniejszych in spiracji w tw órczości V. Dyka. Rozdział ten ukazuje pisarza w chwili, gdy zostaje w ypuszczony z więzienia i w raca pociągiem do Pragi, a obserwow any przez okno świat nasuw a mu w spomnienie błędnego rycerza. Zauważmy jednak, że w dram acie Dyka (w którego tytule nie ma znaku zapytania) Q uijo te siłą zmusznoy przez przyjaciół do powrotu do domu traci sens życia i um iera6.
2. N awiązania do w ybitnych postaci literatury czeskiej:
- Sen o Jiráskovi - w rozdziale tym Všetička, ukazując Dyka jako szkolnego ucznia, w spom ina postać jeg o nauczyciela, a później długoletniego przyja ciela A loisa Jiráska (1851-1930), jednego z najw ybitniejszych pisarzy czeskich i w yróżniającą się postać ów czesnego życia literackiego.
- Sen o H laváčkovi - ukazuje dyskusję w redakcji „M oderní revue” nad zbiorem poezji K arla Hlaváčka (1874-1898) Pozdě k r á n u (1896), w której brali udział Jiří Karásek, Hugo Kasterka, M iloš M arten, S. K. N eum ann i V. Dyk.
- Sen o Čechovi - Všetička, wspominając jednego z najw ybitniejszych twórców czeskiej literatury Svatopluka Cecha (1846-1908), ukazuje niezw ykłą atmosferę tow arzyszącą pogrzebow i poety - uroczystości, której młody Dyk był obserwatorem.
- Sen o Theerovi - O takar Theer (1880-1917) to głów na postać związana z wystąpieniem czeskiej awangardy literackiej Alm anach na rok 1914 (1913), wydanym przy współpracy O tokara Fischera, braci Čapków i S. K. Neumanna. Rozdział ten jest w spomnieniem trwającej od 1900 roku przyjaźni Theera z Dykiem.
- Sen o M edynii G łogow ski - nawiązując do tytułu utworu M edynia Głogowska (Šípkový keř, 1916), czeski badacz opow iada o zw iązkach Dyka z literackimi początkami jego autora, Petra Křički (1884—1949), którego twór czość, zaw ierająca liczne odw ołania do przyrody, ale i do chrześcijaństwa, jest nazyw ana „poezją prostoty i pokory” .
3. N awiązania do postaci z ów czesnego życia kulturalnego:
5 Por. V iktor Dyk, M ów i ziem ia, tłum. K. A. Jaw orski, „K ultura i Ż ycie” 1967, nr 9, s. 1
6 Zw róćm y uwagę na ciekaw ą interpretację utworu D yka w kategoriach dram atu filo zoficznego, por. M aria Bobrow nicka, M it Don Kichota ii1 dram aturgii Viktora D yka [w:]
Literatury' słow iańskie w okresie aw angardow ego przełom u, praca zbiorow a pod red.
- Výlety Pana Broučka - to wspomnienie kom pozytora Leoše Janáčka, z którym Dyk miał w spółpracować przy libretcie do opery o panu Broučku, a którego w opow ieści Všetički spotyka w chwili, gdy idzie na przesłuchanie. - Sen o Vlčkovi - to z kolei naw iązanie do wizyty m łodego D yka w praskiej
willi Osvěta, gdzie m iała sw ą siedzibę redakcja czasopism a „O světa” i gdzie mieszkał jej redaktor, Václav Vlček.
- Sen o Innemannovi - natom iast ukazuje postać aktora Rudolfa Innemanna, który 14.11.1906 r. zagrał rolę sędziego Capka w premierze Epizody V. Dyka. 4. N awiązania do w ydarzeń społeczno-politycznych:
- S e n o omladinářích - rozdział dotyczy działaczy Omladiny, politycznej or ganizacji młodzieży czeskiej z końca XIX wieku; młody Dyk miał okazję obserwowania nastrojów związanych z praskim procesem 68 przedstawicieli tejże organizacji, który odbył się 14.02.1894 r.
- Sen o Fedoře - w rozdziale tym badacz czeski w spom ina czeską aktorkę M arię Pospiśilovą, która wśród niespokojnych nastrojów społecznych prag nie powrócić na scenę czeską (ze sceny niemieckiej), a okazją ku temu ma być rola Fedory, grana na deskach Teatru N arodow ego w Pradze. Podczas przedstaw ienia młody Dyk obserwuje przyjęcie aktorki przez czeskąpublicz- ność.
