ANDRZEJ OLEJARCZUK
Towarowość małopolskiej produkcji zbożowej w XVI w ieku Próba rejonizacji
P o p y t na ry n k a c h zagraniczn y ch stanow ił w Polsce X V I w. silny bo
dziec rozw oju p ro d u k cji zbożowej. Rozwój te n dokonyw ał się przez zw iększanie a re a łu upraw neg o , p ro d u k u jąceg o na p o trzeb y rynkow e, nie zaś drogą zw iększania w ydajności. G ospodarstw em z założenia n astaw io ny m na p ro d u k cję to w arow ą był folw ark, k tó ry obszarem przew yższał znacznie g ospodarstw a chłopskie, d yspo n u jąc do tego darm ow ą robocizną.
T oteż w ciągu XV I w. rośnie liczba fo lw ark ó w i ich a r e a ł 1, rośnie glo
baln a p ro d u k cja zbóż i ich e k sp o rt na Zachód. P o te n cja ln a nadw yżka to w aro w a, a więc ta część plonów , k tó ra pozostaje po odliczeniu ziarn a na siew i na kon su m p cję w łasn ą (tzn. rodziny w łaściciela i służby folw arcz
nej) była uzależniona głów nie od rozm iarów gospodarstw a i od liczby osób, k tó re m usiało ono w yżyw ić bezpośrednio. P rz ec iętn y fo lw ark szla
checki przew yższał k ilk a k ro tn ie are a łe m śred n ie gospodarstw o chłopskie.
P rz y tym na jed e n jego łan przy p ad ało m n iej osób do w yżyw ienia. Dzięki te m u fo lw a rk uzyskiw ał znacznie w iększe nadw y żki tow arow e (zarów no w w ielkościach bezw zględnych ja k w p rocentach) niż gospodarstw a chłop
skie. To z kolei czyniło go znacznie o d p o rniejszy m na w a h an ia urodzaju.
T eoretyczne m ożliw ości p ro d u k cji tow arow ej gospodarstw chłopskich, trzech u m ow nych typów (1, 1/2 i 1/4 łana chełm ińskiego) oraz przecięt
nego fo lw ark u szlacheckiego ilu s tru je tab ela 1, sporządzona w oparciu o w yniki bad ań A. W y c z a ń s k i e g o 2.
Z estaw ienie to w y k azu je przew agę fo lw ark u n ad g ospodarstw am i km iecym i w bezw zględnej m asie to w aro w ej. Spośród gospodarstw k m ie
cych w yróżnia się k ateg o ria jednołanow a. Możliwości gospodarstw pół-, a zwłaszcza ćw ierłan o w y ch są znikom e, chociaż i one m uszą zbyw ać część plonów dla uzyskania pieniędzy, po trzeb n y ch m. in. na pew ne św iadczenia w zględem dw oru. P rzew ag ę fo lw ark u szlacheckiego pow iększała jeszcze m ożliwość sam odzielnego organizow ania tra n s p o rtu (zwłaszcza w p rzy p a d k u w ielkiej własności) oraz zw olnienia od ceł. Bez obaw y popełnienia pow ażniejszego błędu m ożna chyba stw ierdzić, że gospodarka chłopska zw iązana była, w ram ach swoich skrom n ych możliwości, głów nie z r y n kiem w ew n ętrzn y m , z a o p atru ją c m iasta, n a to m ia st eksp ortow y ry n e k gdański zao p atry w a n y był przed e w szystkim zbożem z dóbr szlacheckich
1 Por. A. W у с z a ń s к i, S tu d ia n a d fo lw a r k ie m sz la c h e c k im w P o lsce w la ta ch 1500— 1580, W arszaw a 1960, s. 84 n.
- D a n e d otyczące g osp od arstw k m iecy ch p rzy jęte dla r. 1565, w ed łu g A. W y - c z a ń s k i e g o , P ró b a a n a liz y m a te m a ty c z n e j e k o n o m ik i g o sp o d a r stw u ch ło p sk ieg o w P o lsce X V I — X V I I w ., [w:] „Studia z d ziejów gosp od arstw a w ie js k ie g o ” t. VIII:
M a te ria ły k o n fe r e n c ji w R o g o w ie 16— 18 w r z e ś n ia 1964, s. 343. D a n e d otyczące f o l
w a rk ó w przyjęte dla okresu 1557— 1580 w ed łu g A. W y c z a ń s k i e g o , S tu d ia , s.
189, 196.
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X 'IV , 1973, z e s z . 4
(p rod uk ujący ch rów nież na p o trzeb y ry n k u w ew nętrznego). D ecydujący w skali k ra ju w pływ na rozw ój p ro d u k cji zbożowej, a w dalszej k on
sek w encji na u k ształtow an ie się sy stem u gospodarki folw arczno-pańszczy- żnianej, m iał rosn ący p o p y t n a zboże w E uro pie Zachodniej. W ywóz do
kon yw ał się głów nie przez G dańsk, toteż odległość od niego i dostęp do spław n ych rzek stan o w iły g e n e ra ln y czynnik intensyw ności pro d u k cji
Tabela 1
TO W A ROW O ŚĆ G O SPO D A R TSW K M IE C Y C H I FO LW A R K Ó W SZLA C H EC K IC H
Wielkość gospodarstwa w łanach
% występo
wania gos
podarstw
Towarowość
hl % produkcji
1 (7 osób, 2 konie) 10,5 67 51.
a) z własnym piwem 59 45'
0,5 (5 osób, 1 koń) 87,5 26,3 40
a) z własnym piwem 18,8 28
0,25 (5 osób 1 koń) 2 0,9 3
a) bez konia 7,9. 24
b) z własnym piwem 0,4 1
Folwark 3,6 (12 osób, 5 koni) wielkość j 250,09 50— 72
Folwark 4 (13 osób, 3 konie) przeciętna j 306,49 50—72
Podstaw a: A. . W y c z a ń s k i , Próba analizy matematyczne)', s. 343.
tow aro w ej. Te ogólne stw ierd zen ia p rzy ję te są pow szechnie w lite ra tu rz e p rzed m io tu 3.
