Źródła materiału badawczego

25 Więcej na temat źródeł w podrozdziale 3.1. Źródła materiału badawczego.

47 cytatu dokonuje także ważnego rozróżnienia, które przyjmuje od niego Jerzy Bartmiński, tworząc następujący schemat prezentujący różnice pomiędzy typami lingwistyki:

lingwistyka kulturowa = język + kultura

lingwistyka antropologiczna = język + człowiek

lingwistyka antropologiczno-kulturowa = język + człowiek + kultura

etnolingwistyka = człowiek (wspólnota ludzka) + język [Bartmiński 2008: 21]

Zgodnie z tym podziałem, w opisanych w niniejszej rozprawie badaniach została zastosowana metoda lingwistyki kulturowej, której przedmiotem analizy – według wielu badaczy – mogą być działania językowe na każdym poziomie ich realizacji: od pojedynczych słów, metafor, przez poszczególne akty mowy i gatunki aż po dyskursy [Czachur 2017: 21].

Ważna jest również pamięć zbiorowa badanych społeczności [Chlebda 2012, Czerwiński 2012, Wójcicka 2014].

Lingwistyka kwantytatywna, w odróżnieniu od kulturowej, wykorzystuje do badań rachunek prawdopodobieństwa oraz statystykę matematyczną (Sambor 1972: 13).

Najważniejszym pojęciem w tej metodologii jest częstość, czyli frekwencja, która była głównym kryterium decydującym w moich badaniach o zakwalifikowaniu jednostki leksykalnej jako zasobu socjolektalnego. Celem lingwistyki kwantytatywnej jest opisanie ilościowych relacji, jakie zachodzą między jednostkami tworzącymi wielowarstwową i wielowymiarową strukturę, czyli język. Najważniejszy przedmiot badania zaś stanowi tutaj tekst rozumiany jako wypowiedź pisemna, ale też ustna [Pawłowski 2001: 6].

Pragmalingwistyka to połączenie wiedzy o języku i cywilizacji, w której jest on używany (w tym wypadku jest to socjolekt i społeczność biegaczy nieprofesjonalnych).

Dziedzina ta obejmuje relacje pomiędzy znakiem językowym a interlokutorami [Prokop 2016: 11]. Zajmuje się stosunkami między znakami a nadawcą i odbiorcą (interpretatorem) oraz zależnością znaczenia wypowiedzi od kontekstu. Obszarem zainteresowania pragmalingwistyki są więc zarówno sposoby posługiwania się mową przez ludzi (rozumienie i interpretacja wypowiedzi w zależności od kontekstu), jak i mechanizmy niejawnego przekazywania i uzyskiwania informacji [Levinson 2010].

Językowy obraz świata (JOŚ) Renata Grzegorczykowa definiuje jako strukturę pojęciową utrwaloną w systemie danego języka, a zatem w jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych (znaczeniach wyrazów i ich łączliwości), realizującą się, jak wszystko w języku, za pomocą tekstów (wypowiedzi) [Grzegorczykowa 1999: 41]. Aspekty

48 językowego obrazu świata ujawniają się więc nie tylko w słownictwie [Tokarski 2001: 358], stanowiącym swoisty „klasyfikator świata” [Grzegorczykowa 1999: 43]. Sposób ujmowania zjawisk wyłania się z układu znaczeń leksemów, z typowej dla nich łączliwości, a także z właściwości gramatycznych oraz słowotwórczych wyrazów. Odzwierciedla się on również w etymologii słów. Innym istotnych składnikiem są konotacje semantyczne, które zostały utrwalone w pewnych faktach językowych, np. metaforach i frazeologizmach, czyli cechy kojarzone przez wszystkich mówiących z desygnatami nazw. [Grzegorczykowa 1999: 43–45].

Koncepcja ta wykorzystywana jest przede wszystkim w badaniach etnolingwistycznych, ale w analizie socjolingwistycznej także może stanowić wartościową metodologię. Zastosował ją m.in. Tomasz Piekot podczas badań języka kulturystów nieprofesjonalnych [Piekot 2008].

