2. Wieś w klasycznym wzorcu badawczym geografii
2.2. Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji i rozprzestrzeniania się osiedli
Badania lokalizacji osiedli wiejskich oraz dyfuzji („pochodu”) osadnictwa w przestrzeni naleŜą do najbardziej tradycyjnych geograficznych studiów sieci osadniczej zarówno w pracach geograficznych, jak i geograficzno-historycz-nych. W klasycznym okresie rozwoju geografii identyfikacja relacji człowiek–
środowisko przyrodnicze (zwane wówczas geograficznym) oraz zmienność ich
charakteru w czasie stanowiły w badaniach osadnictwa wiejskiego nieodzowną część większości opracowań. Charakterystyka lokalizacyjna wsi była obowiąz-kową częścią róŜnych studiów monograficznych (por. Szulc 1994a, s. 78), które w pierwszym okresie badań geograficzno-historycznych wychodziły głównie spod ręki historyków i etnografów, np. F. Bujaka, K. Potkańskiego, K. Dobro-wolskiego (por. Szulc 1994a, 1994b). Rolę środowiska przyrodniczego w roz-mieszczeniu wsi oraz w przestrzennym rozwoju wiejskiej sieci osadniczej uzasadniali geografowie, którzy włączyli się w te badania później niŜ historycy. W antropogeografii problem ten został podjęty kompleksowo, co przejawiało się w identyfikacji relacji genezy dwóch form (przyrodniczej i osadniczej) oraz w próbach opisu dyfuzji sieci osadniczej na tle form krajobrazu przyrodniczego większych obszarów (regionów i państw).
W okresie międzywojennym nie zdąŜono opublikować obszernych regional-nych syntez ewolucji sieci osadniczej i większość wyników badań dotyczyła w tym zakresie niewielkich obszarów. Powojennym pokłosiem zainteresowań geografów okresu międzywojennego były stosunkowo liczne studia odnoszące się do klasycznego celu badań, czyli określenia relacji pomiędzy układem elementów przyrodniczych a rozmieszczeniem osiedli i ewolucją form takich związków w czasie. Choć problem związku lokalizacji osiedla (połoŜenia topo-graficznego i geotopo-graficznego) był nieodłączną częścią prawie wszystkich badań krajobrazowych, to istota tych studiów polegała na kompleksowej ocenie tzw. „pochodu osadniczego”, czyli przedstawienia rozprzestrzeniania się
osad-nictwa w toku dziejowym na tle warunków środowiska przyrodniczego. Prace te wychodziły przede wszystkim spod ręki ukształtowanych naukowo w okresie międzywojennym uczniów pierwszego pokolenia geografów niepodle-głej Polski (np. M. Kiełczewska-Zaleska, J. Dylik, S. Zajchowska ze szkoły poznańskiej S. Pawłowskiego czy M. Dobrowolska ze szkoły krakowskiej L. Sawickiego i J. Smoleńskiego).
