3. Wieś w scjentystycznym wzorcu badawczym geografii
3.3. Dynamika struktur osadniczych wsi
Koncepcja dynamiki struktur osadniczych wsi została sformułowana przez M. Dobrowolską w połowie lat 50. XX w., kiedy podjęła pracę na stanowisku kierownika Katedry Geografii Ekonomicznej WSP w Krakowie (Pakuła, Rajman 1975). Wydarzenie to rozpoczęło nowy etap badań geograficznych nad osadnic-twem. W zakresie przemian osiedli wiejskich skoncentrowano się przede wszys-tkim na przeobraŜeniach społeczno-gospodarczych oraz demograficzno-osadni-czych. Rozpoczęty w 1958 r. cykl prac, ukazujący załoŜenia teoretyczne oraz wyniki badań zespołu (Dobrowolska 1958, 1959), zawierał dyrektywy metodo-logiczne badań struktur osadniczych.
Po II wojnie światowej duŜy wpływ na kierunek badań osadniczych M. Dobrowolskiej i jej zespołu (m.in. A. Prochownik, T. Jarowiecka, B. Górz, A. Rajman, A. Krakowska) miały skrystalizowane poglądy na cele badań geografii ekonomicznej oraz, co podkreśla się rzadko, socjologiczne koncepcje jej męŜa – K. Dobrowolskiego. Istota prowadzonych studiów nad osadnictwem w okresie powojennym polegała przede wszystkim na wprowadzeniu zasad marksistowskiego determinizmu społecznego oraz próbie całościowego opisu zmian społeczno-gospodarczych (wbrew narzuconej specjalizacji na konferencji metodologicznej w Osiecznej).
Szczególne znaczenie dla przedstawienia wizji badań przeobraŜeń społeczno- -gospodarczych osiedli wiejskich po II wojnie światowej miały dwie prace, tzn.:
1) Badania nad geografią osiedli południowej Małopolski (Dobrowolska
1958), gdzie przedstawiono zakres studiów prowadzonych w ramach pierwszych powojennych badań sieci osadniczej,
2) Dynamika struktur osadniczych i ich układów przestrzennych –
podsumo-wanie wieloletnich badań (Dobrowolska 1970).
M. Dobrowolska (1958, s. 93) uwaŜała, Ŝe postawienie i rozwiązanie pro-blemu przemian osadniczych w warunkach gwałtownej industrializacji wymaga właściwego przygotowania, które powinno obejmować:
1) powiązanie ewolucji sieci osadniczej z teorią regionu,
2) ustalenie priorytetu dla badań terenowych,
3) rozszerzenie metod badań o techniki społeczne (kwestionariusz ankiety).
M. Dobrowolska (1958) podjęła dyskusję z preferowanym wówczas mode-lem rozwoju geografii, czyli z ujęciem branŜowym. Jej zdaniem podejście spe-cjalistyczne miało ograniczone zastosowanie, a „wąska specjalizacja w geografii ekonomicznej stanowi jedynie fragment zadań badawczych”. Świadomość ta brała się z obserwacji zainteresowań innych dziedzin badań społecznych, m.in.
