językowe mogą być wykorzystywane w literaturze do stylizacji.
Zadanie 2.17. Przykładowa realizacja (1) Wstęp
Język polski zmieniał się na przestrzeni wieków – od średniowiecza do czasów współczesnych, podobnie jak inne języki naturalne. Można wskazać różne przyczyny zmian językowych. Zmieniają się ludzie, ich otoczenie cywilizacyjne, gospodarka, technika, sąsiedzi itp.
Rozwinięcie
W tekstach literatury dawnej można znaleźć liczne przestarzałe i archaiczne (w ocenie czytelnika współczesnego) formy językowe. Najwięcej archaizmów znajdziemy w najstarszym zachowanym wierszu polskim, w Bogurodzicy (tekst prawdopodobnie powstał w XIII w.). Por. początek tego hymnu religijnego: „Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena, Maryja / Twego Syna Gospodzina, matko zwolena, Maryja / zyszczy nam, spuści nam”. Słowa dziś niezrozumiałe to: zyszczy (pozyskaj), spuści (ześlij), sławiena (wsławiona);
dawne formy fleksyjne to: Bogurodzica, dziewica, Maryja (wołacz deklinacji żeńskiej równy mianownikowi, dzisiaj: Bogurodzico, dziewico, Maryjo), archaiczne formy rozkaźnika zakończone na -i, -y (zyszczy, spuści); ponadto występuje tu archaizm składniowy: Bogiem sławiena (dziś wyrażenie przyimkowe: przez Boga wsławiona)
Odwołanie do tekstu kultury.
Stare formy językowe występują w renesansowych tekstach Jana Kochanowskiego. Na przykład jedna z pieśni ma tytuł Serce roście, patrząc na te czasy!. Pojawia się w nim archaiczna forma czasownikowa „roście” – dzisiaj: „rośnie”. Z kolei początek Trenu VII brzmi: „Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory / Mojej namilszej cory!” „Ochędóstwo” to współcześnie
„porządek, ubiór”, a forma „cory” ma dziś postać „córy”.
Odwołanie do tekstu kultury.
W podanym fragmencie Pana Tadeusza najbardziej widoczne są stare formy z końcówkami osobowymi czasownika: żem (< że zmieniłem), jam (< ja ożeniłem się), którąm (< którą napotkałem), darmom (< musiłem sobie darmo).
Dołączono je tutaj do: spójnika (że), zaimka osobowego (ja), zaimka względnego (która), przysłówka (darmo). Współcześnie takimi formami językowymi posługujemy się rzadko, por. np. Wiem, żeś się pomylił < Wiem, że się pomyliłeś. Inne formy „nietypowe” w podanym fragmencie to: zdało mi się – wydawało mi się (inna postać czasownika), zrazu – od razu, wymysł – pomysł, srogo – dziś raczej: surowo, okrutnie.
Odwołanie do załączonego tekstu.
Podsumowanie.
Powiedzenie: „Język żyje” to nie tylko metafora, jest ono w pełni uzasadnione.
Język pełni funkcję głównie komunikatywną, a komunikacja międzyludzka musi się zmieniać wraz z otaczającą człowieka rzeczywistością gospodarczą, społeczną, polityczną, wraz z kulturą. We współczesnych czasach motorem zmian językowych stały się nowe środki przekazu: telegraf, radio, telewizja, telefonia komórkowa, Internet.
Zadanie 2.17. Przykładowa realizacja (2) Wstęp
Zmiany w polszczyźnie na przestrzeni wieków obejmowały nie tylko leksykę, lecz również gramatykę. Przyrost ilościowy słownictwa jest procesem naturalnym i zrozumiałym, łatwo dostrzegalnym. Rozwój gospodarki i techniki, kultury i sztuki, czy w ogóle sfery duchowej, przyjęcie chrześcijaństwa, powstawanie miast itp. – wszystko to wymagało nowych nazw.
Wywód
W dołączonym fragmencie Pana Tadeusza występuje sporo nietypowych form językowych z ruchomą końcówką osobową czasownika: żem, jam, źlem.
