Ewolucja krajobrazu rolniczego

Teoretyczno-metodologiczny aspekt studiów nad zmiennością krajobrazów rolniczych, w tym równieŜ osadnictwa rolnego, był wynikiem wieloletnich

badań geograficzno-osadniczych M. Dobrowolskiej w ośrodku krakowskim⁴.

Zainteresowanie identyfikacją rozwoju krajobrazu kulturowego, w tym krajobra-zów rolniczych, widoczne było od początku pracy naukowej autorki. Jedna z pierwszych prac M. Dobrowolskiej (Mrazkówna 1922) koncentrowała się na rozwoju demograficznym ziemi krakowskiej w układzie przestrzennym. Roz-mieszczenie ludności (gęstość zaludnienia) oraz jego przyczyny były wówczas jednym z najbardziej powszechnych tematów prac badawczych antropogeo-grafii. D. Jędrzejczyk (1997, s. 107) w rekonstrukcji podejść badawczych polskiej antropogeografii zauwaŜył, Ŝe obok celu związanego z identyfikacją roli podłoŜa przyrodniczego w rozwoju osiedli w pracach geografów z początku XX w. waŜnym problemem było „określenie roli osadnictwa w kształtowaniu krajobrazu kulturalnego, a więc sui generis przestrzeni społeczno-gospodarczej”.

W okresie międzywojennym geografia człowieka koncentrowała się przede wszystkim na funkcji opisowo-poznawczej i wyjaśniającej, zwłaszcza w zakre-sie struktur krajobrazowych i regionalnych. Jednym z głównych przedmiotów zainteresowania było wówczas osadnictwo, głównie aspekt fizjonomiczny jako odzwierciedlenie relacji człowiek–środowisko (por. Jędrzejczyk 1997). Podob-nie interpretowano zróŜnicowaPodob-nie rolnictwa, które opisywano często z perspek-tywy przeglądu krain geograficznych Polski. Opis rolnictwa wykonywano często w ramach prezentacji zróŜnicowania regionalnego Polski (lub ziem polskich),

4 M. Dobrowolska (1895–1984) studiowała w Krakowie (UJ) u m.in. L. Sawickiego i J. Smoleńskiego. W okresie międzywojennym zawodowo była związana z Uniwer-sytetem Jagiellońskim, poświęcając się głównie pracy dydaktycznej, równolegle kon-tynuowała badania geograficzno-historyczne. Po wojnie kierowała Katedrą Geografii Ekonomicznej WyŜszej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie (obecnie Uniwersytet Peda-gogiczny). Oprócz działalności naukowej na szczególną uwagę zasługuje Jej działalność oświatowo-organizacyjna (por. R. Mochnacki 1968, J. Rajman, M. Wójtowicz 2010).

w ścisłym połączeniu z warunkami naturalnymi. Rolnictwo, jako ten dział gospodarki, na którego rozwój silnie oddziałują czynniki przyrodnicze, było w pewnym sensie naturalnym elementem w analizach krainistycznych, podobnie jak połoŜenie wiejskich osiedli (por. Pawłowski 1918b).

Licznych przykładów potwierdzających tę tezę dostarczają opracowane na początku XX w. i w okresie międzywojennym naukowo-dydaktyczne studia z geografii regionalnej (krain) Polski i świata (por. np. Nałkowski 1907, Pawłowski 1918b, Sujkowski 1921, Radliński 1924). I tak np. S. Pawłowski (1918b, s. 25) w opisie Karpat Fliszowych przedstawia wpływ środowiska przyrodniczego na zróŜnicowanie rolnictwa:

Między podgórzem a górami zachodzą wyraźne krajobrazowe, florystyczne i gos-podarcze róŜnice. Podgórze wraz z Beskidem Nizkim jest terenem uprawy zbóŜ chlebowych. Wciska się po niem uprawa pszenicy w głąb gór. Góry są natomiast obszarem uprawy owsa, lnu i ziemniaków.

Natomiast T. Radliński (1924, s. 109) w następujący sposób charakteryzuje rolnictwo Podhala:

Podhale to kraina uboga. Grunty są tu jałowe, bardzo wiele jest pastwisk i nie-uŜytków. Ze zbóŜ dających tu niewielkie plony 2–3 ziaren z jednego, uprawiają owies i trochę Ŝyta, prócz tego ziemniaki. Głównym zajęciem ludności jest paster-stwo, wyrąb lasów, zwoŜenie drzewa.

