MARZEC 1969
Z a le c o n o do b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in is te r s tw a O ś w ia ty n r IV /O c-2734'47
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 3 (2007)
M a r k s A ., L o t s t a t k u k o s m ic z n e g o A p o llo 8 ... 57 D r o ż d ż A ., S z y n s z y le — e g z o ty c z n e z w ie r z ę ta f u t e r k o w e ... 60 D z i e w a ń s k i J ., S to p ie ń w o d n y n a D u n a ju „ D ż e r d a p - P o r tile d e F i e r ”
(„ Ż e la z n e W r o ta ”) 63
S w i e b o d a M ., N ie k tó r e z a g a d n ie n ia o c h ro n y p r z y r o d y w p o w . o lk u s k im 69 K o c w a E. i S z e w c z y k L ., M e w y , ic h b io lo g ia i r o la b io lo g ic z n o -
- s a n i t a r n a ... 72 P a j o r W . J ., B io lo g ic z n e p o d o b ie ń s tw o n ie k tó r y c h tr u c iz n ro ś lin n y c h do
ja d ó w p o c h o d z e n ia z w i e r z ę c e g o ... 74 D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e
U s ta w a o o c h ro n ie p o w ie tr z a a tm o s fe r y c z n e g o (M. S w ie b o d a ) . . . 78 P u s z c z y k (J. P r z y b y s z ) ... 79
O k r ą g ła i s m u tn a r o c z n ic a (R. K a r c z m a r c z u k ) ... 81 J e d e n d z ie ń n a n a s z e j Z ie m i (K. N a w a r a ) ... 81 K r o n ik a n a u k o w a
N a g ro d y n a u k o w e W y d z ia łu B io lo g ic z n e g o P A N ... 81 C o p e rn ic a n a
H o ro s k o p ja k o ś w ia d e c tw o u r o d z e n ia M . K o p e r n ik a (S. R. B rz o s tk ie w ic z ) 82 R o z m a i t o ś c i ...82
K o m u n ik a ty
R e g u la m in n a g ró d n a u k o w y c h W y d z ia łu I I P A N ...84
S p i s p l a n s z
I. S Z Y N S Z Y L , C h in c h illa la n ig e ra . S a m ic a z k o łn ie rz e m p la s ti k o w y m . F o t. A. D ro ż d ż
H a. O S T A Ń C E W A P IE N N E n a te r e n i e p r o je k to w a n e g o r e z e r w a t u k r a j o b ra z o w e g o „ P o m o r z a n y ” k . O lk u s z a . F o t. S. M ic h a lik
I lb . F R A G M E N T P R O J E K T O W A N E G O R E Z E R W A T U „ P U S T Y N IA B Ł Ę D O W S K A ” ze s ta n o w is k ie m w a r z u c h y p o ls k ie j, C o c h le a ria p o lo n ic a . F o t. S. M ic h a lik
I I I . A L IG A T O R , z d ję c ie w y k o n a n o w s o s n o w ie c k im E g z o ta riu m . F o t. T. K ro c z e k
IV a. Ś L IM A K I z A d r ia ty k u . F o t. J . M a łe c k i IV b . P O R O S T Y . F o t. J. M a łe c k i
O k ł a d k a : P O R T R E T K O N D O R A O L B R Z Y M IE G O , S a r c o r h a m p h u s g r y p h u s . F o t. Z. P is k o r n ik
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNI KA
(Rok założen ia 1875)
MARZEC 1969 ZESZYT 3 (2007)
A N D R Z E J M A R K S (W a rsz a w a )
L O T STA TK U KOSMICZNEGO APOLLO 8
N ajw ażniejszym rezultatem pionierskiego wokółksiężycow ego lotu amerykańskiego statku kosm icznego Apollo 8 z trzyosobową załogą złożoną z Franka B o r m a n a , Jamesa L o v e 11 a i W illiam a A n d e r s a , jest aspekt techniczny tej w ypraw y, wypróbo
wanie i zbadanie w szystkich urządzeń statku przed jeszcze trudniejszym i i jeszcze bardziej niebezpiecznym i wypraw am i na powierzchnię K siężyca.
Nie oznacza to jednak oczyw iście, że w ypra
w a statku Apollo 8 nie przyniosła żadnych korzyści naukowych. W tedy gdy selenonauci przez przeszło 20 godzin krążyli wokół K sięży
ca, w ykonali oni pewne jego badania, a przede w szystkim fotografie jego powierzchni różnymi kamerami (w tym także film ow ym i) i na róż
nych rodzajach klisz (w tym także na barw
nych). Co prawda, K siężyc b ył już fotografow a
ny z m niejszej niż sto kilkanaście kilom etrów wysokości, przez bszzałogow e aparaty kosm icz
ne, a naw et b ył badany przez aparaty, które miękko lądow ały na jego powierzchni. N ie
stety, jednak aparaty bezzałogow e badają bez wyboru, to co trzeba, ale także i to co nie ma większej wartości. A selenonauci ze statku Apollo 8 m ogli koncentrować swą uwagę przede w szystkim na obiektach najciekaw szych i naj
w ażniejszych. W pierwszej kolejności intereso
w ali się oni oczyw iście rejonami przewidzia
nym i na lądowiska dla załogow ych statków kosm icznych, które tam przybędą w niedalekiej
przyszłości. Selenonauci ze statku Apollo 8 stw ierdzili, że najlepiej na lądowiska nadawać się będą Zatoka Środkowa (Sinus Medii), Ocean Burz (Oceanus Procellarum) i Morze Spokoju (Mare Tranąuilitatis). Jednocześnie selenonauci określili powierzchnię K siężyca jako bezna
dziejnie opuszczoną, smutną, a nawet ponurą i zgodnie z tym , co już w iedzieliśm y, stw ier
dzili, że jest ona pokryta olbrzymią ilością różnej w ielkości kraterów. Zdaniem selenonau- tów wyglądają one tak, jakby b y ły utworzone przez uderzenia m eteorów, a rzucającą się w oczy ich cechą morfologiczną jest tarasowe uformowanie w ałów . Selenonauci potwierdzili także, że powierzchnia K siężyca jest szara.
Lecąc ku K siężycow i, krążąc wokół niego i lecąc z powrotem ku Ziemi, selenonauci prze
prowadzili sześć transm isji telew izyjnych uka
zujących w ygląd kabiny, jak również w ygląd Ziemi widzianej z dużej odległości, a zwłaszcza K siężyca z bezpośredniej bliskości. Choć cie
kawe i bardzo efek to w n y nie miało to jednak większej wartości, a jedynie w przypadku ewentualnej katastrofy w ypraw y nabrałoby istotnego -znaczenia, gdyż b yłyb y to wt^dy je
dyne mat?riały naukowe uzyskane ze statku.
Niezmiernie w ażny wynik lotu statku Apollo 8 stanowiło rozwiązanie trudnego problemu na
wigacyjnego. Statek Apollo 8, składający się z kabiny o masie około 5600 kg i członu rakie
towego o masie około 23 200 kg, został najpierw wprawiony w bliskoziem ski ruch satelitarny na
9
58
R y c. 1. Z a ło g a a m e r y k a ń s k ie g o s t a tk u k o s m ic z n e g o A p o llo 8
R y c . 2. S t a r t r a k i e t y ze s t a tk ie m k o s m ic z n y m A p o llo 8 z P r z y l ą d k a K e n n e d y ’eg o
w ysokości około 187 km (21 grudnia). Po w y konaniu przez statek dwóch okrążeń wokół Ziem i (poruszał się w tedy z prędkością 7,8 km/s), ostatni człon rakiety nośnej, do którego był przym ocow any statek, został uruchomiony ponow nie i zw ięk szył prędkość ruchu do 10,9 km /s, w tym celu, aby um ożliwić odlot ku K siężycow i.