W n in iejszy m a rty k u le podjęto prób ę zbadania tow arow ości p ro d u k cji zbożowej, jej rejo n izacji i czynników sty m u lu jący ch , na przy kład zie M a
ło p o ls k i4.· D zielnica ta w y d a je się szczególnie odpow iednia do tego ty p u rozw ażań ze w zględu na duże oddalenie od ry n k u gdańskiego, a ty m sam ym m niejszy jego w p ły w na sto su n k i lokalne. U dział w spław ie w iśla
n y m M ałopolski w p o ró w n an iu z in n y m i dzielnicam i ilu s tru je poniższa tabela 2 5.
3 W sk a li ogóln op olsk iej za g a d n ien ie to om a w ia ją m. in. S. M i e 1 c z a r s к i, R y n e k z b o ż o w y n a zie m ia c h p o ls k ic h w d ru g ie j p o ło w ie X V I i p ie r w s z e j p o ło w ie X V I I w ie k u . P ró b a r e jo n iza c ji, G dańsk 1962; T. C h u d o b a , R o zw ó j r y n k u z b o ż o w e g o d o r z e c z a W is ły w X V I w ., (m aszyn op is pracy d oktorskiej w B ib lio tece IH UW).
B ad an ia lo k a ln y ch ry n k ó w zb ożow ych są jak dotąd słabo ro zw in ięte. W ym ien ić tu n ależy: T. C h u d o b a , W a r s z a w s k i r y n e k z b o ż o w y w X V I w ie k u , „R ocznik W ar
sz a w sk i” t. VI, 1967. R y n ek m a ło p o lsk i n ie d oczek ał się odrębnego opracow ania. C zę
ścio w o problem jego poruszają: A. P o d r a z a, R o la g o sp o d a rc za M a ło p o lsk i w o k resie od X V I do X V I I w ie k u , .[w:] K r a k ó w i M a ło p o lsk a p r z e z d z ie je , red. C. B o b i ń s k a , K rak ów 1970 i J. M a ł e c k i , S tu d ia n a d r y n k ie m re g io n a ln y m K r a k o w a w X V I w i e ku , W arszaw a 1963. D la p ó źn iejszeg o okresu fu n d a m en ta ln e zn aczen ie m a praca:
H. M a d u r o w i c z , A. P o d r a ż a , R e g io n y g o sp o d a r c ze M a ło p o lsk i Z a ch o d n iej w d ru g ie j p o ło w ie X V I I I w ie k u , W rocław 1968.
4 W p racy n in iejszej M ałopolska rozp atryw an a je s t jak o obszar w o jew ó d ztw : san d om iersk iego, lu b e lsk ie g o i k rak ow sk iego, bez sta ro stw a sp isk ieg o i k sięstw a s ie w iersk ieg o . N a tem at p ojęcia M ałop olsk i por. A. P o d r a ż a , R ola g o sp o d a rcza M a ło p o lsk i, s. 33 n.
5 N a p o d sta w ie tab eli u R. R y b a r s k i e g o , H a n d el i p o lity k a h a n d lo w a P o ls k i w X V I stu le c iu t. II, W arszaw a '1958, tabl. 4 M azow sze oznacza tu obszar w o j e w ó d ztw : płock iego, raw sk iego, m a zo w ieck ieg o . W ielk op olsk a W sch. ob ejm u je w o je w ód ztw a: sierad zk ie, łęcz y ck ie, k a lisk ie, b r z esk o -k u ja w sk ie i ziem ię dobrzyńską.
T O W A R O W O Š C .P R O D U K C J I Z B Ó Ż W X V I W . 731
Tabela 2
W YW ÓZ ZBOŻA PR Z E Z K O M O R Ę W ŁOCŁAW SKĄ W LA TA CH 1556— 1576
--- Rok
Terytorium ~ — _____ 1556 1568 1575 Przeciętnie
Pow. stężycki 54,5 283 408 250
radomski 615,5 71 403 363
sandomierski 702,5 754 990,5 815
Różne woj. sandomierskie 216 362 98 225
Razem woj. sandomierskie 1 588,5 1 470 1 899,5 1 652
Ziemia łukowska 63,5 ■246 248,5 184
Kazimierz — 190 216 203
Pow. lubelski 713 534 491 579
Razem woj. lubelskie 776,5 970 950 898
Woj. krakowskie 143 96 — 119
Mazowsze 6 326,5 8 094,5 6 676 70 302
Wielkopolska Wsch. 2 203 1 045,5 1 390 1 546
Podstaw a: R. R y b á r s k i , op. cit. t. I I , tabl. 4.
T abela nie uw zględnia zachodniej W ielkopolski, zw iązanej raczej z ry n k ie m szczecińskim , oraz P ru s K rólew skich, położonych poniżej k o m o ry w łocław skiej. W śród pozostałych dzielnic M ałopolska zajm u je n i
czym nie w y ró żn iającą się pozycję, p rzy czym południow a jej część (woj.
k rak o w sk ie i n iek tó re p o w ia ty w oj. sandom ierskiego) w zasadzie nie bierze u działu w spław ie. Częściow ym w y ja śn ie n iem tego zjaw iska może być duża odległość od G dańska. W ywóz zboża poza g ranice Polski drogą lądow ą był znikom y, ja k w sk azu ją noto w ania kom ór m ałopolskich, nie istn iał więc k o n k u re n c y jn y dla gdańskiego ry n e k eksportow y. M ożna też w iązać z południow ą M ałopolską część obrotów K azim ierza Dolnego.
N asuw a się więc p y tan ie, czy w południow ej M ałopolsce prod u k cja zbożowa nie m iała c h a ra k te ru tow arow ego? Czy in ne czynniki ekonom icz
ne poza chłonnością ry n k u gdańskiego, nie w p ły w a ły na tow arow ość ro l
nictw a? Czy m ożna dokład n iej u stalić rejonizację p ro d u k cji tow arow ej zbóż?