Systematyczne opisy rolnictwa Polski wraz z próbami jego typologii lub regionalizacji naleŜały do rzadkości i były głównie częściami podręczników z zakresu geografii Polski (tab. 2.1). Większość prac miała charakter statyczny i koncentrowała się na opisie cech rolnictwa w związku ze zróŜnicowaniem warunków naturalnych.

Na tle statystycznego ujęcia wielu ówczesnych prac, studia M. Dobrowol-skiej nad przemianą krajobrazów kulturowych wnosiły nowe ujęcie problemu. JuŜ w pierwszych pracach autorka interesowała się zmiennością przestrzenną zjawisk w tzw. toku dziejowym. M. Dobrowolska (1922) moŜe być pod pewnymi względami uwaŜana ze prekursorkę teoretycznych i empirycznych badań nad genezą zjawisk ludnościowo-gospodarczych oraz periodyzacji takich dziejów z punktu widzenia antropogeografii, a nie historii. Autorka miała kry-tyczne spojrzenie na jednostronną interpretację dziejów społecznych w ujęciu Ratzlowskiego determinizmu przyrodniczego. W wyjaśnieniu wzrostu ludności (gęstości zaludnienia) w duŜym stopniu wskazywała na rolę struktury produkcji w tworzeniu się róŜnych form koncentracji populacji. We wczesnych interpre-tacjach procesów osadniczych zaznaczały się wpływy ewolucjonizmu o materia-listycznym zabarwieniu.

Tabela 2.1. Główne elementy opisu rolnictwa w Geografii Polski

Element opisu Zawartość

Wyzyskiwanie ziemi ^{ekspansja rolnictwa i zagospodarowanie nieuŜytków} główne obszary uprawy roli

Gleba

proces glebotwórczy

urodzajność typów gleb i zróŜnicowanie urodzajności według krain

Produkcya zbóŜ głównych i inne płody rolnicze

uprawy główne i drugorzędne

powierzchnia upraw i ich rozmieszczenie wymagania upraw

plony zbóŜ i innych roślin uprawnych Przemysł rolniczy

główne uprawy przemysłowe

rola branŜ przemysłu rolnego w rozwoju gospodarczym i eksporcie

Hodowla zwierząt domowych

związek hodowli z warunkami naturalnymi rodzaje hodowli i ich rozmieszczenie rola hodowli w produkcji towarowej

Leśnictwo

funkcje lasu

zmniejszenie powierzchni lasów i jego przyczyny rozmieszczenie lasów

handel drzewem Zajęcia rolnicze i rozwój

rolnictwa

rola rolnictwa w zatrudnieniu cechy własnościowo-agrarne mechanizacja i postęp w rolnictwie regiony rolnicze

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Geografia Polski S. Pawłowskiego (1918b). W pierwszych pracach M. Dobrowolska (1922, s. 106) zrywała z ujęciem krainistycznym (rozpatrywanie zjawisk społecznych na tle jednostek natural-nych) i przyjęła układ jednostek administracyjnych, uzasadniając to w nastę-pujący sposób:

[…] pojęcie kaŜdej jednostki fizjograficznej opiera się juŜ w swej definicji na wartościach geograficznych [przyrodniczych – przypis M.W.], pragniemy zaś uni-knąć wszystkiego, co mogłoby zabarwić i uwarunkować dalsze wnioski. Jednostka

administracyjna jest przytem najodpowiedniejszą i ze względów rozwojowych,

gdyŜ ona tylko pozwala porównać, ewentualnie zestawić ze sobą czynniki społeczne, polityczne czy ekonomiczne w pewnym okresie [podkreślenie M.W.].

Rozległe zainteresowania M. Dobrowolskiej na pograniczu geografii, historii i etnografii, a później równieŜ socjologii, sprawiały, Ŝe jej sposób oglądu struktur osadnictwa wiejskiego wiązał się ściśle z refleksją o genezie zjawisk

