2. Wieś w klasycznym wzorcu badawczym geografii
2.5. Podsumowanie
W klasycznym wzorcu badawczym geografii na badania osiedli i obszarów wiejskich największy wpływ miały idee ewolucjonizmu społecznego, który został zaadoptowany pośrednio, przez naśladownictwo studiów prowadzonych głównie nad siecią osadniczą i krajobrazem osiedli w geografii niemieckiej oraz francuskiej. Popularność idei ewolucjonistycznych w geograficznych badaniach wsi wynikała ze stosunkowo prostego schematu (modelu) pojęciowego oraz zastosowania analogii „organicznej całości”, która podlega kierunkowej i etapo-wej zmianie. Sprowadzenie podstawy teoretyczno-metodologicznej do pewnego narzędzia analizy powodowało brak refleksji nad statusem ontologicznym ba-danej rzeczywistości i wpływem sposobu widzenia na przyjmowanie określo-nych załoŜeń i metod badań. W większości przypadków przedmiotem studiów było osadnictwo człowieka, materialne wytwory (urządzenia) powstałe w wy-niku procesu osadniczego. Specyfika osadnictwa obszarów (regionów) była roz-patrywana przede wszystkim z punktu widzenia fizjonomii osiedla, krajobrazu rolniczego, w tym form osadnictwa rolnego. Zdaniem klasyków geografii, wy-twory kultur rolniczych (agrokultury) miały przyczyny w charakterze relacji człowiek–przyroda. W małym stopniu przedmiotem zainteresowań były relacje społeczne, stosunki produkcji, a tym samym próba opracowania typologii czy regionalizacji rolnictwa. W antropogeografii polskiej nie potrafiono związać ze sobą zjawisk osadniczych i sposobów produkcji rolnych, co było juŜ w pier-wszym okresie studiów wiejskich w geografii (okres klasyczny) duŜą przesz-kodą dla budowy całości geograficznej wiedzy o Ŝyciu i pracy na wsi. Pewne próby szerszego namysłu nad całością przekształceń środowiska wsi związane były z koncepcją dynamiki krajobrazu rolniczego (typu krajobrazu kulturo-wego).
W większości prac geograficznych przyjmujących wzorzec klasyczny moŜna zauwaŜyć koncepcyjny formalizm, który w przypadku dominacji badań nad osadnictwem przejawiał się przede wszystkim w przyjęciu modeli rzeczywis-tości zapoŜyczonych z nauk przyrodniczych oraz metod, którymi się
posłu-giwały (naturalistyczny pozytywizm). W geograficznych badaniach wsi wzorca klasycznego dokonywano często absolutyzacji pojęcia zmiany, tzn. współczesną interpretację warunków rozwoju struktur i procesów osadniczych przenoszono na wcześniejsze epoki historyczne. Dochodziło w ten sposób do swoistej uni-fikacji historycznego procesu zmiany, tzn. formułowano uniwersalną wizję roz-woju społecznego, jednakową dla wszystkich społeczeństw, tzn. dokonywano redukcji „procesu dziejowego” do wybranych elementów, który pozwala go dopasować do róŜnych (np. regionalnych) układów osadnictwa. Przemiana sieci osadniczej (np. rozprzestrzenianie się osiedli) lub krajobrazu wsi (np. morfo-geneza osiedli) przedstawiana była jako proces kierunkowego wzrostu lub rozwoju określonych form osadnictwa człowieka jako wytworów Ŝycia spo-łecznego. Geografowie we wzorcu klasycznym dąŜyli sformułować ogólne prawa rozwoju historycznego, które przejawiały się w występowaniu określonej sekwencji zdarzeń odzwierciedlających się w przestrzeni, krajobrazie kulturo-wym, układzie osadniczym na tle warunków środowiska przyrodniczego.
W badaniach geografii społeczno-ekonomicznej, w tym w badaniach wsi, rzeczywistość (świat realny) uproszczano, redukowano do wybranych elemen-tów, co pozwalało w łatwy sposób dopasować ich zmienność w czasie do ogól-nej i uniwersalogól-nej teorii przemian krajobrazu kulturowego lub sieci osadniczej. Proces zmiany danego układu (krajobrazowego, osadniczego) był w ten sposób wyabstrahowany z tych faktów, zjawisk, które mogłyby podkreślać odmienności (róŜnice) rozwojowe obiektów badań. Uwagę zwracano na prawidłowość zmia-ny, wieloetapowość przemiany układu od fazy pierwotnej (prostej) do współ-czesnej (złoŜonej). Koncentrowano się zatem na typologii przestrzennej zjawisk i typie procesu (poszukiwanie prawidłowości podobieństw) niŜ na regionalnych róŜnicach, zwłaszcza w skali mikroprzestrzennej. Proces opisany w sposób „pra-widłowy” dawał podstawę do sformułowania ogólnych zasad przemian układów osadniczych, a to w konsekwencji prowadziło do określenia perspektyw dal-szego rozwoju. Szczególną uwagę przykładano do związków geografii i historii. Odwoływanie się do przeszłości, głównie historycznych (genetycznych) uwa-runkowań zmiany było nieodzowną częścią prowadzonych badań.