W yjaśnić trzeba, że statek nie osiągnął więc drugiej prędkości kosm icznej, czyli prędkości ucieczki, ale pozostał nadal sztucznym satelitą Ziemi. Zaczął się on jednak poruszać po bardzo w ydłużonej eliptycznej orbicie, której najbar
dziej oddalony od Ziemi punkt (apogeum) znaj
dował się o około 400 000 km od Ziemi, to zna
czy poza orbitą K siężyca. Tym samym statek lecąc rozpędem ,,półobleciałby” K siężyc (po je
go „odwrotnej stronie” i zawróciłby ku Ziemi).
Tym czasem , gdyby statek w ysłać w sąsiedztwo K siężyca z prędkością ucieczki, to m inąłby on K siężyc z prędkością o około 1 km /s większą (nie 2,6, a 3,6 km/s) i nieznacznie tylko zakrzy
w iw szy kierunek lotu pod w p ływ em przycią
gania K siężyca, pom knąłby w przestrzeń m iędzyplanetarną.
W czasie oddalania się od Ziemi selenonauci w yk onyw ali korekty kierunku i prędkości lotu statku w tym celu, aby nie trafił on przy
padkiem w K siężyc, ale i nie przeleciał w zbyt dużej odległości od niego. Dodać tu oczywiście trzeba, że w trakcie oddalania się od Ziemi szybkość statku ciągle m alała, ponieważ ruch jego b ył ham owany przez przyciąganie Ziemi.
D ziało się tak do odległości około 321 000 km od Ziemi, gdzie prędkość statku spadła do około 1 km /s. Od tego jednak m iejsca szybkość statku zaczęła rosnąć, ponieważ w leciał on do otacza
jącego K siężyc do odległości 66 000 km obszaru jego oddziaływania i ruch statku zaczęło przy
spieszać przyciąganie K siężyca.
Statek Apollo 8 m inął K siężyc na wysokości 127 km i dla obserwatorów z Ziem i w leciał poza niego, w w yniku czego utracono z nim łączność.
W 11 m inut po w locie poza K siężyc selenonauci w łączyli — w dniu 24 grudnia o godzinie 10 m inut 59 czasu warszawskiego — na 4 m inuty i 6 sekund silnik jego członu rakietowego w y tw arzający ciąg o sile 91,1 kN (9300 kG), po to, aby zm niejszyć prędkość lotu statku z około 2,6 km /s, do około 1,7 km /s i przekształcić go tym sam ym w sztuczny księżyc K siężyca okrą
żający go po orbicie eliptycznej na wysokości od 111 do 315 km. B y ł to trudny i niebezpiecz
ny m anewr, gdyby bowiem prędkość lotu statku została zredukowana za bardzo, spadłby on na pow ierzchnię K siężyca. Po wykonaniu w ciągu 4 godzin i 8 m inut dwóch okrążeń wokół K się
życa selenonauci jeszcze raz uruchom ili silnik członu rakietow ego statku, aby zm niejszyć prędkość lotu o 42 m /s. Przekształciło to orbitę statku w elipsę odległą od powierzchni naszego naturalnego satelity od 108 do 117 km (j^dno okrążenie trw ało 2 godziny). Selenonauci w y konali jeszcze 8 okrążeń wokół K siężyca, po czym w dniu 25 grudnia o godzinie 7 m inut 10 (znajdowali się w tedy poza K siężycem ) w łączyli na 3 m inuty i 23 sekundy silnik członu rakieto-
59
R y c. 3. F r a g m e n t f o to g r a f ii K się ż y c a
wego statku, aby zw iększyć prędkość lotu do około 2,6 k m /s.celem odlotu ku Ziemi. (Gdyby silnik członu rakietowego nie odpalił lub w y tw orzył za m ały ciąg, to statek zostałby w ięź
niem księżycow ego pola grawitacyjnego i krą
żyłby jeszcze przez kilka lat wokół K siężyca —■
coraz bliżej niego — aby wreszcie runąć zs zwłokam i selenonautów na jego powierzchnię.)
Na szczęście silnik działał prawidłowo i sta
tek pomknął w lot pow rotny ku Ziemi. Po
czątkowo leciał on coraz w olniej, gdyż był ha
m owany przez przyciąganie K siężyca. Gdy jednak Apollo 8 w ydostał się ze strefy oddzia
ływ ania K siężyca, ruch jego zaczęło przyspie
szać przyciąganie Ziemi.
Lecąc ku Ziemi selenonauci w ykonyw ali oczyw iście korekty kierunku i prędkości lotu, aby wlecieć do ziem skiej atm osfery pod odpo
wiednim kątem na odpowiedniej wysokości.
Wlot do atm osfery nastąpił w dniu 27 grudnia (przed w lotem kabina została odczepiona od członu rakietow ego i obrócona wypukłą pod
stawą zabezpieczoną pancerzem aerodynamicz
nym w kierunku lotu). Do atm osfery kabina wpadła z prędkością 11 km /s. Ruch jej został najpierw zaham owany przez opór powietrza (towarzyszyło tem u nagrzewanie aerodyna
micznego pancerza do około 3000°C). Dalsze lądowanie odbyło się również w normalny dla kabin kosm icznych sposób, a m ianowicie na sp ad ochrona ch.
Kabina wodowała z prędkością 10 m /s w po
bliżu W ysp Bożego Narodzenia na Oceanie Spo
kojnym w dniu 27 grudnia o godzinie 16 minut 51, w odległości zaledw ie 4,5 km od oczekują
cego ją tam lotniskowca Y orktow n. Po wodo
waniu selenonauci zostali przeniesieni przez śm igłowiec na lotniskowiec, a później w yłow io
no z w ody także kabinę.
Pisząc o w ynikach lotu statku Apollo 8 trzeba wspom nieć o aspekcie biomedycznym wypraw y. W ykazała ona bowiem, iż zgodnie
R yc. 4. K r a te r y k się ż y c o w e ; w id o c z n y ria p ie r w s z y m p la n i e k r a t e r m a ś r e d n ic ę o k o ło 65 k m
R y c. 5. T r a n s m is j a te le w iz y jn a z w n ę tr z a s t a tk u k o sm ic z n e g o A p o llo 8; k o s m o n a u ta A n d e r s p o k a z u ją c y u sz k o d z o n y O b iek ty w f o to g ra fic z n y , k tó r y m ia ł
p rz e k a z y w a ć z d ję c ia g lo b u z ie m sk ie g o
R yc. 6. W o d o w a n ie za ło g i s t a t k u k o sm ic z n e g o A p o llo 8
9*
6 0
z przewidywaniam i lo ty w sąsiedztwo K siężyca nie tylko są dostępne dla ludzi, ale co w ięcej nawet n ie ujawniają się w czasie nich jąkieś specyficzne „kosm iczne” niebezpieczeństwa.
Rzecz ciekawa na przykład, że ciała członków załogi statku Apollo 8 w chłonęły daw kę prom ie
niowania jonizującego nie w iększą niż 170 m iliradów, a w ięc m niejszą niż ciała ich kole
gów ze statku Apollo 7, który krążył tylko w bezpośrednim sąsiedztw ie naszej planety (!).
W w yraźny sposób zaprzecza to w ięc nie
zmiernie rozpowszechnionym , popularnym w y - dbrażeniom, że główne niebezpieczeństw o
■ w takich wypraw ach stanowi prom ieniowanie kosm iczne. W rzeczyw istości bow iem od w ielu już lat wiadom o, że nie jest ono groźne. N ie groźne są także przeloty przez w okółziem skie strefy radiacji, ponieważ trwają one krótko.