osadniczych, ich ewolucji i typologii w róŜnych układach (czasowym, prze-strzennym, problemowym). NiezaleŜnie od specyfiki dwóch głównych pól badawczych (geografia historyczna oraz geografia osadnictwa i ludności) jej prace odznaczały się ujęciem problemów struktury osadniczej (współczesnej lub historycznej) w pewnym ciągu rozwojowym. Prace te charakteryzował dualizm wzorca badawczego. Studia geograficzno-historyczne, głównie z zakresu ewo-lucji sieci osadniczej na tle warunków naturalnych oraz ewoewo-lucji krajobrazu rolniczego (kulturowego), cechowały się interpretacją typową dla wzorca klasy-cznego, choć z zauwaŜalnymi wpływami marksistowskiego materializmu histo-rycznego. Dualizm ten nie miał jednak ścisłego charakteru, tzn. powojenne opracowania M. Dobrowolskiej są pod tym względem (wzorca badawczego) eklektyczne. Rozgraniczenie prac o przewadze określonych wpływów jest subiektywną decyzją opartą na analizie treści odpowiednich studiów.

Wyniki kompleksowych badań M. Dobrowolskiej nad osadnictwem, głównie z bliskiego jej rodzinnie i zawodowo obszaru południowej Małopolski, ukazały się po II wojnie światowej, w niektórych przypadkach z bardzo długim opóź-nieniem (por. Dobrowolska 1985). Na podstawie notatek naukowych autorki z lat 30. XX w. (np. Dobrowolska 1931) na temat oceny przemian układów osadniczych w toku dziejowym trudno określić podstawę metodologiczną tych studiów, choć z pewnością wpisywały się wówczas w klasyczny postulat bada-nia relacji człowiek–środowisko przyrodnicze. Wydana po śmierci M. Dobro-wolskiej (1985) praca z zakresu geografii historycznej osadnictwa południowej Małopolski stanowiła rozwinięcie pierwszych prac z okresu przedwojennego. Ma ona przede wszystkim charakter poznawczy, bez dogłębnego wyjaśnienia specyfiki teoretyczno-metodologicznej.

Przeprowadzona w pracy rekonstrukcja środowiska geograficznego miała według M. Dobrowolskiej ukazać nawarstwienia kulturowe z poszczególnych faz rozwoju historycznego. PrzeobraŜenie struktury osadniczej widziane było jako dialektyczny związek dwóch kategorii sił, tzn. „sił przyrody” i „sił wytwór-czych” (Dobrowolska 1985, s. 9). Autorka znajdowała się pod wyraźnym wpły-wem marksistowskiej interpretacji dziejów społecznych, w której źródłem postę-pu jest zmiana „bazy” rozumianej jako typ stosunków produkcji. Rekonstrukcja procesu rozwoju osadnictwa, w tym równieŜ wiejskiego, opiera się na załoŜeniu,

Ŝe czynniki produkcji, których oddziaływanie jest pochodną postępu

tech-nologicznego, mają główny wpływ na ewolucję osadnictwa. Układ sieci osiedli i jej funkcje odzwierciedlają charakter działalności gospodarczej, jego zmianę oraz nowe moŜliwości techniczne w pokonywaniu „oporu” środowiska przyrodniczego. Podejście M. Dobrowolskiej, w przeciwieństwie do tez J. Dy-lika, miało charakter wyjaśniający presję osadnictwa na nowe tereny w

katego-riach postępu społecznego, którego mechanizm funkcjonuje na styku „sił przy-rody” i „sił wytwórczych” człowieka. Z tego punktu widzenia, niezaleŜnie od oceny, ewolucja układów osadnictwa opisana przez M. Dobrowolską była znaczącym krokiem naprzód w ogólnej teorii jego ekspansji („pochodu”).

Powojenne tezy M. Dobrowolskiej zamieszczone w jej ostatniej duŜej publi-kacji są świadectwem niezmiennej interpretacji przemian społeczno-gospodar-czych wsi w obrębie materialistycznego spojrzenia na ewolucję krajobrazu wsi. Droga rozwoju naukowego autorki, a tym samym zmiana sposobu interpretacji przemian społeczno-osadniczych, była systematycznym poszerzaniem teorii ewolucji osadnictwa wiejskiego i krajobrazu rolniczego o zasady materializmu historycznego. W ujęciu materialistycznym M. Dobrowolska (1948) interpre-towała ogólną ewolucję krajobrazu kulturowego oraz współczesnych moŜliwości

