1. Wprowadzenie
1.3. Przedmiot i cele pracy
Przemiany w geograficznych badaniach wsi w długim czasie oraz w zróŜni-cowanym zakresie problemowo-przedmiotowym przedstawiono, przyjmując za podstawę analizy „koncepcję paradygmatów” oraz odpowiadających im modeli pojęciowych. Daje to moŜliwość spojrzenia na geograficzne badania wsi całoś-ciowo, tzn. w perspektywie historycznej (zmiany paradygmatycznej) i proble-mowej, przez ukazanie róŜnic w modelach pojęciowych wypracowanych w obrębie tego samego wzorca wyjaśniania.
Rola i miejsce określonej subdyscypliny geografii lub podejścia do problemu badań zaleŜy w duŜej mierze od świadomości (refleksji) teoretyczno-metodolo-gicznej badacza lub grupy badaczy. RóŜnorodność geograficznych badań wsi, zarówno problemowa, jak i coraz częściej takŜe wzorca wyjaśnień, wymaga uporządkowania prowadzonych do tej pory studiów, tych utrzymanych w głów-nych nurtach badawczych, powszechnie kojarzogłów-nych z geografią wsi (geografia rolnictwa, geografia osadnictwa) i tych prowadzonych w ramach innych sub-dyscyplin lub podejść (np. geografii społecznej, geografii kultury, geografii kra-jobrazu), podejmujących zagadnienia przemian środowiska wiejskiego. Badania wsi w geografii są jednymi z wielu prowadzonych w obrębie geografii spo-łeczno-ekonomicznej, stąd teŜ ocena zachodzących przemian teoretyczno-meto-dologicznych jest w pewnym stopniu zbieŜna z ogólnymi kierunkami rozwoju tej dyscypliny badań. Zamierzeniem autora jest ukazanie szerokiego zakresu problemów, które były podejmowane przez geografów w studiach na wsią oraz przedstawienie ich w kategoriach geograficznych przełomów teoretyczno-me-todologicznych.
Praca ma charakter teoretyczno-metodologiczny, a prowadzone badania koncentrują się na analizie myśli twórców (badaczy), geografów, którzy
przedmiotem swych badań uczynili wieś. Przyjęto, Ŝe przedmiotem badania są prace geograficzne, czyli takie, które wyszły spod ręki uczonych świadomych swej toŜsamości geograficznej lub badaczy bardzo bliskich geografii, tzn. osób, które nie były z wykształcenia geografami, ale pracując z nimi (zazwyczaj w geograficznych jednostkach naukowych) przyjęli charakterystyczne dla geo-grafii ujęcia teoretyczne i sposoby postępowania badawczego. Prace naukowe z tego zakresu poddano subiektywnej ocenie i wpisano je do dorobku geogra-ficznych badań wsi, niezaleŜnie czy ich autorzy byliby tego samego zdania.
NajwaŜniejszymi celami rozprawy są:
1)identyfikacja genezy badań wsi w geografii oraz ich teoretyczno- -metodologicznych zmian w kontekście przełomów paradygmatycznych w geografii społeczno-ekonomicznej;
2)określenie i przypisanie głównych modeli pojęciowych wsi do od-powiednich wzorców wyjaśniania (paradygmatów) oraz określenie ich głównych załoŜeń teoretyczno-metodologicznych;
3)próba odpowiedzi na pytanie, czym ma być geografia wsi i jaki wzo-rzec badawczy powinna przyjąć? w świetle krytyki paradygmatu scjentys-tycznego oraz w dobie rozwoju pluralizmu teoretyczno-metodologicznego dyscypliny.
Próba całościowej oceny dorobku polskich geograficznych badań wsi w kon-tekście przemian teoretyczno-metodologicznych wymagała dokonania szero-kiego przeglądu literatury. Nie sposób przedstawić wszystkie prace, zwłaszcza te, których celem były jedynie analizy empiryczne. Skoncentrowano się przede wszystkim na dorobku, który zawierał przemyślenia i załoŜenia teoretyczne oraz metodologiczne. Wybrano prace kluczowe z punktu widzenia promocji
okre-ślonej wizji geograficznych badań wsi, wprowadzania nowości teoretycznych,
pojęć i metod, pokazujących problem w nowym świetle, a takŜe prace podej-mujące dyskusję z istotnymi koncepcjami studiów oraz oceniające dorobek sub-dyscypliny, zespołu lub uczonego.