Jedyne prawdziwie realne niebezpieczeństwo kosm iczne stanow ią tylko promieniowania joni
zujące w ysyłane przez gw ałtow ne rozbłyski chrom osferyczne na Słońcu. Na szczęście jednak gw ałtow ne rozbłyski słoneczne są bardzo rzad
kim zjaw iskiem . W tej sytuacji istotne niebez
pieczeństw o tkw iło w czym innym , a miano
w icie w m ożliwości awarii lub niesprawności urządzeń statku kosm icznego złożonego z 2 m ilionów delikatnych części.
Pozostając pod wrażeniem lotu statku kos
m icznego Apollo 8 należy sobie jednak zdawać sprawę z tego, że stanow ił on tylko w stępny eksperym ent na drodze do osiągnięcia w łaści
w ego celu Programu Apollo, a m ianowicie lą
dow anie selenonautów am erykańskich na po
w ierzchni K siężyca, które prawdopodobnie na
stąpi jeszcze w ciągu bieżącego roku.
A N D R Z E J D R O Ż D Ż (K ra k ó w )
SZYNSZYLE, EGZOTYCZNE Z W IE R Z Ę T A F U T E R K O W E
S z y n s z y le n a le ż ą do r z ę d u G ry z o n i, r o d z in y S z y n - s z y lo w a ty c h , do (k tó re j o p ró c z r o d z a j u C h in c h illa z a lic z a s ię L a g o s to m u s i L a g id iu m . D o r o d z a j u C h in c h illa n a le ż ą tr z y g a tu n k i a m ia n o w ic ie : 1) C h in c h i l
la c h in c h illa c h in c h illa — s z y n s z y l k r ó le w s k i, 2) C h in c h illa c h in c h illa b o liv ia n a — ‘s z y n s z y l k ró to o g o n ia s ty i 3) C h in c h illa v e llig e r a , n a jc z ę ś c ie j w y s tę p u ją c y p o d s y n o n im e m C h in c h illa la n ig e r a — z w a n y sz y n s z y le m f u te r k o w y m .
R y c . 1. R o z m ie s z c z e n ie tr z e c h g a tu n k ó w s z y n s z y li (w g E c k a r d t a 1963)
C h a r a k te r y s t y c z n e c e c h y w y m ie n io n y c h g a tu n k ó w z e s ta w io n o p o n iż e j.
D ługość S z y n s z y l
fu lcik cw y krótkoogoniasty królew ski
ciała 26 cm 32 cm 38 cm
ogona 14 „ 1 0 „ 7 „•
w łosa 2,5 „ 2 , 5 - 3 „ 3,5—4 „
N a jm n ie js z y z n ic h , a le z a to c h a r a k t e r y z u j ą c y się n a jc e n n ie js z y m f u t r e m , je s t C h in c h illa la n ig e ra . T e n g a tu n e k je s t g łó w n ie h o d o w a n y n a f e r m a c h . J e s t to z w ie rz ę w ię k s z e od w ie w ió r k i, o p u s z y s ty m s r e b r z y s t o - s z a r y m f u t e r k u i n ie w ie l k im p u s z y s ty m o g o n ie. F u t e r k o n a g rz b ie c ie i b o k a c h c ia ła m a u b a r w ie n ie s t r e fo w e . B a r w a p r z y s k p r n a je s t łu p k o w o s z a r a , ś r o d k o w a — b ia ła , a w ie r z c h o łk o w a c z a rn a , s t r o n a b r z u s z n a je s t c z y s to b ia ła . U szy s to ją c e , sz e ro k o r o z s ta w io n e , d łu g ie w ib r y s y i d u ż e c z a r n e o czy d o p e ł
n i a j ą o b ra z u . Z w ie r z ą tk o je s t s z y b k ie i z w in n e , p o r u s z a s i ę s k a c z ą c g łó w n ie p r z y p o m o c y ty l n y c h k o ń c z y n . P r z e d n ie ła p k i s ą k ró ts z e , m a j ą ty lk o c z te ry p a lc e i są c h w y tn e . S z y n s z y le p o s ł u g u ją się n im i p rz y je d z e n iu . C ię ż a r d o ro s łe g o z w ie rz ę c ia w y n o s i p r z e c ię tn ie 400— 600 g. S a m ic e są w ię k s z e i z w y k le d o m i
n u j ą n a d s a m c a m i, a w b e z p o ś r e d n ie j' w a lc e z w y c ię ż a ją .
G ry z o n ie t e p o c h o d z ą z A m e r y k i P o łu d n io w e j, g d zie z a m ie s z k u ją g ó r z y s te o b s z a r y C h ile , B o liw ii, P e r u i A r g e n ty n y (ry c . .1). S p o ty k a s ię je n a w y s o k o ś c i od 800 do 6000 m n .p .m ., n ie r z a d k o n a g r a n ic y w ie c z n y c h ś n ie g ó w . P r o w a d z ą n o c n y tr y b ży c ia , a za s c h r o n ie n ie s ł u ż ą im w y g r z e b a n e n o r y i sizczeliny s k a l n e . D o p ie r o o z m r o k u w y c h o d z ą n a ż e r s z u k a ją c w b a rd z o s k ą p y m ś r o d o w is k u w y s o k o g ó rs k im tr a w , o w o có w , k o r y i k o r z e n i d r z e w i k rz e w ó w , k tó r e s ta n o w ią ic h g łó w n y p o k a r m . N ie g a r d z ą ró w n ie ż m a ły m i b e z k r ę g o w c a m i. D a w n ie j z w ie r z ę ta t e tw o r z y ły k o lo n ie li -
61 czące d o 1 0 0 i w ię c e j o so b n ik ó w . S z y n s z y le ż y ły b y
p ra w d o p o d o b n ie do n a s z y c h c zasó w ja k za p a n o w a n ia In k ó w , g d y b y n ie ic h u n ik a l n e f u tr o , u w a ż a n e za n a j d e lik a tn ie js z e s p o ś ró d w s z y s tk ic h s s a k ó w . Is to tn ie s t r u k t u r a f u t r a je s t n ie s p o ty k a n a , g d y ż z je d n e j t o r e b k i w ło s o w e j w y r a s t a k ilk a d z ie s ią t w ło só w , a lic z b a ic h w p rz e lic z e n iu n a 1 cm2 p r z e k r a c z a z n a c z n ie 2 0 0 0 0 s z tu k (ry c. 2). T a c e c h a u c z y n iła s z y n s z y le z n a n y m i na c a ły m św ięcie, a le ró w n ie ż p rz y c z y n iła się do ich p r a w ie c a łk o w ite g o w y n is z c z e n ia .
P ie r w s z e w z m ia n k i o s z y n s z y la c h p o c h o d z ą od h is z p a ń s k ic h z d o b y w c ó w , k tó r z y z d a le k ie j w y p r a w y do A m e r y k i p r z y w ie ź li do H is z p a n ii n ie ty lk o o g ro m n e b o g a c tw a , a le je s z c z e w ię c e j s e n s a c y jn y c h o p isó w flo r y i f a u n y N ow ego Ś w ia ta . O p is y w a n o m ię d z y i n n y m i p ię k n e f u t r a i le k k ie , p u s z y s te , k o lo ro w e t k a n in y , ja k i e I n d ia n ie w y r a b ia l i z w ło só w n ie w ie lk ic h z w ie rz ą t p o d o b n y c h do w ie w ió r e k , k tó r y c h m ię so je s t ja d a ln e .