śledzenia takich zmian (nowe techniki – zdjęcia lotnicze). Zdaniem autorki

antropogeografia jest nauką o współzaleŜności ziemi i społeczeństw ludzkich. W toku dziejów wynikiem wzajemnego oddziaływania człowieka i przyrody są krajobrazy kulturowe – synteza działalności społeczeństwa w ich środo-wiskach (Dobrowolska 1948, s. 154–156). Krakowska badaczka traktowała społeczeństwo jako organiczną całość i tak pisała o jego przystosowaniu się do warunków środowiska:

Na wyŜszych szczeblach kultury społeczeństwo pozostawia w krajobrazie w kaŜ-dym okresie historycznym obraz swej epoki, ściślej mówiąc obraz swego sposobu

przystosowania się do warunków siedliska. Przystosowanie się organizmu łecznego do środowiska w wyniku podświadomej lub świadomej reakcji grup

spo-łecznych na warunki otoczenia powoduje z jednej strony celowe rozmieszczenie grup pod względem ilościowym i jakościowym, z drugiej przetwarzanie środowiska przez gospodarczą i kulturalną działalność (Dobrowolska 1948, s. 156) [podkreślenia M.W.]. Zadaniem M. Dobrowolskiej (1948, s. 159) metoda ewolucyjna badań krajobrazów kulturowych jest systematycznym badaniem dziejowego procesu przystosowania się ludzi do środowiska przyrodniczego, a kluczowe zadanie geografów polega na odtworzeniu faz ewolucji krajobrazu, które powodują „odkładanie się warstw kulturowych” (stratygrafia kulturowa). Jej praca zawiera nie tylko wątek opisowy i systematyzujący wiedzę (głównie z lat 20. i 30. XX w.), ale ma równieŜ charakter wartościujący. W treści obszernego opracowania odbija się intelektualny dyskurs antropogeografii i nauk społecznych związany z ideą ewolucjonizmu społecznego. Przykładem są liczne odwołania do poglądów L. Krzywickiego – międzywojennego marksisto-wskiego socjologa, któremu bliskie były poglądy L. Morgana. Autorka, roz-waŜając problem rozwoju cywilizacyjnego, podkreślała, Ŝe postęp, w wyniku którego dochodzi do złoŜoności organizacji społecznej grup ludzkich, moŜe być

w konsekwencji dla nich destruktywny (Dobrowolska 1948, s. 191). Myśl M. Dobrowolskiej (1948, s. 191–199) zmierzała do podkreślenia niesprawiedli-wości ewolucji społecznej, która jest następstwem odejścia od praw wyzna-czonych przez przyrodę w Ŝyciu społecznym. Autorka dowodzi, Ŝe drogą zharmonizowania rozwoju społecznego jest wprowadzenie zasad gospodarki planowanej:

Przystosowanie się do warunków przyrodniczych jest procesem, który się

usta-wicznie rozwija i udoskonala. […] W nawarstwianiu się form, systemów

społecz-nych i kultur oraz komplikowania się mechanizmu Ŝycia gospodarczego i

spo-łecznego wraz z rozwojem kultury piętrzą się trudności, zwłaszcza Ŝe przestrzeń

Ŝyciowa poszczególnych grup i narodów jako teŜ całej ludzkości jest coraz bardziej ograniczona. […] Interesy uprzywilejowanych grup i chęć zysku decydują teŜ często o charakterze i kierunkach akcji osadniczo-gospodarczej, która nie postępuje po

liniach wskazanych przez przyrodę […]. Wyznaczyć odpowiednie funkcje

posz-czególnym czynnikom jako teŜ zharmonizować ich działanie moŜe tylko planowa

gospodarka uspołeczniona […] (Dobrowolska 1948, s. 191–199) [podkreślenia

M.W.].

Celem M. Dobrowolskiej nie było proste określenie elementów krajobrazu kulturowego oraz czynników kształtujących kierunek jego ewolucji. Próbowała wprowadzić do interpretacji ewolucjonizmu zasady materializmu histo-rycznego, określając podstawowe czynniki kształtujące stosunki produkcji jako efekt dialektyki „siły przyrody” – „siły wytwórcze” oraz uwydatniają-ce czynniki polityczne, jako odpowiednik „nadbudowy ideologicznej”, „ko-rygującej” bieg ewolucji społecznej.

Ten sposób widzenia zmiany krajobrazu kulturowego, w tym równieŜ osadni-czego, znalazł później rozwinięcie w wielu powojennych pracach autorki doty-czących przeobraŜeń społeczno-gospodarczych wsi małopolskich w okresie gospodarki centralnie planowanej.