- S e n o roce /<S97-jesienią 1897 r. w Pradze odbyły się demonstracje antynie- mieckie, które Dyk, młody student, bezpośrednio obserwował.
- Sen o politicé - ukazując rozm owę Dyka z Jiřím M achenem, wskazuje Všetička na najważniejsze zagadnienia społeczno-polityczne owych czasów. - Sen o válce - w rozdziale tym zostały ukazane oczyma Dyka wydarzenia
związane z początkiem wojny.
5. N awiązania do osób, miejsc i wydarzeń ważnych w ży ciu osobistym Viktora Dyka oraz do jego literackich fascynacji:
- Sen o Tondovi - na bazie przypom nienia historii, związanej z kolegą z lat dzieciństwa, nasuw a się w spom nienie M ělníka, jednego z „dom u” Dyka. - Sen o Zdence - tytułow a Zdenka to przyszła żona Dyka, Zdenka Hašková,
która wraz z gim nazjalistą Dykiem, występującym pod pseudonimem R. Vilde, ogląda premierę jeg o sztuki Pomsta.
- Sen o Paříži - w tym rozdziale Všetička powraca do 1909 roku i do literac kich fascynacji Dyka. Ukazuje podróż pisarza do Paryża, podczas której podąża on śladami ukochanych autorów (M aupassanta, Balzaca).
- Sen o M oréasovi - przedstaw ia dyskusję nad poezją francuską, która miała miejsce w praskiej Unionce, a w której - oprócz Dyka - wzięli udział Karel Čapek, Prokop M iroslav Haškovec, H anuš Jelínek, A rnošt Procházka. 6. N awiązania do życia w ięziennego V. Dyka:
- O d c h o d - odejściem staje się tutaj wyjazd Dyka do w iedeńskiego więzienia, czyli opuszczenie Pragi, która była jeg o domem. Pojaw iają się pytania „Toto bude nyní můj domov? N a týden? N a měsíc? Navždy?” (s. 30).
- Premiéra - natom iast przedstaw ia pierwsze chw ile w ięźnia w jego nowej rzeczywistości, w jeg o nowym „dom u” . N asuw ają się kolejrje pytania: „M á stejné zvyky jak o Praha, n e b o je to tu jin é?”(s. 39).
- D e v á tá n o c - ow ą dziew iątą nocą je st noc w igilijna, w samotności pisarz snuje refleksje nad lekturą, poszukując analogii między Cervantesem a Hugo. - Pan poslanec - to spotkany na w ięziennym korytarzu poseł Karel Kramář,
aresztowany pod zarzutem zdrady narodowej. W tych nietypowych okolicz nościach Dyk i K ram ář - mimo politycznych różnic - symbolicznie podają sobie dłonie.
- Z io m e k tr a g ik o m e d ie - daje czytelnikowi okazję do przyjrzenia się prze słuchaniu Dyka przez D oktora Weissa.
- Zcela vážný rozhovor - alegoryczna w zam yśle pisarza rozm ow a ma miejsce podczas przepisow ego, w ięziennego spaceru. Dyk prowadzi j ą z Prokopem Hantychem oraz z Karlem Stěpánkiem, odnosząc rzeczyw istość literacką do ich obecnej sytuacji.
- Zpěvy v bouři - są m etaforycznym ukazaniem więziennej codzienności, wśród której jak o zw iastun wiosny pojaw ia się kos, ptasi śpiewak. Jego obecność wywołuje u Dyka refleksję nad podobieństw em ptasiego życia do losu więźniów politycznych.
- T isíc a j e d n a n o c v k r im in á le - tytułow ą 1001 noc w więzieniu spędza Václav Klofáč, polityk, któremu - pomimo uw ięzienia go - sąd nie odebrał mandatu poselskiego. Jego więzienni przyjaciele, organizując obchody owego „święta”, m ają nadzieję, że gdy zostanie zwolniony, będzie mógł zasiadać w nowo zw ołanym parlamencie.
- Holoubek Kuzma - rozdział ten, ukazując kolejne przesłuchanie Dyka i kole jne pytania o jego utw ór Tajemna dobrodružství Alexeje Iványče Kozulinova, staje się niejako ram ą opowieści Všetički.
