Morfologia wiejskiej sieci osadniczej

Koncepcje badań budowy sieci osadniczej mają długą tradycję, a problem identyfikacji przestrzennej formy sieci osiedli wiejskich naleŜał od początku studiów nad osadnictwem wiejskim do istotnych zagadnień geografii człowieka (a później geografii ekonomicznej). Badania budowy (układu przestrzennego) sieci osadnictwa wiejskiego zostały zapoczątkowane w Polsce przede wszystkim pod wpływem dorobku Komisji Osadnictwa Wiejskiego Międzynarodowej Unii Geograficznej (działalność A. Demangeona). M. Kiełczewska (1934, s. 5) bada-nia struktury przestrzennej sieci osadniczej ulokowała w nurcie ilościowym geografii osadnictwa, a za główną ich cechę uznała skupienie badaczy na odkrywaniu prawidłowości w przestrzennych układach osiedli wiejskich za pomocą metod statystyczno-opisowych. Istotnym elementem studiów badań struktury przestrzennej sieci osiedli wiejskich było poszukiwanie najbardziej właściwego wzoru na wyraŜenie stopnia rozproszenia lub skupienia sieci. Litera-tura geograficzna w Polsce w okresie międzywojennym oraz równieŜ i w póź-niejszym (powojennym) obfituje w liczne propozycje rozwiązań metodycznych. Wskaźniki oraz ich matematyczne uzasadnienie znajdowały się w dorobku naukowym tak znaczących postaci polskiej geografii, jak np. S. Pawłowski, A. Zierhoffer, H. Steinhaus, a badania te sprowadzały się do określenia matema-tycznej relacji obszar zabudowany (zamieszkany)–powierzchnia jednostki prze-strzennej (por. Golachowski i in. 1974, s. 15–24), w róŜnych wariantach doboru cech osiedleńczych (analiza skupienia zagród wiejskich). Zainteresowanie tym problemem odzwierciedlało w duŜej mierze trendy w ówczesnej geografii osad-nictwa wiejskiego na świecie (np. por. Kiełczewska-Zaleska 1972, s. 56–61).

Szczególną pracą dla rozwoju koncepcji badań budowy sieci osadnictwa wiejskiego miała praca F. Uhorczaka (1932, por. rys. 3.2), pochodzącego wów-czas z lwowskiego ośrodka geograficznego. Choć we współczesnej literaturze przytaczany jest zazwyczaj statystyczno-kartograficzny walor prezentacji

zróŜ-nicowania osadnictwa, to studia te miały głębszy, bo metodologiczny, wymiar. F. Uhorczak (1932, s. 11–12) przedstawił róŜnice w poglądach na istotę badań nad osadnictwem z róŜnych perspektyw, tj. statystycznej, historycznej, histo-ryczno-geograficznej i geograficznej. Zasadnicza odmienność pomiędzy dwoma ostatnimi podejściami tkwiła zdaniem autora w tym, Ŝe w ujęciu geograficzno- -historycznym badacz koncentruje się na kształtach wsi oraz ich typach z punktu widzenia genezy, natomiast w geograficznym, określa się relację osiedla do warunków przyrodniczych oraz jego rolę jako składnika krajobrazu.

Rys. 3.2. Rozmieszczenie osadnictwa wykazane przy pomocy ekwidystanty 250 m na podstawie mapy Polski 1:100 000 W.I.G, sekcja Łowicz. Przykład badań

F. Uhorczaka nad wiejską siecią osadniczą

Źródło: F. Uhorczak (1932, s. 18)