Zjawiska osadnicze opisywano przede wszystkim w ujęciu makrostruktu-ralnym, np. z punktu widzenia sieci („z zewnątrz”), co przekładało się na łatwość wykrywania praw rozwojowych, zwłaszcza przestrzennych, przy wy-korzystywaniu naturalistycznego wzorca badań. Poszukiwanie prawidłowości rozwojowych było charakterystyczne równieŜ dla studiów morfologii osiedli. Celem takich badań było bowiem określenie ogólnych uwarunkowań formo-wania się układu przestrzennego oraz wyróŜnienie odpowiednich typów morfo-genetycznych. Utrwalono w ten sposób absolutystyczną koncepcję przestrzeni.
Obserwacja makrostruktur i makroprocesów osadniczych (lub krajobrazowych) pozwalała w efekcie skonstruować ciąg rozwojowy, który miał określone fazy oraz dziejową kulminację, tym bardziej, Ŝe w podbudowie teoretycznej wyko-rzystywano załoŜenia marksistowskiego materializmu historycznej (po II wojnie
światowej). Ewolucjonistyczna interpretacja dziejów społecznych, które w
geo-grafii człowieka sprowadzały się do analiz przemian struktury krajobrazu i ukła-dów osadniczych, dobrze pasowała do charakteru procesów społeczno-gospo-darczych XIX i początku XX w. Dynamika przejścia od modelu agrarnego do industrialnego opisywana była jako zmiana od struktur prostych, czytelnych, izolowanych, do złoŜonych i otwartych. Przemiana społeczno-gospodarcza wsi była oceniana w kategoriach otwarcia na świat zewnętrzny, postęp cywiliza-cyjny, zerwanie ze „starym” na rzecz społecznej i gospodarczej modernizacji.
Ewolucjonistyczny sposób interpretacji zjawisk osadniczych w klasycznym wzorcu wyjaśniania geografii, w tym stosowanie analogii biologicznych, nie tylko ułatwiało interpretację zmiany, ale równieŜ lepiej pasowało do
przewa-Ŝającej wówczas przyrodniczej tradycji badań geograficznych. Przemiany
róŜnych struktur środowiska geograficznego przedstawiane były według jedno-litego, naturalistycznego wzorca. Dawało to wraŜenie jedności świata przyrody i ludzi. Ewolucjonizm gwarantował wyjaśnienie rzeczywistości w kategoriach ontologicznego bezpieczeństwa, tzn. podawał pewien wzór, moŜliwość interpre-tacji narastającego chaosu i społecznego zagubienia we wszechogarniającym procesie destrukcji świata agrarnego w formie uporządkowanej, czytelnej, opie-rającej się na prawach rozwoju, a tym samym obiecywał, Ŝe zmiany te zachodzą w poŜądanym społecznie kierunku. W geograficznym wydaniu, prawidłowości dziejów przedstawiano na przykładzie zmian układów osadniczych, struktur kra-jobrazu itp. Naturalistyczną interpretację zmiany struktur krajobrazowo-osadni-czych dokonywano stosunkowo prostymi metodami analizy ilościowej i karto-graficznej.
Atrakcyjność klasycznego wzorca badań w geografii, w tym równieŜ w ba-daniach wsi, wynikała z koncentracji na sferze zagospodarowania przestrzen-nego, np. ewolucji sieci osadniczej, kształtów wsi, krajobrazu kulturowego (w wąskim rozumieniu) itd. Przyjęcie metodologii nauk przyrodniczych i posłu-giwanie się metodami ścisłymi w wyjaśnieniu zmienności form fizykalnych odsuwało na dalszy plan zainteresowanie kreacyjną rolą człowieka w tym procesie. Przekładało się to na niedostrzeganie pewnych fluktuacji w systemach społecznych, a takŜe heterogeniczności grup ludzkich, ich zachowań, wyzna-wanych wartości itd. Geografowie zredukowali w ten sposób rzeczywistość do elementów fizykalnych, głównie form materialnego dziedzictwa kulturowego minionych epok.