Podobnie jak on można przyjąć, że JOS to kategoria niezbędna do zrozumienia każdej ludzkiej komunikacji i kultury. Wychodzi się wówczas z założenia, że socjolekt danej grupy narzuca sposób oceniania przez nią świata i sprawia, że ludzie identycznie postrzegają świat, a także podobnie o nim myślą oraz postępują według wzorów dostarczanych przez ten socjolekt [Piekot 2008: 43]. Na językowy obraz świata składa się więc „grupowa wizja rzeczywistości (wszystkich jej aspektów: obiektów materialnych, ale też abstrakcyjnych) oraz system (zbiór) poglądów, norm i wartości, które ową wizję konstruują” [Piekot 2008: 43].

3.1. Źródła materiału badawczego

We wcześniejszych pracach poświęconych socjolektom zaprezentowano analizy materiału pochodzącego z różnego rodzaju źródeł. Szczególnie istotne dla mnie były te publikacje, które dotyczyły najnowszych sportowych języków środowiskowych (opisanych przeze mnie szerzej w podrozdziale Socjolekty sportowe). Tomasz Piekot notował i nagrywał rozmowy badanej grupy kulturystów nieprofesjonalnych, a także spisywał dane ze stron internetowych. Barbara Pędzich, analizując socjolekt paralotniarzy, wykorzystała źródła pisane, takie jak czasopisma i książki oraz strony i fora internetowe. Zastosowała także metodę obserwacji uczestniczącej, podobnie jak Anna Niepytalska-Osiecka zbierająca materiał do analizy języka wspinaczy skałkowych. Ta ostatnia lingwistka, jak wcześniej wymienieni Piekot oraz Pędzich, dokonała też ekscerpcji czasopism. Podczas jedynych do tej pory badań nad językiem biegaczy nieprofesjonalnych, przeprowadzonych przez Martę Szewczuk, wykorzystano materiał pochodzący z wybranych blogów, strony www i forów internetowych oraz zasłyszanych rozmów.

Aby zebrać leksykę i frazeologię używane przez biegaczy nieprofesjonalnych

49 w różnych formach kontaktu – zarówno w komunikacji bezpośredniej, jak i zapośredniczonej przez różne media, także masowe – zdecydowałam się nie ograniczać zasobu źródeł, lecz – w miarę możliwości – wykorzystać każde dostępne i zawierające interesujący mnie materiał badawczy. Uwzględniając różnorodne sposoby komunikacji pomiędzy biegaczami nieprofesjonalnymi (opisane przeze mnie w podrozdziale 2.2.), wyróżniłam wskazane poniżej źródła badawcze.

1. Internetowe fora biegowe

Wybrałam trzy fora o największej liczbie zarejestrowanych użytkowników. Przede wszystkim zatem forum na stronie https://bieganie.pl/, na którym 32 854 osób zamieściło 892 416 postów (dane o liczbie użytkowników i postów z 30 kwietnia 2018 r.). Aby zebrać jak najwięcej materiału dotyczącego różnych aspektów biegania, skorzystałam z tematycznego pogrupowania wpisów, wybierając po 5 wątków z różnych obszarów, np.: Trening, Sprzęt – testy sprzętu, Sprzęt – buty, Sprzęt – odzież, Sprzęt – techno, Sprzęt – różne, Sprzęt – sklepy, Zdrowie – kontuzje, Zdrowie – kolka, Zdrowie – dieta i suplementacja, Zdrowie – zdrowie ogólne.

Drugie pod względem liczby użytkowników jest forum na stronie biegajznami.pl.

Zarejestrowało się tam 39 189 osób, które zamieściły 1 394 531 wpisów (dane z 30 kwietnia 2018 r.). Podobnie jak w przypadku pierwszego forum, tutaj również posty zostały pogrupowane w wątki, dlatego do analizy wybrałam m.in. wpisy z tematów: Trening, Zdrowie, Tematy biegowe, Sprzęt – buty, Sprzęt – odzież, Sprzęt – pulsometry, Sprzęt – inne, Imprezy – ultra i góry, Imprezy – imprezy krajowe, Imprezy – imprezy zagraniczne.