Dyskusyjną kwestią jest wyróŜnienie paradygmatów oraz ich czasowa iden-tyfikacja. Najbardziej znany podział pochodzi z prac Z. Rykla (1988, 1991, 1994), choć i tu istnieją rozbieŜności co do ich liczby i nazwy, tym bardziej, Ŝe były one formułowane w ramach róŜnych subdyscyplin, ujęć i koncepcji badaw-czych (human geography, geografii społecznej, geografii osadnictwa, teorii
regionu społeczno-ekonomicznego)4. W pracy przyjęto podział za W. Maikiem
(1992a, s. 236), który opiera się na kryterium akceptowania określonych modeli
4
Z. Rykiel (1991) w koncepcjach geografii społecznej wyróŜnia pięć wzorców
pojęciowych dotyczących mechanizmu organizacji przestrzeni5. Na modelach tych opierają się odpowiednie teorie i koncepcje. Przyjmując ten punkt widzenia historii polskiej geografii społeczno-ekonomicznej, moŜna wyróŜnić trzy okresy paradygmatyczne, tzn.:
1)paradygmat klasyczny (1918–1948);
2)paradygmat scjentystyczny (1955–1980)6;
3)paradygmat postscjentystyczny (kształtujący się od 1981 r.).
Zdaniem W. Maika (1992a, s. 236), poszczególnym paradygmatom moŜna przyporządkować ciągi róŜnych programów badawczych, które obejmują rozwój i modyfikację poszczególnych ujęć teoretycznych, a takŜe konkurencyjne
względem nich nowe wzorce wyjaśnień7.
W przyjętym podziale historii geografii społeczno-ekonomicznej, kluczową rolę odgrywa ocena paradygmatu scjentystycznego, który jest płaszczyzną odniesienia dla modelu badań przedwojennych (paradygmat klasyczny) wraz z wyjaśnieniem mechanizmu zmiany (rewolucji naukowej) oraz dla kształtują-cych się w opozycji do niego nowych modeli pojęciowych związanych z od-powiednim wzorcem wyjaśniania. Okres trzeci – postsjentystyczny – ma w rze-czywistości charakter wielowzorcowy, tzn. istnieją obok siebie zarówno modele teoretyczne kontynuujące scjentyzm, i często podejmujące jego konstruktywną krytykę (por. Maik 1988a, Suliborski 2010), jak i orientacje krytyczne (por. Rykiel 1991, Jędrzejczyk 2001). Zdaniem W. Maika (1992a, s. 237), pluralizm teoretyczno-metodologiczny został nie tyle zahamowany w latach 80. XX w., co z róŜnych powodów (konserwatyzmu metodologicznego władz geografii, oto-czenia społeczno-politycznego) opóźniony o kilka lat. Wówczas zaczęto wpro-wadzać nowe wzorce, nie zawsze wywodzące się z samej geografii społeczno- -ekonomicznej (np. socjologia przestrzeni), oparte głównie na innowacyjnym podejściu geografii społecznej. Współczesny postęp metodologiczny odbywa się nie tyle przez zastępowanie jednego paradygmatu drugim, co przez nakładanie się na siebie kolejnych rozwiązań (Maik 1998). Zdaniem m.in. W. Maika, kluczową rolę w przemianach paradygmatycznych geografii
5 W. Maik (1992a) podział ten przyjął zgodnie z propozycją A. Kuklińskiego (1983a).
6 Zdaniem W. Maika (1992a), przełom lat 40. i 50. XX w. oraz lata 50. XX w. były okresem przejściowym, natomiast Z. Rykiel (1991, 1994) uwaŜa, Ŝe był to okres pano-wania wzorca dogmatycznego (ekonomistycznego).
7 W jednej z pierwszych prób ukazania zmienności paradygmatycznej w geografii wsi, autorstwa W. Rozłuckiego (1991), wyróŜniono podejścia klasyczne i scjentysty-czne. W obrębie ujęć postscjentystycznych uwzględniono wówczas podejście behawio-ralne i radykalne (por. równieŜ M. Jerczyński i in. 1991).
micznej odgrywały szkoły naukowe (Dziewoński 1983, Maik 1998). Celom związanym z identyfikacją najwaŜniejszych załoŜeń teoretyczno-metodolo-gicznych w geograficznych badaniach wsi towarzyszy równieŜ próba odpowie-dzi na pytanie, czy oprócz szkoły J. Kostrowickiego (geografii rolnictwa), naj-bardziej czytelnej i ekspansywnej specjalizacji studiów wiejskich, istniały inne wyraźne programy badań wsi i jaka była ich ewolucja teoretyczna i metodolo-giczna.
Podział na okresy paradygmatyczne według W. Maika (1992a), a wcześniej przez A. Kuklińskiego (1983a), jest dyskusyjny i nie przez wszystkich akce-ptowany (Rykiel 1988). Został on wprowadzony w dyskusji na temat całego dorobku geografii społeczno-ekonomicznej. Główny zarzut, jaki mu stawiano, dotyczy np. braku wydzielenia okresu przejściowego, który Z. Rykiel (1991, 1994) nazywa okresem panowania paradygmatu dogmatycznego lub ekono-mistycznego. W geograficznych badaniach wsi paradygmat ten nie odgrywał znaczącej roli. Studia wiejskie miały swą własną specyfikę teoretyczno-me-todologiczną, a charakterystyczną cechą ich rozwoju jest w większości przy-padków opóźnienie reakcji na ogólne przemiany wzorców badawczych w geo-grafii społeczno-ekonomicznej. W badaniach wsi okres klasyczny, choć w nie-których przypadkach juŜ z wpływami ideologii marksistowsko-leninowskiej, trwał do początku lat 50. XX w. i wiele waŜnych prac w obrębie tego para-dygmatu powstało dopiero po II wojnie światowej (np. Dobrowolska 1948, Dylik 1948a, Świderski 1948).