Jak widać z pow yższego zestawienia, wyposażenie tytułów poszczególnych rozdziałów w funkcję odsyłacza do konkretnych wydarzeń pozw oliło Františko- wi Všetičce na niezw ykle bogate i wszechstronne ukazanie postaci Viktora Dyka. Omawiana praca bowiem nawiązuje do kluczowych wydarzeń z jego życia i twór czości: wspomina najw ażniejsze utwory ze zwróceniem uwagi na ulubione moty wy, źródła inspiracji i czytelnicze zainteresowania, podkreśla fascynację litera turą francuską i pracę przekładową, zw raca uwagę n ajak ż e ważne zaangażowa nie Dyka w życie polityczne, wskazując odzw ierciedlenie owego zainteresowa nia w twórczości. Jednocześnie książka Všetički daje ciekawy obraz ówczesnego środowiska literackiego, stając się tym samym nie tylko opow ieścią o pisarzu, ale również o czasach, w których żył.
Tytułowy m Dalekim domem jest w pracy Všetički Wiedeń (a dokładniej w i e deńskie więzienie), jednak ważny u Dyka motyw domu jako m iejsca zam ieszka nia nie został przez Vśetićkę rozwinięty. A utor nie podkreślił roli Mělnika czy Pragi w życiu czeskiego pisarza, koncentrując się na Wiedniu, w którym odgrywa
się wskazany w dalszej części tytułu Životni příběh Viktora Dyka. Jednak dzięki tem u praca Všetički staje się zachętą do dalszych, sam odzielnych poszukiwań.
Analizując om awianą pracę należy jednak pam iętać, że je st ona nietypową monografią, co daje autorowi pew ną dowolność i uspraw iedliw ia w yeksponowa nie jednych elementów, a pominięcie innych7.
W związku z dużą w szechstronnością w ukazaniu postaci pisarza, omawiana praca czyni z niego postać żyw ą i ciekawą, stając się jednocześnie wspaniałym dopełnieniem lektury nieco ju ż zapom nianych utworów V iktora Dyka.
M ałgorzata W alczak Opole
Konrad Włodarz, Zachwyt dla cudowności życia.
Witalistyczna poezja Jána Smreka, Fráni Šrámka
i Jana Lajnerta, „Śląsk”, Katowice 2000, 239 s.
Prezentowana praca ukazuje wyodrębnienie się prądu witalizm u w poezji Słowian zachodnich w oparciu o tw órczość Jána Smreka, przedstaw iciela poezji słowackiej, Fráni Šrámka z Czech i Jana Lajnerta, poety łużyckiego. A utor skupia się przede wszystkim na analizie poezji wyżej w ym ienionych autorów. Ich twór czość została zanalizow ana w obrębie trzech zasadniczych metodologii: francu skiej (chociaż autor nie wyjaśnia, jak i ma ona wpływ na om aw iane zagadnienie), krytyce tematycznej oraz psychoanalizie freudowskiej i frommowskiej. Jako „uzupełnienie” metod wykorzystuje polski badacz hermeneutykę H. G. Gadamera.
Praca K onrada W łodarza składa się z pięciu zasadniczych części, poprzedzo nych w prowadzeniem w problematykę, oraz z zakończenia i bibliografii, co w prowadza ład kompozycyjny. Pierwsza część pracy je st odwołaniem do konce pcji filozoficznych, w skazujących na idee witalistyczne. W dalszej jej części A u tor opisuje motywy w italistyczne w literaturze. Porów nuje witalizm z ekspresjo- nizm em, w skazując na wiele cech w spólnych dla obu kierunków, i pokrótce ana lizuje je w kontekście literatur słowiańskich (w tym także co ciekawsze literatury bułgarskiej). Jednak głównym punktem zainteresow ania Autora jest twórczość poetów z trzech krajów: Jána Smreka ze Słowacji, Fráni Šrámka z Czech i Jana Lajnerta z Łużyc.
7 Np. w śród najw ażniejszych utw orów D yka nie została wspom niana now ela Krysaf, choć jak o naw iązanie do niej m ożem y potraktow ać rozdział Veliký Mág, w skazujący na częsty u D yka motyw magii (kouzelník, mág), gdyż m agiczny jest rów nież instrum ent, przy użyciu którego szczurotap wyprow adza gryzonie, a następnie mieszkańców Hammeln.