Bezpośrednio po wojnie, kiedy nie dokonała się jeszcze wymuszona w duŜej mierze zmiana metodologiczna geografii człowieka związana z postanowieniami konferencji w Osiecznej (postulaty specjalizacji oraz prymatu badań produkcji), wielu geografów kontynuowało studia zmierzające do całościowej (głównie w skali regionalnej) oceny związku zróŜnicowania przyrodniczego i genezy sieci osadniczej rozpoczęte jeszcze przed wojną. Jednym z najwaŜniejszych tematów analizy był przestrzenny rozwój sieci osiedli w czasie. Badania takie przed wojną podejmowała np. M. Kiełczewska (1931, 1934) w opracowaniach doty-czących typów osadnictwa wiejskiego, ich rozwoju nawiązującego do genezy rzeźby regionu. Słabo zaznaczona jeszcze specjalizacja wyraŜała się tym, Ŝe wielu geografów, choć miało pewne preferencje zainteresowań, nie stroniło od prac o róŜnej tematyce. W badaniach osadnictwa tego okresu splatały się często rozmaite wątki naukowych poszukiwań. Szczególny związek w skali regionów Polski łączył badania geomorfologiczne i hydrograficzne ze studiami krajobrazu osadniczego (współczesnego i minionych epok). Badania te były w antropo-geografii rozpowszechnione, a za klasyczne opracowania uznaje się studia J. Dylika (1931, 1935, 1936) dotyczące związku połoŜenia osiedli z układem dolin rzecznych (ukształtowaniem terenu) w okresie prehistorycznym oraz przyrodniczych podstaw lokalizacji grodzisk. Prace tego typu były wówczas przede wszystkim domeną badań archeologicznych, jednak miały one wyraźne braki w zakresie wiedzy o genezie i budowie form terenu, w których dokony-wano odkryć dawnego osadnictwa (por. Dylik 1935). S. Leszczycki (1958) w propozycji podziału nauk geograficznych, po konferencji w Osiecznej, uŜył terminu „geografia archeologiczna” jako synonim na określenie „geografia historyczna”, co niewątpliwie miało związek z częstymi badaniami geografów nad zagadnieniami rekonstrukcji krajobrazu kulturowego w czasach przedhisto-rycznych. Zainteresowania osadnictwem prehistorycznym, w związku z ukształ-towaniem i budową terenu, przejawiają współcześnie w większym stopniu geo-grafowie fizyczni (por. Domańska, Kittel, Forysiak 2009), w przeciwieństwie do okresu międzywojennego i pierwszych lat po wojnie, kiedy istniała w tym zakresie przewaga prac geografów osadnictwa lub regionalnych.
Prace J. Dylika pod względem koncepcyjnym nie były odosobnione, a wielu innych autorów w pierwszych latach powojennych dokonało prób syntezy
ba-dań, które rozpoczęli jeszcze w okresie międzywojennym. Opracowaniem takim było m.in. studium B. Świderskiego (1948) poświęcone badaniu wpływu formy terenu na połoŜenie osiedli wiejskich. B. Świderski, podobnie jak J. Dylik, pracę tę rozpoczął pod wpływem S. Pawłowskiego, jednak w wyniku utraty materia-łów w czasie wojny została ona powtórzona w okresie powojennym. Koncepcja badań była zbliŜona do innych tego typu i zawiera następujące etapy badań:
1) określenie typów połoŜenia osiedli według form terenu;
2) dobór podkładu kartograficznego do badań połoŜenia osiedli;
3) dobór metody topograficznego określania połoŜenia;
4) generalizacja wyników badań do typów wyŜszego rzędu;
5) analiza rozmieszczenia typów osiedli;
6) wyróŜnienie regionów połoŜenia typów osiedli wiejskich.
W przeciwieństwie do pracy J. Dylika (1948a), opracowanie miało charakter statyczny i nie zawierało opisu róŜnicującego zbiór osiedli pod względem gene-zy oraz jej związku z typem ukształtowania formy.