G łów nym dostarczycielem zboża tow arow ego, go spodarstw em z zało
żenia i niezależnie od k ateg o rii dóbr n astaw iony m na p ro d u k cję ry n k o w ą był fo lw ark . Można więc przypuszczać, że w y stęp o w an ie fo lw ark u na d an y m tere n ie je st w p rzyb liżen iu w p ro st p ro p o rcjo n aln e do tow arow ości p ro d u k cji zbożowej. Nie ty le zaś częstotliw ość w ystępow ania, co stosunek liczby łanów fo lw arcznych do liczby w szystkich łanów u p raw n y ch na da
n y m teren ie. W ielkość tę p o trak to w ać m ożna jak o w skaźnik tow arow ości p ro d u k cji zbożowej. P e w n e w ątp liw o ści n asu w a tu o kreślenie łanu®. Był on bard ziej jed n o stk ą gospodarczą tniż p rec y z y jn ą jed n o stk ą m ia ry po
w ierzchni, ale wobec dużej ilości danych, różnice w zajem nie się znoszą
6 Por. F. P i e k o s i ń s k i , O łan ach w P o lsce w ie k ó w śred n ich , R A U w h f t. X X I, K rak ów 1888; E. S t a m m , M ia ry p o w ie r z c h n i w d a w n e j P o lsce, K rak ów 1936; S.
Ś r e n i o w s k i , U w a g i o łan ach w u s tr o ju fo lw a r c z n o -p a ń s z c z y ź n ia n y m w s i p o l
s k ie j, K H K M 1955, z. 2.
i w p rzy b liżen iu m ożna p rzy jąć jego w ielkość na ca 17 ha (na ty le sza
cuje się ła n m niejszy, chełm iński, stosow any na ogół w M ałopolsce).
W ybór bazy źródłow ej n in iejszy ch obliczeń po d yk to w an y był jak o ś
cią inform acji. N ajp ełn iejsze źródło sta ty sty c z n e dla XVI w., księgi po
borow e, k tó re u w zg lęd n iają w szystkie k ateg o rie dóbr, nie z a w iera ją n ie ste ty in fo rm acji na te m a t folw arków . U niem ożliw ia to przyjęcie ich za podstaw ę obliczeń. D ru g im źródłem tego ty p u są lu stra c je królew szczyzn.
Z a w ie ra ją one in fo rm acje zarów no o g ospodarstw ach km iecych, ja k i o fo lw ark ach , co pozw ala na obliczenie w spółczynnika ufolw arcznienia*
Z tego w zględu posłużyły one za podstaw ę n in iejszy ch obliczeń. W ykorzy
sta n a została pierw sza lu stra c ja , przeprow adzona w lata ch 1564— 65, jako n ajp ełn iejsza i n a jb a rd zie j w iaro g od n a 7. In n e źródła, np. in w e n ta rze dóbr szlacheckich, ze w zględu na w yryw kow ość i ograniczoność in fo rm acji n ie m ogły zostać uw zględnione.
O parcie się na m a te ria le lu stra c y jn y m m a sw oje m inusy. Zasadniczym m an k a m en te m je s t ograniczenie podstaw y badaw czej do jed n e j k a te gorii w łasności, stanow iącej średnio poniżej 10'% w szystkich dóbr ziem skich. S to su n ki gospodarcze w królew szczyznach różniły się od stosunków p an u jący ch w dobrach kościelnych czy szlacheckich (m agnackich), m ożna jed n a k p rzyjąć, że zachow yw ały w spólną z nim i specyfikę region aln ą.
Z tego w zględu lu stra c je m ogą być w y k o rzy stan e do b ad an ia stopnia u fo lw arczn ien ia w ró żn y ch reg io nach M ałopolski, p rzy czym isto tn e będą w zajem ne p ro p o rcje w spółczynnika a nie w artości b e z w z g lę d n e 8.
In n y m ograniczeniem , jak ie im p lik u je m a te ria ł lu stra c y jn y je s t poło
żenie królew szczyzn. B yły one rozrzucone n a te re n ie M ałopolski dość n ie ró w nom iern ie. Szczególnie ubogie w dobra k ró lew sk ie b y ły po w iaty opo
czyński (w w oj. sandom ierskim ) i urzędow ski (w woj. lubelskim ). Z tego pow odu nie zostały one uw zględnione w n in iejszy ch obliczeniach. Pozba
w iony królew szczyzn był rów nież duży obszar o b ejm ujący zachodnią i po
łudniow ą część p o w iatu radom skiego oraz północno-zachodnią część S a n - dom ierszczyzny. D odatkow e zaw ężenie p o dstaw y te ry to ria ln e j rozw ażań w y n ik a z pom inięcia przez lu stra to ró w dóbr na te re n ie p o w iatu łuko w skiego oraz sta ro stw a kazim ierskiego w pow. lubelskim .
W ątpliw ości n astręczał w y b ó r p o ró w n y w aln y ch jed n o stek te ry to ria l
nych. T rzy podstaw ow e m ożliw ości 'to: w ojew ództw o, po w iat i staro stw o (lub ten u ta). W ojew ództw a i p o w iaty — jak o jed n o stk i zbyt duże i a d m i
n istra c y jn e a nie gospodarcze — do tego ro d za ju p o ró w nań nie n a d a ją się. Rów nież w y b ó r sta ro stw i dzierżaw m a sw oje u jem n e stro n y . B yły one zbyt zróżnicow ane pod w zględem w ielkości (od 1 do ponad 20 wsi), aby stanow ić podstaw ę do po rów nań. Poza ty m n iek tó re ze sta ro stw sk ła
dały się z bardzo n ieraz odległych od siebie w si (np. część staro stw a san dom ierskiego położona była w okolicach Pilzna). Z tego w zględu zdecy
dow ano się na w yo d ręb n ien ie jed n o ste k gospodarczo-geograficznych obej
m u jący ch od około 10 do pon ad 20 w si, tw orzących zw a rte kom pleksy. Ta kom pleksow ość podnosi w arto ść re p re z e n ta ty w n ą jed n o stk i w sto sunk u do najbliższego jej regionu. W ielkość 10—20 w si pozw ala na operow anie
7 L u str a c ja w o je w ó d z tw a k r a k o w s k ie g o 1564 r., w y d . J. M a ł e c k i , W arszaw a 1962— 1964; L u str a c ja w o je w ó d z tw a lu b e lsk ie g o 1565 r., w y d . A. W y c z a ń s k i , W arszaw a 1959; L u str a c ja w o je w ó d z tw a s a n d o m ie rs k ie g o 1564— 1565, w yd . W. O c h m a ń s k i , W arszaw a 1963.