socjologii i etnografii. Zadaniem autorki przemiany społeczno-gospodarcze wsi są interdyscyplinarnym problemem badań (Dobrowolska 1958, s. 94). Celem ostatecznym, jak pisała M. Dobrowolska (1958, s. 94) „pozostanie zawsze «integralne odtworzenie istniejącej rzeczywistości» ze wszystkimi jej faktami, z uwzględnieniem współzaleŜności zjawisk i zachodzących procesów”. Specy-fiką badań geograficznych jest ujęcie regionalne, tzn. głównym celem geografa jest integralne wyjaśnienie odmienności regionu, czyli kompleksowe odtwo-rzenie związków genetycznych i funkcjonalnych zachodzących pomiędzy ele-mentami a procesami w regionie. Badania poszczególnych elementów struktury regionu, w tym wsi, powinny prowadzić do określenia zakresu więzi regionalnej (funkcjonalnej i społecznej). Podstaw takiego podejścia upatrywała w grunto-wnych studiach nad przeszłością regionu, interpretowaną jako pewien mecha-nizm dziejowy – niezbędny do wyjaśnienia współczesnych zmian (Dobro-wolska 1958, s. 95). Badania nad strukturami osadniczymi muszą, zadaniem M. Dobrowolskiej (1958), zostać powiązane z teorią regionu i szerzej z teorią geografii. Dla M. Dobrowolskiej (1970, s. 6) zjawiska osadnicze są zjawiskiem historycznym, rozwijającym się w czasie, i naleŜy je rozpatrywać w związku ze zmianami sposobów wytwórczości („siły wytwórcze” – „baza”) i społeczno- -politycznymi („nadbudowa”) na gruncie regionu, którego struktury w efekcie ulegają przemianom lub tworzą się in statu nascendi (Dobrowolska 1962). Kluczową rolę odgrywał tu pogląd na dobór metody odkrywania tych relacji. Autorka twierdziła, Ŝe struktury osadniczej nie moŜna bowiem oderwać od struktury społeczno-gospodarczej regionu, a problem odrębności, trwałości i zmienności struktury regionalnej naleŜy widzieć w funkcjonalnym związku poszczególnych elementów (demograficzno-osadniczych, społeczno-gospodar-czych, polityczno-administracyjnych) i ich rozwoju historycznego. Rozwój historyczny jest nierównomierny – w jego efekcie pewne elementy nara-stają, inne zaś zamierają lub giną (Dobrowolska 1970, s. 7).
W porównaniu z wieloma innymi koncepcjami osadniczymi genetyczno- -ewolucyjnymi, spojrzenie na układy osadnictwa sprawiało, Ŝe wieś nie była marginalizowana. Osadzenie współczesnych przemian społeczno-gospodarczych osadnictwa wiejskiego w szerokim kontekście historycznej zmienności układu osadniczego ukazuje zmianę roli (funkcji) wsi w kolejnych etapach jej prze-kształceń. Wiele ze studiów prowadzonych w zespole badawczym było szcze-gólnym przypadkiem badań geograficzno-historycznych nad dawną strukturą społeczno-gospodarczą wsi. Dokonywano w nich wnikliwej rekonstrukcji krajobrazu agrarno-osadniczego Małopolski wraz z badaniem historii pojedyn-czych gospodarstw rolnych (por. Prochownik 1962, 1968a). Analiza genezy rozdrobnienia agrarnego była kluczowa dla wyjaśnienia związku pomiędzy
uprzemysłowieniem a róŜnicowaniem się społeczno-zawodowym i przestrzen-nym wsi (Prochownik 1968b).
Jednym z podstawowych pojęć dla budowy programu badań dynamiki struktur osadniczych było „integralne odtworzenie rzeczywistości”. Pojęcie to w polskiej socjologii wprowadził K. Dobrowolski w kontekście badań regionów kulturowych (etnograficznych). Metoda integracyjna była, zdaniem autora, sposobem na przełamywanie specjalizacji nauk społecznych, a główne jej zada-nie polegało na poszukiwaniu związków funkcjonalnych pomiędzy zjawiskami społecznymi oraz określeniu roli historycznego podłoŜa badań. Oryginalnym pomysłem K. Dobrowolskiego było prowadzenie terenowych badań history-cznych, które przez odwoływanie się do jednostkowej i zbiorowej pamięci miały uzupełniać studia archiwalne (Dobrowolski 1952). Nacisk na interpretacje zjawisk gospodarczych, funkcjonalnych w kategoriach trwania i zmienności społecznej w ujęciu mikrostrukturalnym odsłaniał efekty przemian niemoŜliwe do identyfikacji na podstawie oficjalnego materiału statystycznego, zestawia-nego zazwyczaj w makroskali przestrzennej.
Tabela 3.2. Elementy analizy struktury społeczno-gospodarczej wsi według M. Dobrowolskiej
Elementy:
1. Struktura osadnicza
2. Współczesna struktura własnościowa 3. Analiza stosunków gospodarczych 4. Aktywne ośrodki produkcji
5. Struktura demograficzna i jej przemiany, w szczególności: – odpływ ludności a postęp gospodarczy
– dojazdy do pracy jako czynnik przemian społeczno-gospodarczych
Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Dobrowolskiej (1958).
