R E C E N Z J E
433
Stefania S o k o ł o w s k a , Młoda Polska. Z dziejów ugrupow ań de
m okratycznych W ielkiej Emigracji, Ossolineum, Wrocław—W arszawa—
Kraków—Gdańsk 1972, s. 238.
System atyczne opracow yw anie dziejów W ielkiej Emigracji, które Obserwować można od pew nego czasiu d które zm ierza do pełnego u jęcia tak ważnego okresu d zie
jów Polski porozbiorowej, wzbogaciło się o nową, cenną pozycję. Jest to monografia krótkotrwałej wprawdzie, lecz niem niej w pływ ow ej 'emigracyjnej organizacji, jiaką była Młoda Polska. Organizacja ta n ie posiadała w łaściw ie, poza zawierającą nieco inform acji pracą A. L e w a k a 1, sw ojej monografii!, a wiadomości jej dotyczące roz
siane b yły u różnych autorów. Туш w iększa w ięc jest zasługa autorki, iż podjęła ten tem-aît, tak bardzo potrzebny d la pełnego opracowania dziejów W ielkiej Emigracji.
Prace naukowe z tego zakresu są dziś w yjątkow o niew dzięczne, gdyż n a każdym kroku daje się odczuć brak m ateriałów p o bezpow rotnej utracie zasobów irapperswil- lskich. Mikno to udało się autorce w yw iązać z postaw ionego zadania i przedstawić czytelnikow i pracę w p ełn i odpowiadającą pojęciu naukowej m onografii, której baza źródłowa jest w yjątkow o obfita. Poza sum iennym w ykorzystaniem w szystkich źródeł krajowych autorka dotarła do zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu oraz do A rchi
wum Departam entalnego w Besançon. Trudno m i staw iać zarzu't, iż tylko dw ie p la
ców ki archiw alne reprezentują ośrodki działalności emigracyjnej Młodej Polski.
N asuw a .się jednak pytanie, czy n ie znalazłoby isię rów nie cennych m ateriałów w ar
chiwach szwajcarskich lub angielskich.
Praca składa się z czterech rozdziałów, które obejm ują głów ne etapy dziejów Młodej Potoki, i 'tylko w od niesieniu do pierwszego, drugiego i czw artego dotyczą jej działalności na gruncie em igracyjnym . Rozdział trzeoi odbiega oieoo od reszty, gdyż dotyczy w całości problem u krajowych konspiracji, które rozw ijały się w latach trzy
dziestych XIIX w . pod w pływ em ideologii Młodej Polski. Mimo iż rozdział ten sprawia w rażenie Oderwanego od reszty, jest on konieczny z uw agi n a to, że działalność M ło
dej Polski odegrała w iodącą rolę w rozwoju ruchu konspiracyjnego w kraju.
Szeroka baza źródłowa w zakreslie archiw aliów i źródeł drukowanych pozwoliła autorce na przedstaw ienie krótkiego', bo zaledwie dwuletniego okresu istnienia Młodej Polski z dużą, m oże naw et nieraz zfoyt daleko posuniętą drobiazgowością, św iadczącą o doskonałej orientacji w tem acie. Dużym walorem pracy jest przedstaw ienie organi
zacji na tle ów czesnej, bardzo już skomplikowanej sytuacji ideologicznoipolitycznej em igracji polskiej. N adaje ;to pracy w artość kompendium w iedzy (także o innych stronnictwach i ugrupowaniiach emigracyjnych.
O m awiając dzieje Młodej Polski autorka pośw ięca sporo m iejsca rów nież zw iąz
kom w ęglarskkn i niejednokrotnie podkreśla wzajem ny młodopolsko-węgla-rski anta
gonizm. Zbyt słabo jednak, m oim zdaniem , akcentuje d w a najistotniejsze momenty:
kosmopolityzm w ęglarstw a i nacjonalizm Młodej Polski. Te dwa, w ykluczające się w zajem nie założenia legły u podstaw antagonizm u i stały się zaczątkiem w yodręb
nienia się nowej ideologii z w ęgierskiego podłoża.
Przez całą książkę przewija się, wiraż z innym i 'czołowymi działaczami Młodej Polski, .nazwisko Szym ona Konarskiego-. Mimo- iż życiorys jego jest w yjątkow o dobrze znany, udało się dokonać niektórych sprostowań w odniesieniu dio utartych pojęć.
Słuszne jest stw ierdzenie, iż Konarski, w brew oipinii w ielu historyków, w czasie sw ego pobytu w Szwajcarii n ie jeździł w styczniu 1834 r. z m isją do Francji. Opinię tę potwierdza w yjątkow o cenne źródło, nieznane n iestety -autorce w oryginale, jakim jes-t przechow ywany w Centralnym Państwowy-m Archiwum Historycznym Rewolucji Październikowej w M oskwie „Dziennik” Konarskiego, spisyw any skrupulatnie, dzień po dniu w latach 1831—34. Konarski n ie w spom ina tam o jakim kolw iek wyjeździe
* A. L e w a k , Od związków węglarskich do Młodej Polski, w arszawa 1923.