Istotnym elementem obu podejść było wykorzystanie analizy kartograficznej w klasyfikacji osiedli. F. Uhorczak (1932, s. 13), opracowując koncepcję badań, uwaŜał, Ŝe geograficzny charakter pracy polega na identyfikacji „umiejsco-wienia i rozprzestrzenienia się zjawisk”. Lwowski badacz argumentował, Ŝe osadnictwo człowieka ma pewne umiejscowienie, które istnieje w relacji z otoczeniem, a związek ten moŜna ująć geometrycznie. Niewątpliwie w pra-cy tej odbijały się koncepcje A. Hettnera oraz jego uczniów dotyczące badania

obiektów wypełniających przestrzeń (por. Jędrzejczyk 2008). F. Uhorczak (1932, s. 14) twierdził, Ŝe osadnictwa nie moŜna przedstawiać liniowo, bo jest ono „rozrzucone na pewnej powierzchni”, a ich rozmieszczenie najlepiej zobra-zować jako pokrycie pewnego terenu (por. rys. 2.1). Przyjęcie takiego toku myślenia dało podstawę do wprowadzenia metod badania rozmieszczenia osiedli w postaci pól określonych przez linie równych odległości (ekwidystant). Autor w metodzie tej widział walor określania połoŜenia powierzchni osadniczych względem zróŜnicowania przyrodniczego, a takŜe moŜliwość śledzenia procesu rozwoju sieci osadniczej.

Dyskusja o wadach i zaletach kartograficznych sposobów przedstawienia układu sieci osadniczej (liniowe, punktowe, powierzchniowe) była (i jest) z jednej strony sprawą indywidualnego przekonania geografów, co do

zasadno-ści zastosowania odpowiedniej metody, z drugiej strony istnieją zawsze

obiekty-wne warunki jej wyboru związane z charakterem osadnictwa czy skalą jego uogólnienia na mapie (podkładzie). A. ZagoŜdŜon (1970, s. 337) zauwaŜył, Ŝe „sposoby badań osiedli są zarazem porządkami topologicznymi” dopasowanymi do cech osadnictwa. Pełny obraz struktury osadnictwa wyłania się po zastoso-waniu trzech sposobów generalizacji sieci osadniczej. Metody prezentacji układów sieci osadnictwa wiejskiego w ramach testowania coraz bardziej za-awansowanych technik ilościowych (por. Golachowski 1971a) utwierdzały geografów w przekonaniu o względności wyników badań zaleŜnie od przyjętych załoŜeń. W międzyczasie zagubiono jednak pierwotny sens, który był wpisany w stosowanie takich metod w geografii, a mianowicie poszukiwanie prawidło-wości w relacjach osadnictwo–warunki przyrodnicze. Determinizm przyrodni-czy przerodził się w determinizm metody, gdyŜ nie waŜne stało się, co jest przedmiotem badań, ale w jaki sposób i którą metodą przeprowadzona zostanie analiza. Komplikacja metodyczna nie przynosiła często nowych efektów poz-nawczych i prowadziła do oczywistych wniosków. Rezultaty te moŜna było osiągnąć przy duŜo mniejszym wysiłku kwantyfikacji cech sieci osadniczej.

Modelowanie sieci osadniczych i określanie złoŜoności ich budowy było dopasowane do map w odpowiednich skalach (przeglądowo-topograficzne). Geometryczne uproszczenie budowy sieci osadniczej wykonane na mapach o małej skali oparte były przede wszystkim na punktowych i powierzchniowych metodach modelowania (por. Kostrubiec 1971). Natomiast na podstawie dokład-niejszych podkładów kartograficznych, na których widoczne były układy morfo-logiczne siedlisk i rozłogów, dokonywano generalizacji za pomocą zapisu gra-fowego.

Metody grafowe wprowadził na szerszą skalę do polskiej literatury A. ZagoŜ-dŜon (1970). Osiedle wiejskie było przedstawiane jako pewien układ

geo-metryczny będący sumą topograficznie sprzęŜonych ze sobą krawędzi oraz ewentualnie odseparowanych linii lub węzłów, zaleŜnie od stopnia kompli-kacji siedliska. Autor zauwaŜył, Ŝe techniki grafowe stosowane w analizie sieci osadnictwa wiejskiego moŜna zastosować zarówno do badań morfologicznych, jak i przestrzenno-funkcjonalnych w wariancie statycznym oraz dynamicznym (A. ZagoŜdŜon 1970, s. 339–340). Graf moŜe wyraŜać relację przestrzenną oraz funkcjonalną pomiędzy elementami siedliska wsi lub wsiami jako składowymi zespołów osadniczych. A. ZagoŜdŜon twierdził bowiem, Ŝe na podstawie gene-ralizacji przestrzennej (zwłaszcza układów funkcjonalno-przestrzennych) moŜna wnioskować o charakterze struktur społeczno-zawodowych. Miarą polifunkcyj-ności jest zatem komplikacja grafów (sprzęŜenie przestrzenne).