P ie r w s z e f u t r o z s z y n s z y li o tr z y m a ła w r. 1524 k r ó lo w a H is z p a n ii Iz a b e lla . L e k k o ś ć , p u s z y s to ś ć i o r y g in a ln o ś ć te g o o k r y c ia m u s ia ła z ro b ić n ie m a łe w r a żen ie , s k o r o od te g o c z a su z a c z ę to s p r o w a d z a ć n a r y n e k e u r o p e js k i s k ó r y i f u t r a sz y n s z y lo w e . W ła ś c iw ie do k o ń c a X I X w ie k u n ie w ie le je s t d a n y c h o ty c h z w ie rz ę ta c h . P ie r w s z a w z m ia n k a z l i t e r a t u r y p o c h o d z i z r o k u 159>1. H is z p a n J o s e f d e A c o s t a w s w o je j H is to r ii I n d i i (w ty m c z a sie A m e r y k ę P o łu d n io w ą u w a ż a n o za część In d ii) p is a ł o tk a n i n a c h w y r a b ia n y c h z w ło só w sz y n s z y li p rz e z P e r u w ia ń c z y k ó w . 230 la t p ó ź n ie j Ig n a z io M o l i n a o p is a ł te z w ie rz ę ta i p o d a ł k ilk a d a n y c h z b io lo g ii. W r . 1829 E e n n e t o p is a ł p o n o w n ie C h in c h illa la n ig e r a n a p o d s ta w ie o s o b n ik a p o s ia d a n e g o p r z e z o g ró d z o o lo g iczn y w L o n d y n ie . P ie r w s z ą p r ó b ę h o d o w li ty c h z w ie r z ą t p o d ją ł około r o k u 1874 u c z e s tn ik s ła w n e j e k s p e d y c ji „ C h a lle n g e r ” s ir J o h n M u r r a y w V a lle n a r w C h ile . J e g o p r z e d się w z ię c ie z a k o ń c z y ło się je d n a k n ie p o w o d z e n ie m . N a p ie r w s z e o p ra c o w a n ie p rz y s z ło p o c z e k a ć do 1901 r o k u , k ie d y to u k a z a ła się n ie w ie lk a p r a c a w y d a n a p rz e z u n iw e r y s te t w S a n tia g o d e C h ile p t . L a C h in c h illa . N a p is a ł ją F e d e ric o A l b e r t , k tó r y p rz e z 4 la t a h o d o w a ł s z y n s z y le w o g ro d z ie z o o lo g ic z n y m w e w s p o m n ia n y m m ie ś c ie . A u to r p o r u s z y ł w n ie j m ię d z y in n y m i p o ra z p ie r w s z y p r o b le m y o c h ro n y w y ła p y w a n y c h i z a b ija n y c h -zw ierząt. O p is a ł p ie r w s z y u d a n y e k s p e r y m e n t r o z m n o ż e n ia s z y n s z y li w n ie w o li ja k i m ia ł m ie js c e w r o k u 1895.
N a ty m m o ż n a b y z a k o ń c z y ć w y m ie n ia n ie d a n y c h ź ró d ło w y c h . W ię c e j o s z y n s z y la c h d o w ie m y s ię z i n n y c h ź ró d e ł z k o ń c a X I X i p o c z ą tk u X X w ie k u , a m ia n o w ic ie z e s tu d io w a n ia s t a ty s t y k s p r z e d a n y c h s k ó r w E u ro p ie . O tó ż d o s tę p n e s t a t y s t y k i p o d a ją , że w o k re s ie od 1871 do 1910 r . s p r z e d a n o ty lk o n a a u k c ja c h lo n d y ń s k ic h p r a w ie 3 m ilio n y s k ó r. P r z e ś le d ź m y r e l a c ję o fe r o w a n y c h n a r y n e k s k ó r w s to s u n k u do c e n , ja k i e z a n ie u z y s k iw a n o n a p o d s ta w ie je d n e j ty lk o f i r m y li p s k i e j (v o n G l o e c k ) . Z k o ń c e m u b ie g łe g o w ie k u c e n a za je d n ą s k ó r ę w a h a ła się od k il k u n a s t u do k ilk u d z ie s ię c iu c e n tó w , a w r o k u 1894 w y n o s iła ju ż 3,75 d o la r a . O b o k z e s ta w io n o lic z b y s p r z e d a n y c h s k ó r , o ra z c e n y j a k i e z a n ie u z y s k a n o .
Ł a tw o z a u w a ż y ć , że z m n ie js z a ją c a się z r o k u n a ro k p o d a ż s k ó r w p ły w a ła z n a c z n ie n a w z r o s t c e n . Z ja k ą in te n s y w n o ś c ią w y ła p y w a n o te z w ie rz ę ta św ia d c z y f a k t, że w o k re s ie od 1895 do 1910 r . z sam e g o ty lk o C h ile w y w ie z io n o 3 200 000 s k ó r. R zecz ja s n a , że t a k
R y c. 2. S t r u k t u r a f u t r a . Z k a ż d e j1 to r e b k i w ło so w e j w y r a s t a p ę c z e k w ło s ó w . — F o t. A. D rożdż ra b u n k o w a g o s p o d a r k a , a w ła ś c iw ie b r a k j a k i e j k o l w ie k g o s p o d a r k i o d ło w e m , s p o w o d o w a ła p r a w ie c a ł
k o w ite w y n is z c z e n ie sz y n sz y li. O ile w r o k u 1898 w y e k s p o rto w a n o do E u ro p y p o n a d 500 000 s k ó r, to w r o k u 1915 ty l k o 3000. W la ta c h d w u d z ie s ty c h z w ie r z ę ta te b y ły t a k rz a d k ie , że r z ą d y B o liw ii, C h ile i P e r u w y d a ły z a rz ą d z e n ie z a b r a n ia ją c e ic h c h w y ta n ia , z a b ija n ia i w y w o z u . W y d a w a ło się, ż e sz y n s z y le p r z e s t a ły is tn ie ć . N ie j e s t to p ierw sizy p r z y k ła d b e z m y ś ln e g o p o s tę p o w a n ia c z ło w ie k a , k tó r y w p o g o n i za d o ra ź n y m i k o r z y ś c ia m i w y k r e ś lił z lis ty z a m ie s z k u ją cy c h z ie m ię z w ie rz ą t n ie je d e n g a tu n e k .
S z y n sz y le „ o d k r y ł” p o n o w n ie i ja k o p ie rw s z y z s u k c e s e m h o d o w a ł in ż y n ie r g ó r n ik M . F . C h a p m a n , k tó r y około 1920 r o k u p r a c o w a ł w P e u r - tr e r illo s w C h ile. C h a p m a n z a k u p ił k il k a - s z tu k z ła p a n y c h p rz e z I n d ia n i t r z y m a ł je w sw o im o b o zie z z a -
R ok Liczba sprzedanych skór C ena w dolarach
1900 300 000 4,05
1901 300 000 4,80
1902 175 000 6 , 2 0
1903 150 000 4,40
1904 1 1 1 0 0 0 6 , 0 0
1905 45 000 8,80
1906 45 000 8,80
1907 56 000 8,60
1908 52 000 8,30
1909 24 000 32,15
1910 17 0 0 0 32,15
1911 13 500 35,70
1912 2 1 0 0 0 42,90
1913 4 000 35,70
1914 4 000 36,90
1915 nieznana 60,70
62
R y c . 3. Z e s ta w p ię tro w y c h k la t e k h o d o w la n y c h n a f e r m ie a u to r a . — F o t. A. D ro żd ż
R y c. 4. S c h e m a t b u d o w y z e s ta w u p o lig a m ic z n e g o
R y c. 6. S z y n sz y l, „ s t a n d a r d ” . — F o t. A . D ro ż d ż
m i a r e m p r z e w ie z ie n ia do K a lif o r n ii . N a p rz e s z k o d z ie s t a ły je d n a k p r z e p is y z a b r a n ia ją c e w y w o z u ty c h z w ie r z ą t. iPo w ie lu k ło p o ta c h u z y s k a ł z e z w o le n ie i c a łe s ta d k o lic z ą c e o sie m jsam có w i tr z y s a m ic e p rz e w ió z ł w r. 1923 do K a lif o r n ii. Z w ie r z ę ta b e z a k lim a ty z a c ji z w ie z io n o z w y s o k o ś c i 3500 m n a w y b rz e ż e , co ju ż b y ło d e c y z ją r y z y k o w n ą , a n a s tę p n ie p rz e w ie z io n o s ta tk ie m , k t ó r y w s w e j d ro d z e m u s ia ł p o k o n a ć ró w n ik . Z w ie r z ę ta z n io s ły p o d ró ż d o b rz e , n a w e t je d n a z s a m ic w y k o c iła s ię w d ro d z e . O d ty c h je d e n a s tu o k a z ó w p o c h o d z ą w z a s a d z ie w s z y s tk ie sz y n s z y le h o d o w a n e o b e c n ie n a f e r m a c h a m e r y k a ń s k i c h i e u r o p e js k ic h w ilo śc i z n a c z n ie p r z e k r a c z a ją c e j m ilio n sz tu k .