W układzie szczegółowym (topograficznym) próbę wyjaśnienia ewolucji wiejskiej sieci osadniczej podjął się w okresie międzywojennym S. Leszczycki (1932), który dokonał wnikliwej analizy genezy rozmieszczenia i struktury osadnictwa wiejskiego w Beskidzie Wyspowym. Wiele wcześniejszych i póź-niejszych prac geografów dotyczyło ogólnego połoŜenia geograficznego osiedli, natomiast S. Leszczycki przeprowadził analizę mikroskali (topografii), czyli określił róŜne aspekty połoŜenia oraz fizjonomii chłopskich zagród na tle spe-cyficznych warunków przyrodniczych pasma polskich Beskidów. S. Leszczycki (1932, s. 1, rys. 2.1) uwaŜał wówczas, Ŝe badanie postępu procesu osadni-czego w związku z warunkami naturalnymi jest naczelnym zadaniem geografii osadnictwa. Jego praca była wielowątkowa, bo oprócz cech połoŜenia topograficznego obejmowała równieŜ analizę form fizjonomicznych zabudowy. W zakresie połoŜenia zagród przedmiotem opisu było przede wszystkim ich połoŜenie na tle warunków fizjograficznych (wysokości bezwzględnej i względ-nej, cech morfologii terenu) oraz wodnych i glebowych, a takŜe ich orientacja względem stron świata. S. Leszczycki (1932) układ osadnictwa interpretował jako wynik wielowiekowego związku człowieka z przyrodą oraz stopniowego pokonywania barier naturalnych jako konsekwencji postępu w moŜliwościach przekształcania środowiska przyrodniczego. Autor ten wychodził z załoŜenia, Ŝe fizjonomia wiejskich siedlisk (równieŜ zagród) jest efektem dąŜeń i wysiłku ludności związanych ze stopniowym opanowaniem środowiska przyrodni-czego, a w budowie zewnętrznej wsi odbijają się wszelkie przejawy Ŝycia gospodarczego i kulturalnego (Leszczycki 1932, s. 2).
N W E S KOTUŃ 900 800 700 600 500 400 m n . p. m . 800 700 600 500 400 300
Rys. 2.1. Rozmieszczenie hipsometryczne zagród na Kotuniu według wystawy stoków. Przykład badań S. Leszczyckiego
Źródło: S. Leszczycki (1932, s. 22)
ZróŜnicowanie społeczno-gospodarcze, a tym samym równieŜ funkcjonalne wsi oraz wewnątrz samych osiedli, było opisywane poprzez materialne wytwory ludności wiejskiej nawiązujące do procesu rozwoju odpowiednich elementów konstrukcji form mieszkalnych i gospodarczych (fundamentów, ścian, pokryć dachowych). W interpretacji tej widoczne było zainteresowanie zmiennością formy zagrody i siedliska w czasie, od układów prostych do coraz bardziej złoŜonych i zróŜnicowanych. Krajobraz kulturalny, jego struktura i rozwój, przedstawiane były w kontekście rozwoju uŜytkowania ziemi oraz upraw. Kultu-ra w rozumieniu S. Leszczyckiego (1932, s. 60–65) odnosiła się bowiem do formy zagospodarowania (uprawy, lasy, drogi) i ich wykorzystania. Kultura jako rodzaj uŜytkowania środowiska była odbiciem związków człowiek–środowisko, wytwarzających się w czasie szeroko rozumianych stylów Ŝycia (idee Vidalo-wskie). Obszary górskie ze względu na duŜą pionową zmienność warunków przyrodniczych na stosunkowo małych obszarach były wdzięcznym dla geo-grafów tematem do rozwaŜań o wpływie przyrodniczego podłoŜa na Ŝycie grup ludzkich i zagospodarowanie miejsc bytowania oraz prób wyjaśnienia prze-mian osadniczych w odniesieniu do róŜnych zmiennych, np. otwarcie – domknięcie społeczności na skutek istniejących barier fizycznych,
dopaso-wania się ludzi do warunków panujących w układzie piętrowym i zmian w ich obrębie w toku dziejowym.
Podobny sposób oglądu zmian widoczny jest równieŜ w pracach
podkre-ślających czynnik sąsiedztwa etnicznego, co było w pewnym stopniu adaptacją
załoŜeń F. Ratzla o wpływie przemieszczeń ludności i kontaktu kulturowego na przejmowanie wzorca kultury „wyŜszej” przez kultury „niŜsze”. J. Wąsowicz (1934) przedstawił analizę zmian krajobrazu osadniczego i gospodarczego na Wołyniu pod wpływem reformy agrarnej obejmującej komasację gruntów i par-celację majątków ziemskich. Badania J. Wąsowicza dowodziły z jednej strony celowości likwidacji niewydolnej w XX w. gospodarki trójpolowej, a takŜe wy-raźnego wpływu osadników polskich, niemieckich, czeskich na rozpowszech-nienie nowych wzorców gospodarowania w rolnictwie ludności wołyńskiej (Wąsowicz 1934, s. 290–291).