8 Por. W. K u l a ; T eo ria ek o n o m ic zn a u s tr o ju feu d a ln e g o , W arszaw a 1962, s. 191.
T O W A R O W O Š C P R O D U K C J I Z B Ö Z W X V I W . 733
M apa 1 — W ielk ość fo lw a r k u (w łanach) w k ró lew szczy zn a ch M ałop olsk i w p o ło w ie X V I w.
śred n ią w ielkością g ospodarstw a km iecego i fo lw a rk u 9 oraz w ielkością nazw an ą um ow nie w spółczynnikiem u folw arcznienia.
Przez w spółczynnik te n należy rozum ieć stosun ek liczby łanó w fol
w arczny ch do łącznego a re a łu (folw arcznego i km iecego) danej jedn ostk i.
L u stra c je z a w iera ją dość p e łn ą in fo rm ację na te m a t gospodarstw k m ie cych, po dając liczbę gosp od arstw w danej w si w edłu g klas w ielkości (ćw ierć-, pół-, jiednołanowe), lub liczbę go spodarstw i łączny ich areał. W p rz y p a d k u gdy b ra k je ś t bezpośrednich in fo rm acji o are a le km iecym , zo
9 A. W y c z a ń s k i (Studia,, s. 77— 79) ob liczen ia średniej w ie lk o ś c i fo lw a rk u m a ło p o lsk ieg o o p iera ł na p rzy k ła d zie 10 fo lw a r k ó w dla okresu 1500—1550 i 21 fo lw a r k ów dla ok resu 1551— 1580.
sta ł on doszacow any w oparciu o w ielkości śred n ie dla danej jednostki.
A reału fo lw ark ów w łanach lu stra c je nie podają, za w iera ją jed n a k dane pośred n ie, na p o dstaw ie k tó ry c h m ożliw e je s t jego szacunkow e oblicze
n ie — w ielkości w ysiew u i zbioru 10.
W p rac y niniejszej zastosow ano m etodę oszacow ania a re a łu w o p a r
ciu o w ysiew . W ysiew p o d an y je s t w korcach (czasem w ćw iertniach) m ia
r y lokalnej, najczęściej określonych w sto sun ku do korca krakow skiego.
J a k w szystkie m ia ry staropolskie, korzec (ze sw ym i odm ianam i regio
naln ym i) je s t tru d n y do przeliczenia na system m etry cz n y i każde p rze liczenie obciążone je s t błędem . W ielkość korca krakow skiego, stosow anego p rzez lu stra to ró w jako jed n o stk a porów naw cza, została p rz y ję ta w obli
czeniach na 36 l i t r ó w n . P rz y ję to rów nież, iż pow szechnym system em gospodarki w XVI w. je st trójp o ló w ka, tzn. że pod u p raw ą je s t 66% cał
kow itego a re a łu fo lw ark u , że cztery podstaw ow e zboża za jm u ją 92% ob
sz a ru upraw nego, że w y stę p u ją c y w M ałopolsce łan w ynosi średnio ca 17 ha i składa się z 30 m órg oraz, że p rzeciętn y w ysiew na m orgę w owym czasie w ynosi: 125 litró w pszenicy, 135 litró w żyta, 140 litró w jęczm ienia i 180 litró w owsa 12. O bliczenie a re a łu fo lw ark u na p odstaw ie w ysiew u dokonane zostało w edług n astęp ująceg o w zoru:
(w ysiew w litrach : w ysiew w litrach /m o rg ę + 33% + 8'%): 30 1S.
M etodą tą oszacowano w ielkość w szystkich folw arkó w w k ró le w szczyznach m ałopolskich lu stro w a n y c h w lata ch 1564— 65. W oparciu o te dane obliczony został łączny a re a ł fo lw arczny i p rzeciętn a w ielkość fol
w a rk u w poszczególnych p o ró w n y w an y ch jednostkach. W yko rzystując zn any już a re a ł gospodarstw km iecych, obliczono procentow e w spółczyn
niki u folw arcznienia. U zyskane w y n ik i o p arte na przybliżonych, niezbyt p rec y z y jn y c h d anych tra k to w a ć n ależy z rezerw ą. W artości bezw zględne m ają w zw iązku z ty m m niejsze znaczenie, nato m iast isto tn ą rolę o d g ry w a ją zachodzące m iędzy nim i prop orcje. P o zw alają one na w y ró żn ie
nie regionów o w iększym sto p n iu ufolw arczn ienia (a więc praw dopodob
nie o silniej rozw iniętej p ro d u k cji ry n k ow ej zbóż).
W o trzy m an y m tą m etodą obrazie gospodarczym M ałopolski w yo d ręb nić m ożna cztery tak ie stre fy . P ierw szą z nich stanow i pas nadw iślański, d ru g ą — Lubelszczyzna, trzecią -— re jo n K rak o w a i Proszow ic, w reszcie czw artą — południow o-w schodni sk ra w ek M ałopolski, okolice Biecza i P il
zna. N ajniższym u fo lw arczn ieniem w y ró ż n ia ją się: starostw o lan cko ro ń- skie i sąsiednie te re n y p o w iatu śląskiego oraz staro stw o chęcińskie. Słabo u folw arcznione są rów nież te re n y położone w dorzeczu D u najca i Raby.
W ielkość w spółczynnika ufolw arcznien ia dostarcza ty lk o ogólnych in fo rm acji o u to w aro w ien iu p ro d u k cji zbożowej w d any m regionie, w skazuje na jej m niejsze lub w iększe zw iązki,z ry n k am i zbytu. Nie zaw iera jed n a k d an y ch pozw alających n a w e t pośrednio w nioskow ać o m ożliw ościach p ro du kcy jny ch . Na w ielkość tow aro w ej nadw y żki fo lw ark u w p ły w a ją jego obszar, w ydajność i spożycie w e w n ętrzn e u .
10 Por. tam że, s. 62— 74; w y k o rzy stu je on jeszcze m eto d ę o szacow an ia areału w e dług in w en tarza roboczego i p ańszczyzny.