S z y n s z y le h o d u je s ię n a jc z ę ś c ie j w p o m ie s z c z e n ia c h z a m k n ię ty c h , w k tó r y c h u t r z y m u j e się z a z w y c z a j t e m p e r a t u r y p o k o jo w e od 10 do 20°C i n is k ą w ilg o tn o ś ć w z g lę d n ą od 35 do 40«/e.. Z w ie r z ę ta tr z y m a się w k l a t k a c h d r e w n ia n y c h , l u b m e ta lo w y c h o w y m ia r a c h 80 X 60 X 50 cm , n a jc z ę ś c ie j p a r a m i (m o n o g a m ic z n ie ) (ry c. 3), lu b p o lig a m ic z n ie s to s u ją c s y s te m p o łą c z o n y c h tu n e le m k la t e k , w k tó r y c h tr z y m a się o d d z ie ln ie s a m ic e (ry c . 4). N a 4— 6 s a m ic p r z y d z ie la się sa m c a , k t ó r y m a m o ż liw o ś ć p r z e c h o d z e n ia z k l a t k i do k la t k i łą c z ą c y m je tu n e l e m . S a m ic e p o s i a d a ją n a s z y ja c h p la s ti k o w e k o łn ie r z y k i, k tó r e u n ie m o ż liw ia ją im w y jś c ie do t u n e l u . O c zy w iście, s y s te m c h o w u p o lig a m ic z n e g o d a je m o ż liw o ś ć p e łn ie js z e g o w y k o r z y s ta n ia d o b r y c h s a m c ó w , co p rz y s p ie s z a p o s tę p h o d o w la n y .'
S z y n s z y le s ą z w ie r z ę ta m i p o li e s t r a ln y m i, ta n . r u j a u s a m ic p o ja w ia s ię p e rio d y c z n ie p r z e z c a ły r o k . S a m ic a ro d z i r o c z n ie od 1 do 3 r a z y d a ją c w m io c ie od 1 do 4 s z tu k p o to m s tw a . Z n a n e s ą p r z y p a d k i u r o d z e n ia 5, 6 a n a w e t w ię k s z e j lic z b y m ło d y c h . J e d n a k n a j c z ę ś c ie j r o d z ą się 1 lu b 2 s z tu k i w m io c ie . R u ja u s a m ic p o ja w ia s ię w k i l k a g o d z in p o p o ro d z ie i s a m ic a m o ż e b y ć z a k o c o n a p o w tó r n ie . C ią ż a u C h in c h illa la n ig e r a t r w a 111 d n i, a u C h in c h illa b o lim a n a 125 d n i. P o t a k d łu g ie j c ią ż y m ło d e ro d z ą s ię w b a rd z o z a a w a n s o w a n y m r o z w b ju , m a j ą o tw a r t e oczy, p e łn e u z ę b ie n ie i są p o k r y t e f u te r k ie m . Z a r a z p o u r o d z e n iu b ie g a ją , a p o 5 d n ia c h z a c z y n a ją je ś ć s ia n o . O ż y w o tn o ś c i n o w o ro d k ó w ś w ia d c z y f a k t, że w w a lc e o m ie js c e p r z y s a m ic y s iln ie js z e o s o b n ik i m o g ą d o t- R y c. 5. P ię c io d n io w y sz y n s z y l. — F o t. A . D ro ż d ż
63
k liw ie p o g ry ź ć sw o je s ła b s z e ro d z e ń s tw o . P r z y u r o d z e n iu w a ż ą 35 do 60 g ra m ó w (ry c . 5). S a m ic a k a r m i m ło d e 45 do 60 d n i. W w a r u n k a c h h o d o w li w p o-, m ie s z c z e n ia c h o g rz e w a n y c h s a m ic e ro d z ą b e z w z g lę d u n a p o rę r o k u . J e d n a k n a jw ię c e j m io tó w p o ja w ia się n a w io s n ę i w le c ie , a z a te m o k re s e m r u jo w y m je s t z im a i w io s n a . M ło d e sz y n s z y le d o jr z e w a j ą w w ie k u o k o ło 6 m ie s ię c y . O k re s ro z ro d c z y t r w a 10 la t , a w w a r u n k a c h h o d o w li z w ie r z ę ta m o g ą d o ży ć k il k u n a s t u la t.
Ż y w ie n ie sz y n s z y li n ie n a s tr ę c z a w ię k s z y c h t r u d n o ści. Z w ie r z ę ta są n ie w y b r e d n e w je d z e n iu , a ic h d ie ta n ie je s t s k o m p lik o w a n a . K a r m i s ię je r a z d z ie n n ie s ia n e m , l u c e r n ą lu b k o n ic z y n ą , k tó r e s ta n o w ią p o d s ta w ę w y ż y w ie n ia , o r a z p a s z ą g r a n u lo w a n ą . Z bara
k u g r a n u l a tu z w ie r z ę ta ż y w i s ię m ie s z a n k ą zło żo n ą z z ia r n a i p s z e n ic y , o w sa, k u k u r y d z y i sło n e c z n ik a . Z a p r z y s m a k i s łu ż ą im s u s z o n e o w o ce: g ru s z k i, ja b łk a , ś liw y o ra z r o d z y n k i. B a rd z o c h ę tn ie o g ry z a ją k o r ę d rz e w liś c ia s ty c h , a z w ła s z c z a ja b ło n i, co p o z w a la im u tr z y m a ć zęb y w p o ż ą d a n e j k o n d y c ji. S ą n a o g ó ł o d p o r n e n a c h o ro b y . (N ajczęściej s p o ty k a n e d o le g liw o śc i to z a b u r z e n ia p r z e w o d u p o k a rm o w e g o , a ta k ż e n ie p ra w id ło w o ś c i w u z ę b ie n iu .