Współcześnie ich się raczej nie używa. Choć nadal dołączamy do spójników ruchome końcówki 2. osoby lp. i lm. czasownika, to zdania typu: Myślę, żem się pomylił, choć poprawne, wydają się przestarzałe. Inne nietypowe formy językowe: musił (inna postać czasownika – zmusiłem), najprzywiązańsza (dziś stopniowanie opisowe – najbardziej przywiązana), zemsty opętany biesem (dziś raczej: diabeł, szatan – opętany przez diabła).
Odwołanie do załączonego tekstu.
Od współczesnej polszczyzny różni się też język tekstów z XVIII wieku. Jedna z najbardziej znanych kolęd zaczyna się tak: „Bóg się rodzi, moc truchleje” – archaiczny czasownik „truchleć” to współcześnie „słabnąć/drętwieć z przerażenia”. Formy stare występują też w naszym hymnie narodowym.
W drugiej zwrotce pojawiają się dawne postaci czasownika: „przejdziem, będziem” (dzisiaj „przejdziemy, będziemy”).
Odwołanie do tekstu kultury.
Pisarze od dawna wykorzystują w swoich dziełach przestarzałe i archaiczne środki językowe, by upodobnić język tekstu do dawnej polszczyzny.
Sienkiewicz w powieści Krzyżacy wykorzystał w tej funkcji również formy dialektalne, ponieważ gwary dłużej przechowują dawne środki, nieobecne już w języku ogólnym. Bohaterowie Sienkiewicza nie mówią prawdziwym językiem piętnastowiecznym, byłby on dla czytelników (utwór powstał cztery wieki później) niezrozumiały. Sienkiewicz wprowadza archaizmy leksykalne:
kasztelan, zrękowiny, kraśna, fleksyjne: Jam to uczynił. Archaizacji służy również szyk przestawny.
Odwołanie do tekstu kultury.
Zakończenie
Polszczyzna na przestrzeni wieków zmieniała się, czego dowodem są przytoczone przez mnie utwory dawne. Warto sięgać po utwory powstające w minionych epokach, aby poznać te zmiany. Każdy język się zmienia. Skutki jego rozwoju są w sumie pozytywne, ponieważ staje się on coraz doskonalszym narzędziem komunikowania się i poznania.
Część
3. Zadania z zakresu kształcenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach ikonicznych
Trzecia część zbioru zawiera 15 przykładowych zadań opartych na tekstach ikonicznych.
Każde zadanie składa się z:
1. polecenia, które zawiera:
zdanie określające temat wypowiedzi egzaminacyjnej
zdanie z czasownikiem operacyjnym, np. omów, rozważ, informujące również, że w wypowiedzi należy odwołać się do załączonego do zadania tekstu oraz do tekstów literackich;
2. tekstu ikonicznego powiązanego z tematem wypowiedzi. Teksty ikoniczne to teksty kultury, których podstawowym tworzywem jest obraz. Zaliczamy do nich dzieła malarskie, reklamy, plakaty, rzeźby i instalacje, komiksy itp.
Do odczytania tekstu ikonicznego pod kątem wskazanego w poleceniu problemu nie jest konieczna wiedza z historii lub teorii sztuki. Może ona wprawdzie być pomocna na przykład w opisie obrazu czy rzeźby, ale nie ma decydującego wpływu na trafność interpretacji. W zadaniu egzaminacyjnym Twoim celem jest omówienie przekazu, jaki niesie tekst ikoniczny, zauważenie wpisanych w ten tekst wartości, określenie postawy autora wobec rzeczywistości ukazanej w tekście, odniesienie tekstu ikonicznego do tekstów literackich.
Na kolejnych stronach zamieszczono przykładowe zadania wraz z opisem sprawdzanych umiejętności i przykładowymi realizacjami. Tematy wypowiedzi retorycznych dotyczą:
filozofii (zadania: 3.1., 3.5., 3.12., 3.14.)
wartości i wartościowania (zadanie 3.3.)
zjawisk społecznych (zadanie 3.7.)
problematyki społeczno-kulturowej (zadania: 3.4., 3.6., 3.13., 3.15.)
zagadnień literaturoznawczych i interpretacyjnych (zadania: 3.2., 3.8., 3.9., 3.10., 3.11.).
Zestaw tekstów zaproponowany w zbiorze zadań nie wyczerpuje katalogu utworów i tematów, jakie mogą pojawić się w zadaniach egzaminacyjnych.
!
Zadanie 3.1. Teksty ikoniczne