11 T am że, s. 63.
12 T am że, s. 62-—64. N a tem at stru k tu ry za sie w ó w i sy stem u u praw y por. Z arys h is to r ii g o s p o d a r s tw a w ie js k ie g o w P o lsce t. II, W arszaw a 1964, s. 163 n.
13 A. W у с z a ń s к i, S tu d ia , s. 62— 64.
14 Od w ie lk o śc i fo lw a rk u zależała liczb a p erson elu gospodarczego, a co za tym id zie — sp ożycie w ew n ętrzn e. N a w y d a jn o ść w p ły w a ły w ow ym ok resie g łó w n ie czy n n ik i n atu raln e (gleby, w aru n k i k lim atyczn e).
T O W A R O W O Ś Ć P R O D U K C J I Z B Ó Ż W X V I W . 7 3 5
M apa 2 — S to p ień u fo lw a rczn ien ia (w °/o) w k ró lew szczy zn a ch M ałop olsk i w p o ło w ie X V I w .
1 — m iejsco w o ści, w k tórych pobierano cło od b yd ła (w g L u stra cji z 1570 r.)
W ynika z tego, że o w ielkości łącznej p ro d u k cji tow aro w ej fo lw ark ów danego reg io n u d ecyd u je ich wielkość, nie zaś sam a liczba. Oznacza to, że p rzy jed n ak o w y m w spó łczy n n ik u u fo lw arczn ien ia w iększe m ożliwości p ro d u k cji tow arow ej m a ją reg io n y o w iększych folw arkach. Z estaw ienie p rzeciętn y ch w ielkości fo lw arkó w w p rz y ję ty c h przez nas jed n o stk ach porów n aw czych ze w spółczynnikam i u fo lw arczn ien ia pozwoli na u zy sk a
nie pełniejszego o brazu rejo n iza c ji p ro d u k cji tow arow ej zbóż. Podobnie ja k poprzednio w yróżnić m ożna te sam e cztery w yżej rozw in ięte strefy , k tó re stanow ią: pas n ad w iślań sk i, L ubelszczyzna, obszar w ielkorządów
P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y — 6
oraz okolice Biecza i P ilzn a 15. N ajniższe w ielkości, podobnie ja k poprzed
nio, w y stę p u ją w staro stw ie chęcińskim oraz w południow o-zachodniej części woj. krakow skiego: w staro stw ie lanckorońskim i na te re n ie po
w iatu śląskiego. P ozycję w yższą niż pod w zględem u folw arczn ien ia zaj
m u je tu region n ad gó rn y m biegiem P ilicy i W arty, m iędzy Ż arnow cem a Częstochową.
D okonane p o ró w n anie upow ażnia do w y ró żnien ia w M ałopolsce r e gionów rolniczych o w ysokim stopniu tow arow ości. P ierw szy z n ich stanow i pas n adw iślański, począw szy od okolic ujścia Nidy, oraz L u b el
szczyzna. D rugi region o b ejm u je okolice K rako w a i Proszow ic, trzeci — te re n y m iędzy środkow ym biegiem W isłoki i W isłoku.
N iski stopień ufolw arczn ien ia ro ln ictw a w y k azu je P o d k arpacie na za
chód od W isłoki, p rzy czym najn iższy jest on na P odhalu, w staro stw ach lanckorońskim i śląskim . Podobny ty p gospodarki posiada staro stw o chę
cińskie, a więc praw dopodobnie cały obszar Gór Ś w iętokrzyskich i Puszczy R adom skiej. Ja k ie czynniki gospodarcze w p ły n ęły na ta k ą w łaśn ie geo
g rafię gospodarczą ro ln ictw a m ałopolskiego? Założeniem je s t pogląd, że istn ien ie fo lw ark u w iąże się z p ro d u k cją na zbyt. Ja k ie więc ry n k i oddzia
ły w a ły sw ym po p y tem na rozw ój p ro d u k cji zbożowej w M ałopolsce?
N ajw iększym , n ajb ard ziej chło n n y m ry n k ie m zb ytu zboża polskiego był G dańsk. K sięgi cła w odnego w łocław skiego pozw alają ustalić zakres jego oddziaływ ania w M ałopolsce. P o k ry w a się on z u stalo n ą przez nas p ie rw szą stre fą o w ysokim stopniu ufolw arczn ienia. C zynnikiem a k ty w iz u jący m p ro d u k cję zbożową je s t w ty m p rzy p a d k u bliskość drogi w odnej — W isły.
Pozostałe regio n y o w ysokich w skaźnikach u fo lw arcznien ia i śre d niej w ielkości fo lw ark u z n a jd u ją się poza s tre fą oddziaływ ania ekspo r
tow ego ry n k u gdańskiego. Z całego obszaru w ojew ództw a krakow skiego w yw ożono do G dańska m niej zboża niż z pojedynczych pow iatów S a n - dom ierszczyzny i Lubelszczyzny. N otow ania lądow ych kom ór m ałopol
skich w y k a z u ją rów nież znikom y obrót zbożem, co obrazuje tab ela 3.
D ane tab e lk i w sk azu ją, że zboże przew ieziono przez 7 z 16 kom ór.
O broty podobnego rzę d u notow ane są na ty ch kom orach w lata ch 1583—
— 1586 16. Dowodzi to, że na p ro d u k cję zbożową tej części M ałopolski nie w p ły w ały w sposób isto tn y ry n k i zew n ętrzne. Słabe zw iązki z ry n k ie m gdańskim tłum aczyć m ożna zbyt dużą odległością (mimo rów nie łatw ego co np. z K azim ierza sp ław u W isłą) i przeciw d ziałan iem ry n k ó w w ew n ę
trzn y ch . N a tu ra ln y m ry n k ie m zb y tu p ro d u k tó w w iejsk ich było m iasto i dlatego w czynniku u rb an iz ac y jn y m szukać należy bodźca p ro d u k cji to
w arow ej.