S z y n s z y le s ą z w ie r z ę ta m i b a r d z o r u c h liw y m i, b y s tr y m i, o w s p a n ia ły m s łu c h u . J a k o z w ie r z ę ta ż y ją c e w k o lo n ia c h p o s i a d a ją s y s te m p o r o z u m ie w a n ia się r ó ż n y m i d ź w ię k a m i. S ą b a r d z o p ło c h liw e i n ie u m ie ją się b ro n ić . P o s i a d a ją je d n a k p e w n ą c ie k a w ą , w p r a w d z ie k ło p o tliw ą w h o d o w li, a le p r z y d a tn ą w p r z y r o d z ie r e a k c j ę o b r o n n ą : z w ie rz ę c h w y c o n e za f u t r o w y p u s z c z a w ty m m ie js c u sie rść . 'N a s k ó rz e p o ja w ia j ą s ię d u ż e p o w ie r z c h n ie z u p e łn ie n a g ie j s k ó ry . Z a b ie g i p ie lę g n a c y jn e s p r o w a d z a j ą s ię do u tr z y m y w a n ia w c z y sto śc i k la t e k i re g u l a r n e g o p o d d a w a n ia k ą p ie li p y ło w ej'. K ą p ie l p y ło w a to p r o d u k o w a n y s p e c ja l
n ie d la sz y n s z y li d ro b n y , c h ło n ą c y tłu s z c z p ia s e k , w k t ó r y m z w ie rz ę ta c h ę tn ie się t a r z a j ą .
J a k w ia d o m o , c e le m h o d o w li je s t u z y s k a n ie w a r to ś c io w y c h s k ó r. M o ż n a je u z y s k a ć od z w ie rz ą t o d o j
rz a ły m f u tr z e . R o z u m ie się p rz e z to s k ó r ę c h a r a k t e r y z u ją c ą się sk o ń c z o n y m p ro c e s e m lin ie n ia , w k tó r e j w ło s y s ą w y ró w n a n e , fuitro g ę ste b e z s in y c h p la m n a m iz d rz ę (w e w n ę trz n a s t r o n a s k ó ry ). J e d n a k u c h w y c e n ie te r m i n u u b o ju n ie je s t ła tw e . S z y n sz y le p rz e z h o d o w a n ie ic h w p o m ie sz c z e n ia c h o g rz e w a n y c h z a t r a c iły w d u ż y m s to p n iu r e g u la r n o ś ć p ro c e s ó w lin ie n ia ta k , że p r o b le m o s k ó r o w a n ia z w ie rz ę c ia w e w ła ś c iw y m o k re s ie s p r a w ia tr u d n o ś c i. M ło d e ro d z ą się w p e łn i u w ło sio n e . T a p o k r y w a w ło s o w a u tr z y m u j e się p r z e z 45— 60 d n i, p o te m n a s t ę p u ją d w a lin ie n ia . P o około
6 m ie s ią c a c h ż y c ia f u t r o sz y n s z y la u z y s k u je p ie r w s z ą d o jrz a ło ś ć . J e d n a k n ie je s t to w p e łn i w a r to ś c io w a s k ó r a . N a s tę p n ą d o jrz a ło ś ć f u t r a u z y s k u je z w ie rz ę w w ie k u 8— 12 m ie się c y . P r z e b ie g li n ie n i a u d o ro s ły c h z w ie rz ą t je s t b a rd z o n ie r e g u la r n y i w w a r u n k a c h o g rz e w a n e g o p o m ie sz c z e n ia n ie zaw sz e d o p ro w a d z a do p e ł n e j d o jrz a ło ś c i. iD latego c h cąc u z y s k a ć d o b r e s k ó r y n a le ż y tr z y m a ć z w ie rz ę ta p r z e z 3— 4 m ie s ią c e p o p r z e d z a ją c e s k ó r o w a n ie w p o m ie s z c z e n ia c h o o b n iż o n e j te m p e r a t u r z e do 10°C i n ie w y s o k ie j w ilg o tn o ś c i. O c z y w iśc ie , b e z s p e c ja ln y c h p o m ie sz c z e ń k lim a ty z o w a n y c h t a k ą w y c h o w a ln ię m o ż n a z o rg a n iz o w a ć ty lk o w o k r e s ie z im o w y m .
D o s k o n a le n ie s z y n s z y li „ s t a n d a r d ” p o le g a n a s e le k c ji z w ie r z ą t w k ie r u n k u p o p r a w ie n ia c e c h f u t r z a r s k ic h , t a k i c h ja k z w ię k s z e n ie g ę sto śc i, p u s z y s to ś c i i w y r ó w n a n ie o k ry w y w ło s o w e j n a p o sz c z e g ó ln y c h p a r t ia c h c ia ła , o ra z co n a jw a ż n ie js z e — c z y sto śc i b a rw y . Z w ie rz ę ta o z a ż ó łc o n e j, b r u n a t n e j i z m ę tn io n e j o k ry w ie w ło s o w e j są e lim in o w a n e .
W P o ls c e h o d u je s ię sz y n s z y le od 1956 r o k u . O b e c n ie lic z b a s z y n s z y li w y n o s i k ilk a ty s ię c y s z tu k . H o d o w cy z rz e s z e n i są w S p e c ja lis ty c z n y c h K o ła c h H o d o w có w S z y n sz y li p rz y P o ls k im Z w ią z k u H o d o w có w D ro b n e g o I n w e n ta r z a . H o d o w la t a z u w a g i n a r o ś lin o ż e rn y c h a r a k t e r z w ie rz ą t i n ie w ie lk ie k o sz ty ic h u t r z y m a n ia ro z w ija się d y n a m ic z n ie ; z c h w ilą ro z p o c z ę c ia p r o d u k c j i d o b ry c h s k ó r p o w in n a b y ć ź ró d łe m d e w iz d la P a ń s tw a .
JA N U S Z D Z IE W A N S K I (K ra k ó w )
STOPIEŃ W O D N Y NA DUNAJU „D ŻER D A P-PO R TILE D E F IE R “ („ŻELAZNE W R O T A “)
7 w r z e ś n ia 1964 r o k u ro z p o c z ę ły się p r a c e p rz y b u d o w ie w ie lk ie g o s to p n ia w o d n e g o n a D u n aiju w tz w .
„ Ż e la z n y c h W r o ta c h ” . W 1971 r o k u b ę d z ie o d d a n y do e k s p lo a ta c ji o b ie k t, k tó r e g o c e le m je s t d e f in ity w n e r o z w ią z a n ie p r o b l e m u ż e g lu g i o ra z p r o d u k c j a e n e rg ii e le k tr y c z n e j w ilo śc i 11,3 T W h (m ilia rd ó w k W h ) ro c z n ie. I n w e s ty c ję tę p r o w a d z i J u g o s ła w ia w s p ó ln ie z R u m u n ią . Z u w a g i n a sz e ro k i w a c h la r z p ro b le m ó w i z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z t ą b u d o w ą , o ra z n a w s p ó łp r a c ę P r z e d s ię b io r s tw a S p e c ja lis ty c z n e g o G ó r n ic tw a H Y - D R O K O P z K r a k o w a p r z y r e a l iz a c j i te g o s to p n ia , p r z e d s ta w ia m w n in ie js z y m a r t y k u l e z a ry s p r o j e k tu i p r o b le m a ty k ę b u d o w y p ią t e j co do w ie lk o ś c i w św ie c ie e le k tr o w n i w o d n e j.