Jedną z najciekawszych koncepcyjnie i merytorycznie prac powojennych z zakresu lokalizacji i przestrzennego rozwoju sieci osadniczej w czasie opubli-kował J. Dylik (1948a), twórca łódzkiego ośrodka geograficznego, znany głównie z zainteresowań geomorfologią i paleogeografią. Zainteresowania przy-rodnicze autora (geomorfologia) odbiły się na naturalistycznym sposobie oglądu procesu osadniczego. Studium z zakresu rozwoju sieci osiedleńczej w okolicach Łodzi (na WyŜynie Łódzkiej) było duŜym wkładem w opracowanie kompleksowej charakterystyki presji człowieka na środowisko i uwarunkowań naturalnych tego procesu. W okresie międzywojennym J. Dylik(1939a, 1939b), z róŜnych względów (rodzinnych i zawodowych) interesował się bliŜej proble-mami osadnictwa prehistorycznego w okolicach Łodzi oraz fenomenem roz-woju przemysłowego miasta. Celem zasadniczym pracy J. Dylika (1948a, s. 7) było określenie terenów młodszego i starszego osadnictwa, a następnie odniesienie określonych faz rozwoju osadnictwa do jakości przestrzeni przyrodniczej, głównie morfologii terenu. ZróŜnicowaniu rzeźby J. Dylik
przypisywał główną rolę w procesie „pochodu” osadnictwa w skali regionalnej3.
Przedstawienie procesu osadniczego miało uświadomić odbiorcom pracy, Ŝe do okresu uprzemysłowienia najbliŜsze okolice Łodzi były najpóźniej zagospodaro-wanym obszarem WyŜyny Łódzkiej. Stąd teŜ J. Dylik wprowadził określenie „ustronnego połoŜenia” Łodzi w okresie przedprzemysłowym oraz „inwersji osadniczej”, czyli gwałtownej zmiany w intensywności zagospodarowania w centralnej części regionu oraz dyskryminacji funkcjonalnej starych ośrodków
3 J. Dylik (1948a) zakładał, Ŝe wyznaczone przez niego zaleŜności w całych jed-nostkach terytorialnych (regionie) powinny potwierdzić się w ujęciach topograficznych, uwypuklając przede wszystkim znaczenie sąsiedztwa dla ekspansji osadniczej.
osadnictwa w części zewnętrznej. Wartość koncepcyjna i poznawcza prac J. Dylika (1948a) wynikała ze szczegółowo opracowanego studium przypadku rozwoju osadnictwa w skali duŜego obszaru od strony dawnych regionalnych peryferii (proces dośrodkowy), które stały się centrum nowego regionu (funkcjo-nalnego), podczas gdy większość prac geograficzno-historycznych przyzwy-czajała odbiorców takich studiów do analizy procesów osadnictwa w układzie odśrodkowym i formowania się na tym tle jednostek polityczno-administra-cyjnych (por. np. Piskozub 1968). Niebagatelną rolę odgrywała w tym kom-pleksowa charakterystyka połoŜenia wsi w wyróŜnionych przez autora „pod-łódzkich krainach geograficznych” (Dylik 1948b). W obrębie kaŜdej wyróŜnio-nej jednostki morfologiczwyróŜnio-nej, wydzielowyróŜnio-nej na bazie cech rzeźby terenu, J. Dylik obliczył udziały typów osadnictwa wiejskiego według okresu powstania, a to z kolei było podstawą do konstrukcji syntetycznej mapy rozwoju osadnictwa. Technika ta pozwoliła autorowi na potwierdzenie tezy o stopniowym wypeł-nianiu przez osadnictwo wiejskie terenów słabo zagospodarowanych do począt-ku XIX w. W studiach tych w duŜej mierze odbijały się tradycyjne poglądy posybilistów szkoły geografii człowieka o obopólnych relacjach człowiek–
środowisko i ich zmienności w czasie (zaleŜnie od postępu technologicznego).