Rozwój badań nad osadnictwem wiejskim w obrębie geografii historycznej w większości przypadków odbywał się poza wpływami polityczno-ideologicz-nymi. Jeśli nawet niektóre prace formułowały problem przemiany paradygmatu (por. Kiełczewska-Zaleska 1956) w kontekście wzorca dogmatycznego, to
zało-Ŝenia te miały bardziej charakter deklaratywny niŜ realny. Badania funkcjonalne
sieci osadnictwa wiejskiego zaczęły rozwijać się bardziej intensywnie dopiero od połowy lat 60. XX w. w obrębie subdyscypliny geografii osadnictwa i lud-ności, a największe zainteresowanie tym problemem przypadło na lata 70. XX w., tzn. na okres, który Z. Rykiel nazywa paradygmatem pozytywistycznym (rozwój geografii ilościowej). Geografia rolnictwa sformułowała natomiast cele w obrębie branŜowego podziału geografii ekonomicznej pod koniec lat 50. XX w., a główne prace dotyczyły mało zaangaŜowanego politycznie problemu zmian w rolniczym uŜytkowaniu ziemi. Koncentrowano się tu przede wszystkim na metodyce badań. Bardziej rozbudowany program badawczy, tzn. typologii rolnictwa, rozpoczyna się w drugiej połowie lat 60. XX w., a jego szybki wzrost (typologia i organizacja przestrzenna rolnictwa) przypada na lata 70. i 80. XX w. Intensywny rozwój badań ilościowych, głównie geografii rolnictwa (lata 80.
XX w.), przypada na okres, kiedy doszło do kontestacji geograficznego scjen-tyzmu i pierwszego zwrotu w polskiej geografii społeczno-ekonomicznej (Rydzyna 1983 r.). śadne ze źródeł relacjonujących konflikt metodologiczny (pokoleniowy) w polskiej geografii społeczno-ekonomicznej z pierwszej połowy lat 80. nie wskazuje na istotny udział geografów rolnictwa czy geografów osad-nictwa wiejskiego (np. geografów historycznych) w nieudanej rewolucji para-dygmatycznej. Jednym z niewielu jego przejawów w badaniach wsi było posze-rzenie koncepcji lokalnych systemów osadniczych opartej na modelach pojęcio-wych funkcji i struktury funkcjonalnej, co nastąpiło dopiero na przełomie lat 80. i 90. XX w. (por. Maik 1993). Pewnym przejawem deklaracji zmiany metodo-logicznej był artykuł J. Kostrowickiego (1983) podejmujący problem „skostnie-nia” metodologicznego geografii rolnictwa. Późniejszy kryzys geografii rol-nictwa i zanik badań geografii osadrol-nictwa wiejskiego spowodowały zupełny brak refleksji teoretyczno-metodologicznej nad nowymi wzorcami badań, np. strukturalistycznym, dialektycznym, personalistycznym (według Rykla 1991). Innowacje teoretyczno-metodologiczne w badaniach wsi pojawiały się często w obrębie innych subdyscyplin, głównie w geografii społecznej, których przed-stawiciele prowadzili badania w środowisku wiejskim (por. np. Rembowska 1990, Sagan 1992). Pomimo odbywających się cyklicznie spotkań badaczy wsi (seminaria geograficzno-rolnicze) problematyka teoretyczno-metodologiczna takich badań, poza próbami określenia załoŜeń nowej subdyscypliny przez W. Rozłuckiego (1991) i J. Bańskiego (2002a), pozostaje terenem niezagospo-darowanym.
Próba całościowej oceny dorobku geograficznych badań wsi, synteza ujęć badawczych i wskazanie otwartych pól dla nowych koncepcji badań zawsze moŜe być dyskusyjne, zwłaszcza przyporządkowanie określonych prac do wyróŜnionych modeli pojęciowych. Analiza jest o tyle trudna, Ŝe mimo mało eksponowanego statusu badań wsi w geografii, studia te są bardzo zróŜnicowane pod względem problemowymi i metodologicznym. Mimo wszystkich tych trudności, warto podjąć próbę oceny dotychczasowych badań wsi. Dyskusja i refleksja zawarta w pracy moŜe przyczynić się do ukształtowania zintegro-wanego programu badań „geografii wsi” w Polsce.