W ysokim stop n iem ufolw arczn ien ia i w ysoką przeciętn ą w ielkości fol
w a rk u odznacza się obszar m iędzy K rak o w em a Proszow icam i, o b e jm u ją cy m. in. w ielkorządy, stanow iący bezpośrednie zaplecze rolnicze n a j
w iększego (poza G dańskiem ) ośrodka m iejskiego Polski. K rak ó w w chłan iał zapew ne tow arow e nad w y żki zboża z tere n ó w n a d g órn ą W isłą, w p ły w a jąc h am u jąco na zain tereso w an ie spław em do G dańska. Podobne w skaź
16 O bliczone tu śred n ie w ie lk o ś c i fo lw a rk u w p oszczególn ych jed n ostk ach różnią się zn aczn ie od p rzeciętn ej p rzyjętej przez A. W y c z a ń s k i e g o dla całej M ało
polsk i (stosow ał on w sw y ch ob liczen iach ró w n ież m eto d ę p rzyjętą przez nas). W y
nika to g łó w n ie z sa m eg o rozbicia śred n iej na p o szczeg ó ln e r eg io n y . W p ły w n a róż
n icę m a rów n ież oparcie szacu n k ów na innej k a teg o rii w ła sn o śc i (królew skiej).
16 T am że, tabl. 46, s. 226 n.
T O W A R O W O Ś Ć P R O D U K C J I Z B Ó Ż W X V I W . 737
niki m a region położony n ad środkow ym biegiem W isłoki i W isłoku. B ra k tu w praw dzie ośrodka zbliżonego w ielkością do K rako w a, ale dużo jest niew ielkich m iast o ro zw in ięty m rzem iośle tkackim , ja k Pilzno, Rop
czyce, F ry sztak , Strzyżów , Jasło czy Biecz, zaliczający się do najw ięk szy ch ośrodków m iejskich M a ło p o lsk i17. Ich zap otrzebow anie na p ro d u k ty roln e stanow ić m usiało bodziec do rozw oju p ro d u k cji tow aro w ej zboża, k tó re j p rzejaw em był w ysoki stopień u folw arcznienia.
Tabela 3
OBRÓ T ZBOŻEM N A K O M O R A C H PR O W IN C JO N A LN Y C H W M A ŁO PO LSCE W R. 1551/52
Komora Liczba koni jucznych
Przedbórz 49
Koziegłowy 2
Częstochowa 343 (zboże*
i inne towary)
Sącz 16
Biecz 20
Miechów . 29
Mstów 27
Podstaw a: R. R y b á r s k i , op. cit. t. II , tabl. 45, s. 220.
* Ładunek zboża niesiony przez jednego konia jest trudny do określenia. W stosunku do innych tow arów Rybárski przyjmuje ładunek 4—6 cetnarów (tam że, s. 339).
U rban izację (ry n ek w ew nętrzn y ) i sp ław n y szlak w iślan y (ry n ek eks
portow y) uznać więc m ożna za głów ne czynniki ak ty w iz u jąc e ro lnictw o do uzyskiw ania nadw yżek. Czy jedyne? Czy uczęszczane szlaki h a n d lo w e nie stw arzały zapotrzebow ania n a p ro d u k ty rolne? N ajw ażn iejszą po
zycję w lądow ym h a n d lu południow ej Polski zajm ow ał w X V I w. ek sport wołów. W iadom ości na jego te m a t są dość ogólnikow e. W iadom o, że rocz
nie przechodziło przez k o m o ry celne k ilk ad ziesiąt tysięcy sztu k bydła 1S.
Pędzono je z Podola, U k rain y , z W ęgier i M ołdaw ii przez M ałopolskę na Śląsk i dalej do Saksonii. K onieczność w y k a rm ie n ia ty ch w ielkich sta i w pływ ać m ogła m obilizująco na p ro d u k cję rolniczą teren ó w , przez k tó re przeb ieg ał szlak p rzep ęd u bydła. N otow ania n a kom orach celnych w sk a zują, że biegł on od G ródka przez re jo n Ja sła i Biecza w k ie ru n k u dolnego biegu D unajca, gdzie rozdzielał się na dw ie odnogi. P ierw sza biegła w górę W isły p raw y m jej brzegiem aż do O św ięcim ia. D rug a przechodziła przez okolice K orczyna i Proszow ic k ie ru ją c się n a Lelów i K rzepice. Ta w ła ś
nie odnoga p rzejm o w ała gros o b ro tu bydłem (por. tab. 4).
17 Por. o c e n ę gosp od ark i tego reg io n u w p óźn iejszym o k resie A. P o d r a ż a , R ola g o sp o d a rcza M a ło p o lsk i, s. 40 n.
18 Por. R. R y b á r s k i , op. cit. t. I, s. 62 nn. Z prac obcych problem h an d lu b y d łem w tym ok resie o m aw iają m . in. F. L ü t g e, V e rg le ic h e n d e U n tersu ch u n g e n ü b e r d ie la n d w ir ts c h a ftlic h e n G ro ssb e trie b e s e it d e m A u sg a n g d e s M itte la lte r s , „Z eit
sch rift fü r A g ra rg esch ich te und A g ra rso zio lo g ie” t. IX , 1961 oraz Z. P . P a c h , The R ole o f E a s t-C e n tr a l E u rope in I n te rn a tio n a l T ra d e (15th an d 17th C e n tu rie s),
„Etudes H isto riq u es” t. I, 1970 B u d a p est 1970.
Tabela 4
O B RÓ T B Y DŁEM N A PR O W IN C JO N A LN Y C H K O M O R A C H C ELN Y C H W M AŁOPOLSCE W R. 1551/52
Komora Woły
w sztukach
Bydło
w sztukach Woły i bydło
Krzepice 6205 41
Częstochowa 1105 113 —
Lelów 2141 12 —
Przedbórz 4160 314 —
Koziegłowy 117 — —
Siewierz — — 297
Krosno 1964 — —
Biecz — — 593
Jasło — — 1195
Dembowiec — — 2581
Dukla — — 2334
Miechów — — 1575
Mstów — — 117
Będzin 20 — —
Nowy Targ 23 — —
Razem 15735 480 8692
Podstaw a: R. R y b á r s k i , op. cit. t. II , tabl. 45, s. 220 n. oraz tabl. 43, 46, 47.
O statnio o p ublikow ana lu stra c ja dróg w ojew ód ztw a krakow skiego z 1570 r . 19 in fo rm u je, że cło od byd ła pobierano w n astę p u jąc y c h m ie j
scowościach: D ukla, W ojnicz, Biecz, M elsztyn, Sitnica, Koszyce, Skaw ina, B rzeźnica, R ajsko, Ośw ięcim , Z ator, K łobuck i Mstów.