W taki sposób autor podsumował wyniki badań:
Zmienny w czasie stosunek osiedlającego się człowieka do róŜnych typów rzeźby oraz stwierdzone odwrócenie funkcjonowania terenów brzeŜnych i środkowych stanowią zaprzeczenie skrajnie deterministycznych poglądów na jakość związków łączących człowieka ze środowiskiem antropogeograficznym. Interpretacja warun-ków geograficznych [przyrodniczych – przypis M.W.] prowadziła do róŜnych roz-wiązań zaleŜnie od zmienności celów i moŜliwości człowieka (Dylik 1948a, s. 50). W ośrodku poznańskim, na początku lat 50. XX w., podobną pracę do studium J. Dylika wykonała S. Zajchowska (1953). Rozwój przestrzenny sieci osadniczej autorka przedstawiła jednak w odniesieniu do innego elementu
środowiska przyrodniczego, a mianowicie zróŜnicowania gleb. S. Zajchowska
(1953) udowodniła, Ŝe lokalizacja osadnictwa w czasie miała związek z jakością gleb, tzn. osadnictwo wiejskie wraz z rozwojem stosunków społeczno-gos-podarczych obejmowało swym zasięgiem gleby coraz słabsze.
Rozwój wiejskiej sieci osadniczej w ujęciu J. Dylika oraz zbliŜonych mery-torycznie prac jest etapowym, kierunkowym procesem rozwoju w przestrzeni fizycznej (lokalnej, regionalnej). Etapy zmiany związane są z pokonywaniem barier przyrodniczych i wypełniania przez ekumenę przestrzeni niezagos-podarowanych, przy ciągłym zagęszczaniu się sieci osadniczej (fazy wzro-stu) jako pochodnej przyrostu demograficznego oraz wewnętrznego ruchu. Pomimo odniesień do kluczowej roli „zmienności celów i moŜliwości
czło-wieka” w całości koncepcji widoczna jest ciągłość naturalistycznego sposobu interpretacji sieci osadniczej jako organicznej całości, która rozwija, przechodzi przez etapy wzrostu, zmierza do dziejowej kulminacji. Naturalizm tej koncepcji wynikał nie tylko z przyjęcia określonych metod badań (empiryzm), ale równieŜ traktowania osadnictwa jak bytu przyrodniczego. Ewolucja rzeźby i ewolucja sieci osadnictwa przedstawiana jest za pomocą tych samych metod, przy uŜyciu jednakowego języka opisu naukowego.
Po ponad 20 latach problematyka ta powróciła w pracy J. Dylika o orygi-nalnym tytule Województwo ze stolicą bez antenatów, która jest do dzisiaj często cytowaną pozycją literatury w róŜnych pracach łódzkiego ośrodka geograficz-nego, zwłaszcza z zakresu geografii regionalnej i historycznej (Dylik 1970). Wyniki badań nad analizą „pochodu” osadnictwa wiejskiego na WyŜynie Łódz-kiej zostały tu poszerzone o wiele elementów, takich jak paleogeografia, rozwój miejskiej sieci osadniczej, zmiany administracyjne (rys. 2.2). NiepodwaŜalne walory poznawcze geografii historycznej regionu łódzkiego J. Dylika (1970) wynikają przede wszystkim z charakteru pracy nawiązującej do tradycji badań antropogeograficznych, do których w pierwszym rzędzie naleŜy zaliczyć regio-nalną syntezę opartą na określaniu relacji człowiek–środowisko przyrodnicze.