M O R F O L O G IA I H Y D R O G R A F IA
D u n a j — n a s w o je j 2 858 k m d ro d z e p r z e p ły w a p rz e z
8 p a ń s tw łą c z ą c tr z y s to lic e ty c h k r a j ó w . J e ż e li m ó w i się i p isz e o Ż e la z n y c h W ro ta c h — D ż e rd a p ie , to m a się n a m y ś li c a ły o d c in e k p r z e ło m u D u n a ju od G o lu p e a do K la d o w a - T u r n S e w e rin a . D ż e rd a p je s t n a jw ię k s z y m p rz e ło m e m rz e c z n y m w E u ro p ie . P o w s ta ł w p lio c e n ie , g d y w o d y b a s e n u p a n o ń s k ie g o s p ły n ę ły do b a s e n u w o ło s k o - p o n ty js k ie g o (ry c . 1). P rz e ło m D ż e rd a p d z ie li s ię n a c z te ry s a m o d z ie ln e o d c in k i: tz w . p rz e ło m g ó rn y c z y li m a ł y D ż e rd a p , w k tó r y m w y d z ie lo n o W ą w ó z G o - lu b a c k i (G o lu b a c k a k lis u r a ) i P a ń s k i W ir (G o sp o d źin ińr), o ra z p rz e ło m d o ln y — w ie lk i D ż e rd a p , w k tó r y m
64
RUMUNIA JU G O S Ł A W IA
SEÓGfiRD
orśovp/
3ME0SRtvr
[GOTIN
R yc. 1. O d c in e k D u n a ju m ię d z y B e lg r a d e m a T u r n u S e v e r in w y ró ż n io n o W ie lk i K o c io ł ( V e li k i K a z a n ) i Ż e la z n e
W ro ta (S p is k a k li s u r a — G v o z d e n a v r a ta ). T e c z te r y s a m o d z ie ln e p rz e ło m y są p rz e d z ie lo n e tr z e m a d o lin a m i L ju ib k o w sk ą , D o n jo m i la n o w a c k ą i O ls z o w s k ą . P r z e d w e jś c ie m do W ą w o z u G o lu b a c k ie g o D u n a j p ły n i e ja k o s p o k o jn a (o sz y b k o ś c i 1 , 2 m /s e k ), s z e r o k a n a ok. 2 k m rz e k a . D a le j sz e ro k o ść k o r y t a m a l e je do 400 m , a s z y b k o ść w z r a s t a do 3 m /s e k . G łę b o k o ś ć D u n a ju o s ią g a 24 do 36 m , a m ie js c a m i w a h a s ię od 1 do 60 m . W n a s tę p n y m p rz e ło m o w y m o d c in k u p io n o w e ś c ia n y s k a l n e s te rc z ą p o n a d p o w ie r z c h n ią w o d y do 500 m . B e z p o ś re d n io p o d p o w ie r z c h n ią w o d y z n a jd u j ą s ię lic z n e p ro g i s k a ln e i g rz e b ie n ie u s y tu o w a n e p o p rz e c z n ie do k o r y t a . D u ż a z m ie n n o ś ć g łę b o k o ś c i o d 1,2 do 60 m w y w o łu je lic z n e w ir y i d la te g o o d c in e k t e n n o si n a z w ę G o sp o - d ż in v ir . P o p r z e p ły n ię c iu 8 k m w d o lin ie D o jn o M i- la n o w a c a k a r z e k a w p ły w a z n ó w w m a s y w g ó rs k i V e lik i S tr b a c — Ć a k o r i s z e ro k o ś ć je j m a l e je do 150—
180 m , n a to m ia s t g łę b o k o ś ć o s ią g a 87 m , co je s t n a j w ię k s z ą g łę b o k o ś c ią r z e c z n ą w E u ro p ie . P io n o w e ś c ia n y V e lik e g o S tr b c a o p a d a ją d o r z e k i 600— 7 0 0 -m e tro - w y m i ś c ia n a m i. T e n o d c in e k n o si n a z w ę W ie lk ie g o K a z a n ia (w ie lk ie g o k o tła ).
N a s tę p n a K o tlin a Oriszowsika (O rso va ) o b e jm u je d o lin ę r z e k i C z e rn a , le w e g o d o p ły w u D u n a ju .
Przekrój p od fużn q Dunaju
E
E 5
2 5 o o 2ooo <5oo ło o o 5 o o O
R y c . 2. P r z e k r ó j p o d łu ż n y D u n a ju
W d o lin ie te j le ż y z n a n e r u m u ń s k ie u z d ro w is k o B a n ja H e r k u la n e z n a n e ze s w o ic h r a d io a k ty w n y c h i g o rą c y c h ź ró d e ł ( t e m p e r a t u r a w o d y do 67°).
O d c in e k p r z e ło m u Ż e la z n e W r o ta (w ąw ó z S ip ) od w ie k ó w s ta n o w ił d la s t a tk ó w p rz e s z k o d ę n ie do p r z e b y c ia . P r z y n is k im s t a n ie w o d y o d s ła n ia ją się lic z n e p ro g i s k a ln e , k tó r e p o z w a la ją n a p rz e jś c ie z je d n e g o b rz e g u n a d r u g i — p a r a l i ż u j ą j e d n a k z u p e łn ie ż e g lu g ę . P ły c iz n y , o ra z z d r u g ie j s tr o n y s z y b k o ś ć w o d y d o c h o d z ą c a do 5 m /s e k i lic z n e w ir y z m u s z a ły do p r z e c ią g a n ia s t a tk ó w b rz e g ie m . P o n iż e j Ż e la z n y c h W ró t o tw ie r a się s z e r o k a d o lin a K ła d o w a — T u r n S e v e rin a .
W p r o f ilu O rsz o w y , w b e z p o ś r e d n im s ą s ie d z tw ie z a p o r y D ź e rd a p s c h a r a k te r y z o w a n o p r z e p ły w D u n a ju n a p o d s ta w i e p ię ć d z ie s ię c io le tn ic h o b s e r w a c ji:
P r z e p ł y w y ś r e d n ie :
ś r e d n i z 50 l a t 5 520 m 3/s e k d la l a t m o k r y c h 6 970 m 3/s e k d l a l a t s u c h y c h 4 250 m 3/s e k O b s e r w a c je 1 2 0 -le tn ie p o z w o liły n a o k re ś le n ie s t a n ó w m a k s y m a l n y c h i m in im a ln y c h .
Q m ak s 0,01*/, — 2 '1 2 4 0 m 3/s e k
(w o d a d z ie s ię c io ty s ią c le tn ia ) Omak* 1»/ — 16 200 m 3/s e k (w o d a s tu le tn ia )
» « > « » • * *
Q m in 1% — 1 1 9 0 : m 3 / s e k Q m in n o rm a ln a “ 1 8 0 0 m 3 / s e k
D la o b lic z e n ia e n e r g ii p o te n c j a ln e j r z e k i p r z y ję to
= 2,6 — = 0,33
Q śred Q śre d
O b lic z o n e n a t e j p o d s ta w ie w a r to ś c i w y n o s z ą : d la p rz e ło m o w e g o o d c in k a D u n a ju 11 333 k W /k m ; d la o d c in k a p o w y ż e j D ż e rd a p u 2060 k W /k m , a d la o d c in k a d o ln e g o 3260 k W /k m Ż z e s ta w ie n ia te g o w y n ik a , że e n e r g i a p o te n c j a ln a o d c in k a D ż e rd a p je s t 4 do 5 - k r o tn ie w ię k s z a . D u n a j o c a łk o w ite j d łu g o ś c i 2858 k m m a ź ró d ła n a r z ę d n e j 452 m n. p. m . i w p r o f ilu p o d łu ż n y m m o ż n a w y d z ie lić c z te r y o d c in k i o r ó ż n y m s p a d k u (ry c . 2). C h a r a k te r y s t y c z n y je s t ró w n ie ż p r z y r o s t w ie lk o ś c i p r z e p ł y w u (ry c. 3).