RECENZJE
do Francji w styczniu 1834 r. Nieznajom ość „Dziennika” spowodowała w dwóch w y
padkach drobne n ieścisłości w w yw odach dotyczące osoby Konarskiego. Na s. 92 w yrażono opinią, iż przybył on ze Szwajcarii do Framcjii w .październiku lub w pierw szej p ołow ie listopada 1834 or. Według zapisów w „Dzienniku” Konarski w yjech ał ze Szwajcarii o św icie 3 grudnia 1834, a przybył do Besançon wieczorem tegoż dnia. Również notatki z „Dziennika” rozw iałyby w ątpliw ości autorki co do początków współpracy Konarskiego z Janem Czyńskim w wydawanej w spólnie w Paryżu „Pół
nocy”. Autorka 'stwierdza bowiem , że brak jest bliższych szczegółów, jak doszło do ow ej współpracy. Z inform acji Konarskiego wynika, iż znał on Czyńskiego od dawna i pozostawał z nim w bliskich kontaktach osobistych i korespondencyjnych w okre
sie swego pobytu w B elgii i Szwajcarii.
W ykorzystując w iele źródeł rękopiśm iennych (m.in. niedrukowane listy Lelewela), staw ia autorka sporo nowatorskich sform ułowań dotyczących złożonej i burzliwej his- storii tej organizacji oraz jej czołowych działaczy. Niektóre jednak opinie Wydają się dyskusyjne. Trudino np. zgodzić się z określeniem , iż n ie udała się akcja -konspiracyjna W kraju prowadzona przez TDP pod koniec lat trzydziestych. Byłoby to może słuszne w odniesieniu do Galicji, gdzie faktycznie działalność przybyłych tarft wówczas z Francji em isariuszy Roberta Chm ielew skiego i Lesława Łukaszewicza n ie przyniosła praw ie żadnych rezultatów. Natom iast zapoczątkowana w 1839 r. z ram ienia TDP akcja Walerego Breańskiego w W ielkopolsce i W incentego M azurkiewicza w Kró
lestw ie uwieńczone zostały pełnym powodzeniem. Działalność Breańskiego stała się zaczątkiem późniejszego kom itetu rew olucyjnego, M azurkiewicz natomias-t stał się w spółtwórcą głównej organizacji spiskowej na terenie K rólestwa — Związku Narodu Polskiego.
N ie w ydaje się rów nież słuszna'opinia, jakoby AdoM Zaleski wyjeżdżając w 1836 r.
z Krakowa do Francji w ysłan y b ył tam specjalnie przez sw ego brata Lëoftà jako przedstaw iciel konspiracyjnej lew icy. Wyjazd AdoMa Zaleskiego n ie b ył związany z żadną misją, ponieważ zmusziony był om w ów czas do natychm iastow éj ucieczki z kraju jako uczestnik zamachu na szpiega Bebrensa ^Pawłowskiego; w yjechał on prawdopodobnie naw-eit ma podstaw ie zabranego Behrensow i -paszportu.
W spominając o trzech członkach Młodej Polski: Józefie M aliszewskim ve l M ale- szew skim , Józefie Drozdowskim i H ieronim ie Jaraczewskim autorka stwierdza, że n iew iele o nich wiadom o, poza tym , że uczestniczyli w w ypraw ie sabaudzkiej i byli w ięzieni w kantonie genewskim . Postacie te są jedn-ak znane szerzej, gdyż krótkie ich sylw etk i n akreślił M. T y r © w i с z 2. Można z nich poznać losy w szystkich trzech w ym ienionych zarówno przed emigracją, jak też i po 1836 r., kiedy Młoda Polska za kończyła swój byt.
D yskusyjna w ydaje się opinia, jakoby em isariusz Młodej Polski, Tadeusz Żabicki jadąc do kraju z jej ustawą, otrzym ał m isję założenia Młodej Polski ma terenie Królestw a Polskiego. Pierw sze kroki w kierunku zaszczepienia m łodopolskiej ideologii na gruncie krajowym w iązały się w yraźnie z Galicją i Krakowem. W ypływało to ściśle z programu Młodej Europy i ideologii Mazziniego, dla którego głównym prze
ciwnikiem b yła n ie Rosja, lecz A ustria i tam w łaśnie dążył do tworzenia odpowiednich konspiracyjnych ugrupowań, -a pierwszym etapem pobytu Żabicki ego w kraju był w łaśnie Kraków.
W od niesieniu .do komórek w ęglarstw a w Galicji autorka używa określeń w kraju n ie stosowanych a typowych d la środowiska emigracyjnego, jak „namioty” i „loże”.
Na gruncie krajowym używanio „poręby”.
W yszczególniając uczestników Związku Przyjaciół Ludu w Krakowie, będącego bezpośrednim poprzednikiem Stow arzyszenia Ludu Polskiego autorka w ym ienia
з M. T y r o w i c z , Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Przewodnik biobibUograficzny, Warszawa 1964.