R ó w n i n a Ł a s k a Do l i na Gr a b i K o t l i n a S z c z e r c o w s k a Gra bia Pagórki Padulskie Osiedla: najstarsze z XV i XVI w. z XIX i XX w. 0 1 2 km
Rys. 2.2. Rozwój osadnictwa na wysoczyźnie. Przykład badań J. Dylika
Źródło: J. Dylik (1948a, s. 34)
Niektóre tezy rozwijane przez J. Dylika znalazły kontynuację w pracach M. Kotera z zakresu geografii historycznej osadnictwa. Szczególnie wyraźną inspiracją w studiach M. Kotera (por. np. 1994, s. 24–25) jest koncepcja zabytków przewodnich jako analogia do skamieniałości przewodnich, czyli
takich form architektonicznych, na podstawie których wnioskuje się o postępach osadnictwa na danym terenie. Zabytki przewodnie, ich forma i połoŜenie geo-graficzne, pomagają zrekonstruować proces zasiedlania oraz krajobraz kulturo-wy minionych epok historycznych.
M. Kiełczewska-Zaleska (1956, s. 18–19) zarzucała pracom J. Dylika i S. Zajchowskiej, Ŝe pod uwagę biorą tylko jeden element środowiska przy-rodniczego, a na rozwój osadnictwa wpływ ma cały kompleks uwarunkowań natury. Autorka ta równieŜ zaznaczyła, Ŝe studia z zakresu ewolucji sieci osadniczej, choć były poznawczo interesujące, to traktowały osadnictwo drugo-rzędnie (ilościowy wymiar badań), dlatego postulowała szersze włączenie do takich badań problemu przemian społeczno-gospodarczych, co rozpatrywała wówczas w połączeniu z ideologicznym wymogiem zastosowania ujęcia materializmu historycznego (lata 50. XX w.). NiezaleŜnie od ideologiczno- -politycznej otoczki badań naukowych w geografii historycznej (por. Dobro-wolska 1953, Konferencja w sprawie… 1953, Labuda 1953), która z czasem (od lat 60.) przestawała odgrywać znaczącą rolę, studia nad lokalizacją osiedli weszły w następną fazę, gdzie nowym motorem rozwoju, po okresie zastoju, stały się zagadnienia morfogenezy osiedli wiejskich (por. Kiełczewska-Zaleska 1956, s. 25). Badania te bazują jednak na innej koncepcji oglądu przemian wsi („od wewnątrz”). Studia lokalizacyjne (połoŜenia) wsi i przestrzennego rozwoju wiejskiej sieci osadniczej prowadzone w ramach antropogeografii i późniejsze odnosiły się przede wszystkim do czynników przyrodniczych, pomijały nato-miast w duŜej mierze uwarunkowania funkcjonalne, czyli prawidłowości wy-nikające np. z charakteru działalności społeczno-gospodarczej, terytorialnego i społecznego podziału pracy.
WARUNKI NATURALNE: – podłoŜe (skały) – ukształtowanie powierzchni – wody – klimat – roślinność
GOSPODARCZE PRZYCZYNY ZALUDNIENIA W TERAŹNIEJSZOŚCI I PRZYSZŁOŚCI OSIEDLA * funkcja * połoŜenie funkcjonalne * połoŜenie topograficzne * forma WARUNKI ANTROPOGENICZNE: – przynaleŜność do kręgu kulturowego – struktura społeczna (organizacja łeczna, stopień gospodarczego rozwoju) – struktura gospodarcza
(kapitalistyczna gospodarka rynkowa, gospodarka centralnie sterowana) – religia
TRWAŁOŚĆ SUBSTANCJI MATERIALNEJ
Rys. 2.3. Czynniki określające funkcję, formę i połoŜenie osiedla
Na zaniedbania te, związane z brakiem równowagi pomiędzy przyrodni-czymi i funkcjonalnymi czynnikami w analizie połoŜenia osiedli wiejskich, zwracali uwagę w późniejszych opracowaniach geografowie historyczni osadni-ctwa (por. np. Kiełczewska-Zaleska 1956, Szulc 1963), choć nigdy w takim szerokim zakresie, jak np. badacze niemieccy osadnictwa wiejskiego (por. Lienau 1989, rys. 2.3).