Z w raca uw agę, że droga p rzep ęd u b y d ła p rzebieg ała przez dw ie stre fy o w ysokim w spółczynniku ufolw arczn ienia, a re jo n L elow a i K rzepic, cho
ciaż nie w y ró żn ia się pod ty m w zględem , m a w ysoką przeciętn ą w ielkość fo lw ark u . Czy w ięc obok lo k aln y ch ry n k ó w m ijeksich i sp ław u do G d ań
ska tra n s p o rt dziesiątków tysięcy sztu k byd ła stanow ił czynnik w p ły w a jąc y n a tow arow ość p ro d u k cji zbożowej?
Rozw ażyć jeszcze należy p ro b lem w pływ u czynników n a tu ra ln y c h (jak g leb y i u k ształto w an ie tere n u ) n a c h a ra k te r p ro d u k cji rolniczej. Jakość gleb n iew ątp liw ie w p ły w a na w y dajność plonów , je d n a k n ieu ro d zajn e g leb y w cale nie obniżają tow arow ości p ro d u k cji zbożowej, czego n a jle p szym p rzy k ła d em je s t o lbrzym i udział M azowsza i północnej M ałopolski w spław ie w iślan y m oraz w ysoki sto pień u folw arczn ien ia w połączeniu z w ysoką p rze c ię tn ą w ielkości fo lw a rk u w rejo n ie P ilzna i Jasła.
W iększy w p ły w na c h a ra k te r gospodarki w y k a z u je fizjo g rafia tere n u . N ie przyp ad k o w o P o d k arp acie (z w y ją tk ie m okolic Ja sła i Pilzna) oraz G óry Ś w ięto k rzy sk ie i J u r a K rak o w sk a m ają najniższe w spółczynniki to w arow ości ro ln ictw a. G órzystość te re n u , złe gleby, o stry k lim at, a ty m sam y m k ró tsz y okres w eg etacji nie s p rz y ja ją p ro d u k cji ro ślin n ej. Z ty m łączy się słabe zalu d nien ie i słaba u rb an iz ac ja oraz duża odległość od głów nych a rte rii k o m u n ik a c y jn y c h 20. S tąd znacznie m niejsze niż n a in
19 L u str a c ja d ró g w o je w ó d z tw a k ra k o w sk ie g o z r. 1570, w y d . B. W y r o z u πι
ε к a, K ra k ó w 1971. -
20 Por. A . ' P o d r a z a , R ola g o sp o d a rcza M a ło p o lsk i.
T O W A R O W O Ś Ć P R O D U K C J I Z B Ó Ż W X V I W . 739
nych te re n a c h folw arki, k tó re są w w iększym sto pn iu fo rm ą w y k o rz y sta nia w olnej siły roboczej niż p ro d u k cji tow arow ej. G ospodarkę P o d k a rp a cia, zwłaszcza jego południow ej i zachodniej części c h a ra k te ry z u je obok n iskiej tow arow ości p ro d u k cji zbożowej rów nież w y stęp ow an ie n isk o to - w arow ego p a ste rstw a . W yrazem tëgo je s t osadnictw o na p raw ie w ołos
kim, którego rozw ój n asila się około połow y XVI w . 21
T en podział ro ln ic tw a m ałopolskiego n a s tre fy o w ysoko rozw iniętej ryn k o w ej p ro d u k cji zbóż i reg io n y p ry m ity w n e g o p a ste rstw a uzależnio
ny był, w ram a ch stw orzonych przez w a ru n k i n a tu ra ln e , od czynników ekonom icznych. Tow arow ość p ro d u k cji zbożowej zw iązana b yła z m ożli
wością u lokow ania nad w y żki n a ry n k u . Za m ie rn ik stopnia to w aro w o ści p rzy ję to w spółczynnik ufolw arcznienia. A naliza tego w spółczynnika w skazała, że oddziaływ ały na ro ln ictw o m ałopolskie trz y ry n k i zb y tu o szczególnej aktyw ności: gdański, k rak o w sk i i biecko-jasielski. P ie rw szy rep re z en to w a ł p o p y t zagranicy, d ru g i w ielkiego ośrodka m iejskiego, trzeci ■— zsum ow any po p y t m ały ch i śred n ich m iast — reg ion u z u rb a nizow anego.
K o relacja s tre f o w ysokim w spółczynniku u folw arcznien ia z p rz e biegiem szlaku h a n d lu by dłem n asu w a przypuszczenie, że h a n d e l te n stanow ił sw oisty bodziec dla ro ln ictw a i ty m sam ym stan ow ił rów nież czynnik a k ty w iz u jąc y p ro d u k cję tow arow ą.
А Н Д Ж Е Й О Л Е Я Р Ч У К
ТО В А РН О С ТЬ М А Л О П О Л Ь С К О Й ЗЕ РН О В О Й П Р О Д У К Ц И И В XVI С ТО Л Е ТИ И О П Ы Т Р А Й О Н И Р О В А Н И Я
Автор предпринимает попытку исследования товарности продукции хлеба в Малой Польше в XVI в., ее районирования и стимулирующих факторов, на основании писцовых книг королевских имений от 1564— 1565 гг.
Главным рынком сбыта польского зерна были западноевропейские страны, куда оно попадало через Гданск. Главным поставщиком товарного зерна, хозяйством предопреде
ленным к поставке своей продукции на рынок был шляхетский фольварк. Поэтому как пока
затель товарности хлебного производства принято отношение количества фольварчных ланов к общей (фольварчной и крестьянской) посевной площади на данной территории.
Этот коэффициент исчислен и сравняем для выделенных автором хозяйственно-географи
ческих единиц состоявших от одного десятка до двух и иногда выше, и составлявших плотные комплексы.