R E C E N Z J E
435
nazw isko Antoniego Helcia. Przynależność jego do tej organizacji jest, moim zdaniem,
•wątpliwa, gdyż znany z konserw atywnych zapatrywań H elcel nie angażował się w spiski; foyć może w spółpracow ał tylko <l niektórym i konspiratorami na polu literac
kim czy ośw iatow ym . Odnośnie pozostałych członków Związku, nieścisłe jest nazw a
nie Henryka Bogusza ziem ianinem. Pochodził on wprawdzie ze środowiska ziem iań
skiego ale b ył już od niego oddalony, sprawując w K rakowie urząd prokuratora.
Teofil Żebrawski (nie Żebrowski) był n atom iast geometrą, nie prokuratorem.
W ątpliwości autorki, czy nazwa Stowarzyszenie Ludu Polskiego pojawiła się już od razu w m omencie 'powstania spisku w lutym 1835 r. są, moim zdaniem, nieuzasad
nione, gdyż nazw a ta łączy się na pewno z powstaniem tego sprzysiężenia, a autorem jej był współtwórca spisku Teofil Januszewicz.
Omawiając spisek Szymona Konarskiego, który stanow ił filię Stowarzyszenia Ludu Polskiego na terenie tzw. zachodnich guberni, autorka stwierdza, iż ogarnął on siecią konspiracyjną Litwę, Wołyń, Podole i sięgnął aż po Lubelszczyznę, Po'dlasie i Białoruś. Ocena ta jest nieścisła, ponieważ to odgałęzienie spisků, którym kierował Konarski, działało w yłącznie na terenie zachodnich guberni, nie obejmowało w ięc ani Lubelskiego, ani Podlasia. Te tereny znajdujące się w granicach Królestw a P ol
skiego podlegały filii Stowarzyszenia Ludu Polskiego, której centrala istn iała w War
szawie i którą kierowali Gustaw Ehrenberg i Aleksander Wężyk.
Przedstawiając w rozdziale trzecim działalność konspiracji krajowej autorka dała jej obraz dość niepełny, ograniczając się do szczegółowego om ówienia działalności Stow arzyszenia Ludu Polskiego w Krakowie i zachodnich guberniach zaboru rosyj
skiego, pom ijając zaś prawie zupełnie Galicję i Królestwo Polskie. Sprawić to może m ylące w rażenie, iż splisek ten działał realnie tylko na tych terenach, podczas gdy w łaśnie cechą charakterystyczną Stow arzyszenia Ludu Polskiego było to, iż działało ono na całym historycznym terytorium p aństw a polskiego. Jest rzeczą zrozumiałą, iż dokładne przedstaw ienie całokształtu dziejów Stow arzyszenia Ludu Polskiego w ykra
czałoby poza ram y om awianej pracy, ale danie pełnego zarysu w ydaje się w tym kontekście konieczne.,
Z drobnych uwag: działacz lw ow ski Stowarzyszenia Ludu Polskiego, Hefern m iał na im ię Robert, a n ie Roman, gen. Sieraw ski m iał na im ię Jan Kanty, a nie Julian, a członek Młodej Polski Karol Dudin wym ieniony jest w indeksie m ylnie jako Dunin.
Cenne są umieszczone na końcu ’książki aneksy w postaci wykazu członków M ło
dej Polski oraz wyboru listów Joachim a Lelewela, Francisaka Bobińskiego, Teofila Januszewicza i Szym ona Konarskiego. Lista członkowska Młodej Polski ma wartość niepodważalną, gdyż jest, jak pisze autorka, jedyną jaka się zachowała. N ie daje ona jednak pełnego oforaizu kadrowego tej organizacji, gdyż pochodzi w edług opinii autorki z m aja lub czerw ca 1835 r., nie uwzględnia w ięc późniejszych akcesów. Z za
łączonych listów w yjątkową wartość m ają odkryte w Archiwum PPS kopie listów Konarskiego. Odkrycie to pozw oliło na w skrzeszenie bezpowrotnie przepadłych wraz z rapperswiilianam i oryginałów tych listów^
W sum ie praca Stefanii S o k o ł o w s k i e j m oże być uznana za ostatnie bra
kujące jeszcze ogniw o w historii demokratycznych ugrupowań politycznych emigracji polskiej w momencie, kiedy Towarzystwo Dem okratyczne Polskie, Zjednoczenie E m i
gracji Polskiej, Gromady Ludu Polskiego i Konfederacja Narodu Polskiego m ają już sw oje naukow e opracow ania3.
Bolesław Łopuszański
з S. K a l e m b k a , Towarzystwo Demokratyczne Polskie w latach 1832—1846, Toruń 1966;
H. R z a d k o w s k a , Działalność Centralizacji Londyńskiej Towarzystwa Demokratycznego Pol
skiego 1850—1862, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1971; H. T e m k i n o w a , Gromady Ludu Polskiego, Warszawa 1962; B. C y g 1 e r, Zjednoczenie Emigracji Polskiej 1837’—1846;
Gdańsk 1963; L. R a c , Konfederacja Narodu Polskiego, PH XXXIII, 1935, s. 155—201; J. W i l i a u m e, Konfederacja Narodu Polskiego w r. 1&36, KH 1936, z. 1, s. 61—71.