Analiza zawartości opracowań M. Dobrowolskiej pozwala zinterpretować
program badań w kategoriach genetyczno-funkcjonalnych (1958, s. 100–120)3.
3 Genetyczno-funkcjonalny program badawczy został w polskich warunkach sformu-łowany przez A. Suliborskiego (por. 2001, 2010), nawiązując do pierwszych pogłę-bionych przemyśleń podkreślających historyczną zmienność funkcji i struktury funkcjo-nalnej miast (por. Werwicki 1962). Zdaniem A. Suliborskiego (2010, s. 107), główne załoŜenia programu genetyczno-funkcjonalnego odnoszą się nie tylko do przesunięcia punktu cięŜkości na dynamikę zmiany funkcjonalnej (w tym czynników i efektów fun-kcjonalnych), ale takŜe polegają na wyjaśnieniu zmiany w kategoriach procesu dziejo-wego – „uwarunkowaną szeregiem czynników permanentną zmianę społeczną i gospo-darczą”.
Za główne dyrektywy projektu szkoły krakowskiej (WSP) naleŜy uznać: – wskazanie historycznych i współczesnych czynników przemiany struktury społeczno-gospodarczej wsi, w tym określenie uwarunkowań przyrodniczych rozwoju „sił wytwórczych”;
– periodyzację dziejów osiedli w odniesieniu do cech formacji społeczno- -gospodarczych;
– określenie typu struktury lub typu rozwojowego (funkcjonalnej) osiedla oraz ewolucji tych typów na przestrzeni dziejów;
– wyjaśnienie zmian w funkcjonowaniu sieci osadniczej w odniesieniu do problemu więzi regionalnej;
– ocenę trwałości poszczególnych elementów subregionalnych i lokalnych sieci osadniczych wytworzonych w róŜnych okresach oraz relacji występujących pomiędzy nimi współcześnie w kategoriach nierównomiernego rozwoju histo-rycznego;
– wyjaśnienie przemiany struktury przestrzennej osiedla w odniesieniu do zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych (formacji społeczno-gospo-darczej).
Tabela 3.3. Próba systematyki osiedli na podstawie odsetka ludności rolniczej mieszkającej w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Przykład badań
M. Dobrowolskiej nad zróŜnicowaniem społeczno-gospodarczym wsi Udział osiedli (gromad) danej kategorii w powiatach (%) Udział ludności
zatrudnionej w rolnictwie
do ogółu ludności (%) Strzelce Chrzanów Oświęcim Jasło śywiec I. Grupa 0–10 PrzewaŜnie miasta 5 5 1 1 - II. Grupa 10–20 Osady robotnicze i miasteczka, uzdrowiska 13 10 5 - 4 III. Grupa 20–30 Wsie robotnicze 25 26 22 6 5 IV. Grupa 30–40 Wsie chłopsko- -robotnicze 51 37 37 9 44 V. Grupa 40–50 Wsie rolnicze 6 17 25 27 35
VI. Grupa powyŜej 50
Wsie rolnicze - 4 - 63 12
Na przełomie lat 50. i 60. XX w. w Zakładzie Geografii Ekonomicznej WSP w Krakowie wypracowany został model badań, który stał się przez następne lata obowiązujący przy kompleksowym podejmowaniu problemu przemian struktury społeczno-gospodarczej wsi małopolskiej (Dobrowolska 1959, por. tab. 3.2 oraz 3.3). W jego skład wchodziły następujące zagadnienia:
1)kształtowanie się głównych ośrodków przemysłowych;
2)dojazdy do pracy jako czynnik przemian wsi;
3)przemiany społeczno-gospodarcze wsi zaplecza ośrodków przemysłowych;
4)typologia osiedli wiejskiej według struktury zawodowej;
5)wyznaczenie mikroregionów na podstawie geograficznego podziału pracy.