Полученный этим методом экономический образ Малой Польши позволяет обособить четыре зоны с высоким коэффициентом развития фольварков: 1) привислянская полоса, 2) Люблинская земля (обе эти зоны активно участвовали в сплаве Вислой), 3) район Кракова и Прошовиц и 4) юго-восточный угол Малой Польши в окрестностях Беча и Ясла. Наиболее низким коэффициентом выделялись: Ланцкоронское староство и соседняя территория си
лезского повята и староства Хенцинского, а также бассейны рек Дунайца и Рабы. На ха
рактер хозяйства воздействовали климатические условия, рельеф местности, виды почвы.
21 Рог. m . in. S. G ó r z y ń s k i , Z d z ie jó w o s a d n ic tw a i p a s te r s tw a P o d h a la i T a tr w w ie k a c h X I I —X V I II, [w:] P a s te r s tw o T a tr p o ls k ic h i P o d h a la t. IV , red. W. A n - t o n i e w i c z , W ro cła w -W a rsza w a -K ra k ó w 1962; Z. H o l u b -P a c e w i с z o w a, O sa d n ic tw o p a s te r s k ie i w ę d r ó w k i w T a tra c h i n a P o d ta tr z u , K rak ów 1931; H. S t a m i r - s k i, R o zm ie szc z e n ie p u n k tó w o sa d n ic zy c h S ą d e c z y z n y w cza sie (do r. 1572) i p r z e s trze n i, „R ocznik S ą d e c k i” t. V I, 1964; (la ta 1573— 1800), tam że, t. X , 1969.
На товарность производства воздействовали также рынки сбы та— их расстояние и воз
можности путей сообщения. Анализируя с этой точки зрения зоны высокой степени развития фольварков автор устанавливает воздействие на малопольское сельское хозяйство трех главным образом рынков сбыта: гданского (в привислянской полосе и Люблинской земле), краковского (окрестности Кракова и Прошовиц), и бецкоясельскою. Первый отвечал на спрос зарубежный, второй — крупного городского центра, третий — общий спрос малых и средних городов урбанизированного района. Соотношение зон высокого коэффициента развития фольварков с расположением пути торговли скотом позволяет предполагать, что скотопрогон являлся фактором также стимулирующим товарное производство зерновых.
A n d rzej O lejarczuk
C O M M E R C IA L IS A T IO N D E L A P R O D U C T IO N D U B L É E N P E T I T E P O L O G N E A U X V I - e S IÈ C L E . E S S A I D ’U N E R E G I O N A L I S A T I O N
L ’au teu r ten te d’a n alyser la co m m ercia lisa tio n de la production du b lé en P e tite P o lo g n e au cours du X V le siècle et le s fa cteu rs qui l ’ont stim u lée, en se b a sa n t sur les in v en ta ires des b ie n s de la C ouronne en trep ris !au cours des a n ées 1564— 1565.
Les p rin cip a u x d éb ouchés pour le b lé polon ais é ta ie n t con stitu és par l'es pays de l’Europe o ccid en ta le où c e b lé a r r iv a it à travers le port de G dańsk. L e b lé exp orté é ta it fo u rn i su rto u t par la réserv e se ig n e u r ia le qui était, par d éfin ition , une en tité éco n o m iq u e a x é e v ers la p roduction pour le m arch é. A fin d’obtenir un in d ice de la co m m ercia lisa tio n de la p roduction du b lé on a pris pour c o e ffic ie n t le rapport entre le n om b re de m an ses (la n ep s = un p eu p lu s de seize h ecta res) a p p arten an t au x réserv es, et celu i de l ’en sem b le des m a n ses c u ltiv é e s dans la région donnée. Ce c o e ffic ie n t a é t é é v a lu é e t com p aré par l ’a u teu r pour des en tités éco n o m ico -g eo - g rap h iq u es d éterm in ées de l ’ordre de grandeur de 10 à p lu s de 20 v illa g e s chacune.
L e tab leau éco n o m iq u e de la P e tite P o lo g n e a in si o b ten u donne 4 zones où ce c o e ffic ie n t e s t élev é . Ce sont: le s en viron s im m éd ia ts de la V istu le, la région de L u b lin (sign alon s que ces d eu x zones p a rticip a ien t a c tiv e m e n t au transport du blé par v o ie flu v ia le v ers G dańsk et le s ports de la B altiq u e), la région de C racovie et de 'Proszow ice, a in si que la p o in te su d -o r ie n ta le de la P e tit e P o lo g n e dans la région de Jasło et B iecz. Ce c o e ffic ie n t e s t 'le p lu s b a s dans la sta r o stie de L anckorona et dans le s territo ires v o isin s de la S ilé sie , de m ê m e que la sta ro stie de C hęciny, les b assin s du D u n ajec e t de la Raba. B ien en ten d u le caractère de l ’écon om ie rurale et p artan t de la production é ta it co n d itio n n é par les d on n ées du clim at, l ’a g en cem en t des territoires, la f e r t ilité du sol. C ep en d an t la co m m ercia lisa tio n de la production é ta it p lu s in flu e n c é e par la situ a tio n des débouchés, leu r d ista n ce e t le s p o ssib ilités de transport. En a n a ly sa n t sous ce rap p ort les zon es où le c o e ffic ie n t des réserv es seig n eu ria les e st p a rticu lièrem en t é le v é , l ’auteur con state que l ’agricu ltu re de la P e tite P o lo g n e a é té sou m ise à l ’in flu e n c e de trois d éb ouchés p a rticu lièrem en t actifs:
celu i de G dańsk (sur le s d eu x r iv e s de la V istu le et dans la région de L ublin), celu i de C racovie (les territoires v o isin a n t a v ec la v ille de C racovie et celle de P roszow ice), ce lu i des en v iro n s de B iecz et de Jasło. L e prem ier de ces débouchés rep résen ta it la d em an d e des m arch és étran gers, le secon d celle d’une gran d e agglom ération urbaine in d ig èn e, le tro isièm e u n e dem an d e a d d itio n n ée d es v ille s p e tite s et m o y en n es d’une zon e p a rticu lièrem en t u rb anisée. L a corrélation des zon es où le c o e ffic ie n t des réserv es e st p a rticu lièrem en t é le v é a vec le s v o ie s par le s q u e lle s s ’e ffe c tu a it le co m m erce des b e s tia u x su ggère q u e ce c o m m erce-là c o n stitu a it un é le m e n t stim u la n t de la p rod u ction du b lé pour la v e n te e t le com m erce.