O p is y w a n y p r z e łc m o w y o d c in e k m ię d z y G o lu b c e m - C o r o n in i a S ip - G u r a W a j je s t u z n a w a n y z a g e o g r a fic z n ą g r a n ic ę m ię d z y K a r p a ta m i a B a łk a n a m i. S z c z e -
65 góło-we p r a c e g e o lo g ic z n o -k a r to g ra f ic a n e w y k a z a ły
w z a je m n e z a z ę b ia n ie się p o sz c z e g ó ln y c h e le m e n tó w s tr a ty g r a f ic z n y c h i te k to n ic z n y c h , a w ię c z p u n k tu w id z e n ia g e o lo g iczn eg o g r a n ic a t a k a n ie is tn ie je . P r a ce te w y k lu c z y ły rów iniaż la n s o w a n ą d a w n ie j k o n c e p c ję o te k to n ic z n y m z a ło ż e n iu p rz e ło m u d u n a js k ie - go. W p rz e ło m o w y m o d c in k u D u n a j o d s ła n ia p e łn y p ro f il s k a ł i s t r u k t u r K a r p a t P o łu d n io w y c h . B lo k K a r p a t P o łu d n io w y c h je s t d u ż y m , w y p ię tr z o n y m e le m e n te m s t r u k t u r a l n y m ( tu ta j s p o ty k a się n a jw y ż s z e sz c z y ty w c a ły m łufcu k a r p a c k im ) , o to c z o n y m g łę b o k im i o b n iż e n ia m i te k to n ic z n y m i w y p e łn io n y m i o s a d a m i tr z e c io - i c z w a rto r z ę d o w y m i. S ą to : od z a c h o d u — n iz in a p a n o ń s k a ; od p ó łn o c y — n iz in a t r a n s y lw a ń s k a ; od p o łu d n io w e g o w s c h o d u — n iz in a g e - ty c k a (ry c . 4). C h a r a k te r y s ty c z n ą c e c h ą b u d o w y K a r p a t P o łu d n io w y c h je s t s z e ro k ie ro z p r z e s tr z e n ie n ie s k a ł k r y s ta lic z n y c h z p o je d y n c z y m i p ła t a m i s k a ł o sa d o w y c h w ie k u g ó rn o p a le o z o ic z n e g o i m ezo z o iczn eg o . W y s tę p o w a n ie u tw o r ó w flis z o w y c h w o d ró ż n ie n iu od in n y c h części ł u k u k a r p a c k ie g o je s t n ie z n a c z n e . B r a k w K a r p a ta c h P o łu d n io w y c h u tw o r ó w n e o g e n u św ia d c z y 0 z a k o ń c z e n iu ro z w o ju te g o b lo k u w o k re s ie g ó rn e j k r e d y — je d y n ie w n ie k tó r y c h b a s e n a c h p o ło ż o n y c h w d o lin a c h m ię d z y g o rs k ic h z o s ta ły zło żo n e o s a d y n e o - g e ń sk ie .
P rz e ło m D u n a ju o d s ła n ia d w ie je d n o s tk i s t r u k t u r a ln e : p ła s z c z o w in ę g e t y c k ą, k tó r a je s t z b u d o w a n a ze sikał k r y s ta lic z n y c h s t r e f y m e z o - i k a ta z o n y (p a - r a g n e js y , a m f ib o lity , k w a r c y ty , g n e js y o czkow e), o raz ze s k a ł o s a d o w y c h w ie k u g ó rn o k a trb o ń sk ie g o (z le p ie ń ce, p ia s k o w c e , łu p k i), p e rm s k ie g o (p iask o w ce), lia s u (z le p ie ń c e , p ia s k o w c e , łu p k i), d o g g e ru (w a p ie n ie ), m a l m u (w a p ie n ie ), d o ln e j k r e d y (w a p ie n ie ), a lb - c e n o m a n (f a c ja flisz o w a ), o ra z a u t o c h t o n z b u d o w a n y ze s k a ł k r y s ta lic z n y c h e p iz o n y — łu p k ó w k ry s ta lic z n y c h , w a p ie n i k r y s ta lic z n y c h , d o lo m itó w , c z a rn y c h k w a r c y - tó w . B a rd z o c h a r a k t e r y s t y c z n a d la a u to c h to n ic z n e g o k o m p le k s u k ry s ta lic z n e g o je s t o b e c n o ść m a s y w ó w g r a n ito w y c h . O d G o lu b c a d o L ju h k o w e j p rz e ło m p r z e c in a p ła s z c z o w in ę g e ty c k ą , k t ó r a je s t w y k s z ta łc o n a ja k o s k a ł y o sa d o w e g ó rn o - p a le o z o ie z n e i m e zo z o iczn e.
N a ty m o d c in k u o d s ła n ia się d u ż e s y n k lin o riu m . O d L ju b k o w e j do O rs z a w y D u n a j' p rz e c in a s k a ły a u to c h - to n u , k o m p le k s k r y s ta lic z n y c h łu p k ó w , z k tó r y m i z w ią z a n e są in t r u z j e g r a n ito w e . W n ie k tó r y c h m ie j
sc a c h są p r z y k r y te s k a ła m i o s a d o w y m i (K ocioł K a zan ). O d O rsz o w y d o W ir c jo r o w a D u n a j p r z e c in a łu p k i k r y s ta lic z n e n a le ż ą c e do p ła s z c z o w in y g e ty c k ie j. Ż e la z n e W ro ta , le ż ą c e n a p o łu d n io w y w sc h ó d od O rsz o w y o d s ła n ia ją s k a ły f a c j i flis z o w e j tz w . w a r s t w y z S i- n a ja , k t ó r e są o g ra n ic z o n e od w s c h o d u s k a ła m i k r y s ta lic z n y m i d ru g ie g o s z c z ą tk a p ła s z c z o w in y g e ty c k ie j 1 o s ta ń c e m s k a ł o s a d o w y c h m e z o z o ic z n y c h (s e ria G u r a W aj). N a w s c h ó d od t e j m ie js c o w o ś c i D u n a j w y c h o d z i z p r z e ło m u i w p ły w a n a t e r e n N iz in y G e ty c k ie j. Ś ro d - k o w o -k re d o w e r u c h y o ro g e n ic z n e b y ły fa z ą p o c z ą tk o w ą w fo r m o w a n iu P o łu d n io w y c h K a r p a t. P o s e n o n ie w fa z ie l a r a m i j s k i e j p ła s z c z o w in a g e ty c k a p r z e s u n ę ła się d a le j n a a u to c h to n . P o te m p o w s ta ły w P o łu d n io w y c h K a r p a ta c h d o lin y , k tó r e n a s tę p n ie z o s ta ły z a la n e p rz e z m o r z a w ró ż n y c h o k r e s a c h n e o g e n u . N p. d o lin a O rsz o w y o s z e r o k o ś c i od 1,5 do 4 k m je s t z b u d o w a n a z o sa d ó w c a łe g o m io c e n u (z le p ie ń c e , iły i p ia s k i z w k ła d k a m i lig n itu ). Z o s ta tn ic h d a n y c h w y n ik a , że p rz e ło m o w a d o lin a D u n a ju m a z a ło ż e n ia a n te c e d e n tn e . W k o ń c u p lio c e n u is tn i a ły d w a b a s e n y : n a zach o d zie
. 25 o o
R y c. 3. S c h e m a t ś r e d n ic h ro c z n y c h p rz e p ły w ó w D u n a ju i je g o g łó w n y c h d o p ły w ó w
NIZINA TUftNSViWAŃSHfl
K B B P A T Y POŁ UDN IOWE
ł 2
a
b 3 6
R y c. 4. S z k ic te k t o n ik i p rz e ło m o w e g o o d c in k a D u n a ju : 1. trz e c io rz ę d o w e i ś r o d k o w o -k r e d o w e o s a d y p o s t- te k to n ic z n e , 2. a u to c h to n — d o ln e i ś r o d k o w o - k r e d o w e o sa d y , 3. a u to c h to n — a — ł u p k i k r y s ta lic z n e , b — g r a n i ty , 4. p ła s z c z o w in a g e ty c k a — o s a d y k a r - b o n u i ś ro d k o w e j i g ó r n e j k r e d y , 5. p ła s z c z o w in a g e
ty c k a — łu p k i k r y s ta lic z n e , 6. lin ie te k to n ic z n e
10