Autorka dogłębnie przedstawiła genezę osadnictwa, naświetlając problem przemian wsi i wiejskich układów osadniczych z wielu punktów widzenia. Interpretacja procesu przemian osadniczych zakładała charakter celowy i dziejo-wą kulminację, która wiąŜe się, jak podkreśla M. Dobrowolska (1970, 1976), z „rewolucyjnym przekształcaniem struktur i układów osadniczych w gospo-darce socjalistycznej”. Autorka utrwaliła tezę mówiącą o rewolucyjnym charak-terze przemian osadniczych w okresie socjalistycznym (Dobrowolska 1970). W ten sposób dynamika zmiany, jej totalny charakter, kierunkowość i celowość, zastąpiły kluczową funkcję rewolucji w opisie przemianach społeczno-osadni-czych, tak jak miało to miejsce w geografii radzieckiej. M. Dobrowolska w swych pracach nie przeciwstawiała sobie gospodarki kapitalistycznej i socja-listycznej. Opisywała je jako ciąg wydarzeń, które były przede wszystkim wizją ewolucyjnych przemian osadniczych, ze szczególnym uwzględnieniem roli ostatniego etapu zmian, co wyraŜało się m.in. w tytułach rozdziałów, np. rewolucyjne przekształcenie struktur osadniczych w gospodarce socjalistycznej (por. Dobrowolska 1970). Wsie identyfikowane były jako układy osadnicze ewoluujące z układów domkniętych (prostych) w układy otwarte (złoŜone), podporządkowane funkcjonalnie ośrodkom przemysłowym (Dobrowolska, Prochownik 1971), a za wyraz tych związków przyjmowano dojazdy do pracy oraz udział rodzin robotniczych i chłopsko-robotniczych w strukturze społecznej (por. tab. 3.3). Jedną z prac M. Dobrowolska (1970, s. 31–32) podsumowuje w następujący sposób:
Gwałtownie narastające procesy urbanizacji i rozwój komunikacji wprowadzają
rewolucyjne zmiany w sieci osadniczej. Największe przemiany dokonują się na
terenach wiejskich. Tok tych przeobraŜeń rozpoczęty przez reformę rolną rozszerza
się przez działania gospodarki planowej, w wyniku postępu technicznego i
uprze-mysłowienia kraju, które stworzyło chłonne rynki pracy pozarolniczej i umoŜliwiło
masowe zatrudnienie ludności chłopskiej. W procesie zmniejszających się róŜnic
między miastem i wsią współdziałają wszystkie formy socjalizacji – społecznej, ekonomicznej i kulturowej – przyspieszając proces wzrośnięcia społeczności
wiej-skiej w kulturę narodową poprzez masowe uczestnictwo we wszystkich
dzie-dzinach pracy i Ŝycia zbiorowego. Najwolniejszym procesom przekształceń podlega przebudowa wiejskich struktur osadniczych hamowana przez przetrwałe relikty dawnego ustroju agrarnego [podkreślenia M.W.].
M. Dobrowolska uwaŜała, Ŝe czynnikiem przemiany wsi i przełamania jej zapóźnień strukturalnych jest zewnętrzne oddziaływanie procesów industriali-zacji i umasowienia zachowań społecznych. Pogląd ten jest zamianą determi-nizmu przyrodniczego („społeczności wiejskie wrastają w przyrodę”) na de-terminizm społeczny („społeczności wiejskie wrastają w społeczeństwo maso-we”). Czynnikiem hamującym ewolucję w kierunku poŜądanym była struktura agrarno-własnościowa. Pomimo pogłębionej interpretacji społecznych zmian na wsi, autorka nie zwracała duŜej uwagi na np. kulturowe znaczenie ziemi i przy-wiązanie ludności wiejskiej do tradycyjnych wartości. Wzrost aktywności poza-rolniczej, a tym samym otwarcie się wsi na odziaływania zewnętrzne upodo-bniały ją pod względem społecznym do miasta (urbanizacja). W całości roz-waŜań zaznaczała się przewaga badań struktur i procesów przemian całości
społeczno-osadniczych nad faktami jednostkowymi w mikroskali przestrzennej4.