Geometryczna charakterystyka wiejskiej sieci osadniczej została przedsta-wiona w pracach B. Miszewskiej. Autorka w cyklu prac (np. 1971, 1976, 1985) dokonała analizy struktury przestrzennej osiedli wiejskich jako układu linii. Prace te wpisywały się w ogólne tendencje w geografii lat 60. i 70. XX w. DąŜono wówczas do modelowego ujęcia procesów i struktur osadniczych (por. Golachowski 1971a).

Koncepcja analizy morfologicznej sieci osadniczej jako układu linii polegała przede wszystkim na rozpoznaniu podstawowych cech geometrii osiedli przed-stawionych na mapach topograficznych (por. rys. 3.3). Morfologia sieci osiedli wiejskich była przede wszystkim rodzajem generalizacji na bazie sporządzonej juŜ odpowiednimi metodami prezentacji kartograficznej mapy topograficznej w określonej skali (głównie 1:100 000). Liniowość osadnictwa wyraŜa (genera-lizuje) pewien typ zabudowy wsi, gdzie poszczególne zagospodarowane trwale działki siedliskowe sąsiadują ze sobą. Sąsiedztwo określone zostało jako fizy-czny (materialny) aspekt połoŜenia względem siebie, w odległości nie większej niŜ załoŜony z góry dystans (Miszewska 1976, s. 4–5). B. Miszewska (1976, s. 5) uwaŜała, Ŝe liniowy sposób generalizacji osiedli wiejskich sygnalizuje ich złoŜoność morfologiczną oraz wyznacza zasięg obudowanych dróg w obrębie

siedliska (uproszczona metoda grafowa)¹. Przedmiotem analizy jest zatem

siedlisko wsi, a metody kartograficznego upraszczania sytuacji przedstawianej na mapach mają słuŜyć określaniu typu złoŜoności przestrzennej układów osadnictwa, a takŜe przy zastosowaniu metody retrospektywno-porównawczej na bazie wcześniejszych map, wskazaniu kierunków i tempa przestrzennej ewolucji sieci osadnictwa wiejskiego (wpływ industrializacji i urbanizacji).

1

B. Miszewska wykorzystywała w opracowaniu tej koncepcji dorobek w zakresie teorii grafów (por. ZagoŜdŜon 1970).

Drogi obudowane w siedli -oddalonych od siebie o:

s kach

Drogi obudowane między

siedliskami o długości:

0,2–1 km 1–2 km > 2 km 0,2–1 km 1–2 km > 2 km 1–91 Numery siedlisk: 43 44 45 46 47 48 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 ₁₉ 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 ³⁸ 39 40 41 42

Rys. 3.3. Stopień obudowy dróg w powiecie raciborskim. Przykład badań B. Miszewskiej nad siecią osadniczą

Źródło: B. Miszewska (1971, s. 135)

B. Miszewska (1976, s. 9) w taki sposób przedstawiła główne cele badań morfologii sieci osadniczej jako układu linii:

Badanie sieci osadniczej, jako układu linii, powinno równieŜ wskazać i wyjaśnić warunki i tempo powstawania pasm osadniczych, co ma znaczenie przede wszystkim dla lokalizacji, obecnie i w przyszłości powstających, urządzeń obsługi ludności, a takŜe moŜe mieć wpływ na kierowanie procesem przekształceń osadnictwa,

zapobieganie zlewaniu się jednostek osadniczych i tworzeniu się samoistnych aglomeracji [podkreślenie M.W.].

