Zadanie 3.9. Przykładowa realizacja (1) Wstęp
Termin ludobójstwa pojawił się w wieku XX. Szczególnym i bezprecedensowym rodzajem ludobójstwa była jednak zagłada Żydów (1939-1945), która dokonana została w sposób masowy.
Rozwinięcie
Na obrazie Jerzego Krawczyka przedstawieni są Żydzi. Autor symbolicznie zamyka ich w paczce. Czyni w ten sposób aluzję do sposobu transportowania Żydów z gett do obozów zagłady. Ludzie ci byli przewożeni koleją w bydlęcych wagonach. Dla oprawców nie mieli oni żadnej wartości. Zostało im odebrane ich człowieczeństwo i mieli być wszyscy zlikwidowani. Wszyscy mężczyźni na obrazie mają brody i pejsy, mają też nakrycia głowy. Są to więc Żydzi religijni, którzy zamyśleni, jakby zastygli biernie podążają ku swemu przeznaczeniu, którym jest zagłada. Z analizy obrazu można także wnioskować, kto zamknął ich w tej paczce – widać litery napisane gotykiem oraz pieczątkę z godłem III Rzeszy. Sprawcami tej tragedii byli niemieccy naziści. Autor obrazu posłużył się techniką realistyczną (choć samo dzieło jest symbolem), niektóre postacie wyglądają jak wycięte ze starej fotografii, kolory są ciemne, przytłumione. Wszystko to wywołuje nastrój smutku i powagi.
Odwołanie do załączonego tekstu.
O ludobójstwie, którym była Zagłada, opowiadają w literaturze świadkowie tych faktów, np. Tadeusz Borowski w opowiadaniach oświęcimskich. Autor był więźniem obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Zagłada przedstawiona jest w nich jako hekatomba, co podkreśla sposób opisu.
Odwołanie do poprzez przedstawienie przeżyć dwóch młodych dziewczyn uciekających ze Lwowa (Podróż).
Odwołanie do wybranego tekstu literackiego.
Ciekawe są najnowsze realizacje tej tematyki w literaturze. Wskazać tu można np. powieść Noc żywych Żydów Igora Ostachowicza lub Żydówek nie obsługujemy Mariusza Sieniewicza. W obu wypadkach pokazana jest współczesność i wpływ na nią Zagłady. Obydwaj autorzy sięgają po konwencję groteski i elementy z porządku kultury popularnej. Zagłada jest zjawiskiem kulturowym, które nadal oddziałuje na współczesnych.
Odwołanie do wybranego tekstu literackiego.
Podsumowanie
Ludobójstwo jest katastroficznym doświadczeniem cywilizacyjnym, którego artyści będący jego świadkami nie mogli nie utrwalić w swoich dziełach.
Zadanie 3.9. Przykładowa realizacja (2) Wstęp
Nigdy do czasów drugiej wojny światowej w historii cywilizacji nie było ludobójstwa dokonanego w sposób tak masowy. To dopiero hitlerowcy wybudowali w Polsce fabryki śmierci (m.in. Treblinka, Auschwitz, Bełżec, Sobibór) i wymordowali w nich sześć milionów Polaków, Żydów oraz innych obywateli okupowanych państw z całej Europy. Wiele tekstów kultury dotyka tego zagadnienia, choć rozmiar dokonanej zbrodni był tak ogromny, że nie wszyscy twórcy potrafili opisać ją wprost.
Rozwinięcie
1. Ofiarami Zagłady byli między innymi Żydzi, na obrazie Krawczyka są przedstawieni jako ludzie zamknięci w paczce owiniętej sznurem, przypominają rzeczy – nieme i zastygłe posągi. Ich usytuowanie może kojarzyć się ze sceną oczekiwania na śmierć (Żydzi siedzą nieruchomo jak w bydlęcych wagonach lub barakach getta). Obraz jest smutny, kolory użyte przez artystę ciemne i przygnębiające – oddają nastrój tamtego czasu: tragiczność i brak nadziei.
Odwołanie do załączonego tekstu.
2. W literaturze polskiej o Zagładzie mówią jej ofiary. To opisy z czasu, gdy była rzeczywistością aktualną. Również później pisało o tym wielu twórców, dając w ten sposób świadectwo o widzianych efektach zbrodni, czy wysłuchując relacji o niej. Przykładem takiego świadectwa są Medaliony. W tomie opowiadań Zofii Nałkowskiej padają ważne słowa: „ludzie ludziom zgotowali ten los”. Jest to głos pisarki, która jako członek Komisji ds. Badania Zbrodni Hitlerowskich była obecna przy zbieraniu relacji z Auschwitz. W beznamiętny sposób, bez odautorskiego komentarza, wprowadza nas w świat pełen zła, jakby w piekielną otchłań. Krótkie, reportażowe teksty mają pokazać bezmiar ludobójstwa, któremu poddani zostali wszyscy uznani za nieprzyjaciół.
Ludobójstwo rozumiane jest tutaj nie tylko jako unicestwienie fizyczne, ale też odebranie ludzkiej godności, ludzkich cech.
Odwołanie do wybranego tekstu literackiego.
3. Także liryka stała się formą upamiętnienia Zagłady. Wzruszające są pisane na ten temat wiersze polskich świadków zbrodni ludobójstwa: Tadeusza Różewicza (Warkoczyk, Ocalony, Lament) czy Zbigniewa Herberta (U wrót doliny). Pokazane są tam ich najgłębsze przeżycia wewnętrzne, reakcje na to, co działo się z ludźmi podczas wojny. Obiektem opisu mogą być przedmioty, które pozostały po ofiarach – splot włosów, kanarek, przedmioty codziennego użytku – stają się one punktem wyjścia do głębokiej refleksji intelektualnej. Niektóre z wierszy mówią o dokonanych zbrodniach wprost: „ocalałem / prowadzony na rzeź”, w innych dramatyczny przekaz kryje się w głębokich znaczeniach metafor: „Okaleczony nie widziałem / ani nieba ani róży”.
Odwołanie do wybranych tekstów literackich.
Podsumowanie
Ludobójstwo jest dla człowieka doświadczeniem ekstremalnym. Stąd często tych, którzy przeżyli hekatombę II wojny światowej, nazywa się pokoleniem porażonym wojną. To porażenie widać w twórczości, która albo nie potrafi wyrazić ogromu zbrodni, nie może jej jakościowo określić, albo przeradza się w lament nad tymi, którzy odeszli. Historia ludobójstwa nie kończy się jednak na II wojnie światowej i trwa do dzisiaj, czego przykładem była choćby wojna na Bałkanach czy odbywające się na naszych oczach męczeństwo chrześcijan w Nigerii, Iraku i Syrii.
Zadanie 3.10. Teksty ikoniczne