Ten rodzaj prezentacji sieci osadniczej i pewnej koncepcji badań odpowiadał tradycyjnemu myśleniu o sieci osiedli jako zbiorze punktów (węzłów) połączo-nych drogami (por. Kulesza, Koter 1998). Analiza przestrzenna w tym przy-padku została uzupełniona o techniki hierarchicznego grupowania liniowych układów osadnictwa w zbiory coraz to wyŜszego rzędu za pomocą metody najbliŜszego sąsiedztwa (quasi-dendryt i drzewko powiązań). Metoda ta została przetestowana przez B. Miszewską m.in. na sieci osadniczej Opolszczyzny (np. 1971) oraz na obszarze podwrocławskim w studium tworzenia się pasm osadni-czych (1985)².

Odrębna koncepcja badań nad geometrią sieci osadnictwa wiejskiego zawarta jest w publikacji M. Chilczuka (1970) na temat form i układów przestrzennych wsi. Studium to było jednym z kilku obszernych opracowań tego autora, które przygotowywały grunt pod plan przebudowy sieci osiedli w Polsce jako część projektu uspołecznienia rolnictwa. Funkcją badań naukowych w tym zakresie było rozpoznanie zróŜnicowania układów geometrycznych wsi, ich typologia i regionalizacja, co stanowiło rodzaj kierunkowej inwentaryzacji osiedli wiej-skich wobec ogromnego zróŜnicowania kształtów jednostek osadniczych. Klasy-fikacja miała charakter zgeneralizowany, podporządkowany planistycznemu punktowi widzenia. M. Chilczuk (1970, s. 16–21) dokonał klasyfikacji według charakteru struktury przestrzennej wsi, czyli wprowadził podział osiedli wiej-skich ze względu na układ przestrzenny siedliska.

Wzorem wielu poprzednich prac, choć według własnych złoŜonych zasad (metod), wydzielił osiedla wiejskie typu zwartego, skupionego i rozproszonego, a te z kolei zawierały podtypy określone na podstawie geometrii siedliska (np. osiowe, wieloosiowe, skupione, regularne, nieregularne). W klasyfikacji uwzglę-dniono kryteria dodatkowe, jak np. wielkość wsi mierzoną powierzchnią areału i liczbą zagród. Z geograficznego punktu widzenia istotnym wkładem M. Chil-czuka, na bazie dość skomplikowanej (wielokrotnie złoŜonej) klasyfikacji, była próba regionalizacji sieci osadnictwa wiejskiego w Polsce w układzie wielo-stopniowym (mega-, makro-, mezo- i mikroregiony). Nowatorstwo koncepcji M. Chilczuka, w porównaniu z wcześniejszymi pracami geograficznymi, polegało na wprowadzeniu przede wszystkim drugiego poziomu klasyfikacji odnoszącego się do przestrzennego typu skupienia (por. rys. 3.4).

2 Niektóre załoŜenia metodyczne zostały wykorzystane w pracach J. Kotlickiej (1976) na temat przemian sieci osadniczej powiatu bełchatowskiego oraz M. Wójcika (2006) w analizie powstawania pasma aglomeracji.

GRUPA I – wsie zwarte placowe jednoosiowe wieloosiowe członowe bezładne

GRUPA II – wsie skupione osiowe przysiółkowe

(z centralnym ośrodkiem) przysiółkowe (bez ośrodka) 1 3 9 11 2 4 10 12 5 7 13 15 6 8 14 16

Rys. 3.4. Rekonstrukcja zestawienia tabelarycznego typów wsi arkusza nr 13 – Gorzów Wielkopolski. Przykład badań M. Chilczuka nad zróŜnicowaniem

przestrzennym układów osadniczych wsi w Polsce

Źródło: M. Chilczuk (1970, s. 23)

Biorąc pod uwagę skalę opracowania, dostęp do materiałów (m.in. zdjęcia lotnicze), które w ówczesnym okresie nie były powszechnie uŜyczane nau-kowcom, oraz rozbudowaną metodykę, opracowanie to, w grupie studiów doty-czących budowy wiejskiej sieci osadniczej nie miało sobie równych. Niestety w późniejszych badaniach budowy układów osadniczych, pomimo posiadania niewątpliwie lepszych narzędzi i technik (zwłaszcza od lat 90. XX w.), badań tych nie powtórzono (zweryfikowano), a takŜe nie rozwinięto tego wątku ba-dawczego.