Trzecie analizowane przeze mnie forum funkcjonuje pod adresem biegamy24.pl.

Skupia 1 461 użytkowników, którzy zamieścili na nim 1 561 postów (dane z 30 kwietnia 2018 r.). Analizowane wpisy pochodzą z wątków: Początkujący, Trening biegacza, Buty, Ubrania, Zegarki, Dieta biegacza, Zdrowie biegacza, O bieganiu na wesoło, Biegi do 20 km, Maratony, Półmaratony, Ultramaratony, Biegi górskie, Imprezy wielobiegowe, Zawody trial.

Na wszystkich powyższych forach analizowałam posty pochodzące z lat 2007–2015.

2. Blogi o tematyce biegowej

Ekscerpcją objęłam po 10 losowo wybranych wpisów pochodzących z 30 blogów (15 pisanych przez kobiety i 15 pisanych przez mężczyzn) z lat 2013–2016.

50 3. Grupy na portalu społecznościowym Facebook

Do badań wybrałam 5 grup²⁶ zarejestrowanych na tym portalu społecznościowym.

Uwzględniłam grupy skupiające biegaczy z całej Polski: Biegacze oraz Bieganie, a także mniej liczne, lecz związane z różnymi regionami kraju: Wielkopolscy Biegacze, Markowi Biegacze, Biegacze z Pogórza Przemyskiego.

Czynnikami przesądzającymi o wyborze tych grup była duża liczebność ich członków (Biegacze – 5 784, Bieganie – 8 690, Wielkopolscy Biegacze – 5 601, Markowi Biegacze – 300, Biegacze z Pogórza Przemyskiego – 392; dane z 31 sierpnia 2015 r.) oraz częstość pojawiania się wpisów. Z tego drugiego względu zdecydowałam się na uwzględnienie grup Markowi Biegacze oraz Biegacze z Pogórza Przemyskiego. Obie mają charakter lokalny, członkowie są ze sobą bardziej związani z powodu wspólnych treningów, co skutkuje większą liczbą wiadomości zamieszczanych w internecie.

Ekscerpcją zostały objęte wpisy dodawane w czasie gromadzenia przeze mnie materiału, czyli od 1 maja do 31 sierpnia 2015 r. (posty na tym portalu nie są grupowane tematycznie, lecz zamieszczane chronologicznie).

4. Strony internetowe o bieganiu

Do badań wybrałam siedem najpopularniejszych portali poświęconych bieganiu (według pozycjonowania wyszukiwarki Google): bieganie.pl, treningbiegacza.pl, wszystkoobieganiu.pl, biegajznami.pl, portalbiegacza.pl, polskabiegasport.pl oraz festiwalbiegowy.pl. Analizie poddałam 10 losowo wybranych artykułów z każdej wymienionej strony internetowej. W celu weryfikacji niektórych leksemów zebranych z różnych źródeł badania poszerzyłam o inne strony internetowe. Wykaz wszystkich źródeł zamieściłam w spisie dołączonym do pracy. Objęte ekscerpcją artykuły pochodzą z lat 2007–

2016.

5. Czasopisma internetowe

W związku z tym, że część artykułów publikowana jest w wydaniach papierowych, a pozostałe tylko w wersji internetowej, do badań jako alternatywna forma czasopism

26 Pisząc o grupach, mam na myśli grupy utworzone i działające na portalu Facebook, powstałe w celu wymiany informacji na temat biegania oraz komunikacji służącej umawianiu się na wspólne treningi.

51 drukowanych zostały włączone także internetowe czasopisma „Bieganie” oraz „Runner’s World”. Ekscerpcją zostało objętych po 10 losowo wybranych tekstów pochodzących z lat 2011–2016.

Powyższe źródła zawierają zapisy rozmów biegaczy nieprofesjonalnych prowadzone z wykorzystaniem Internetu. Zastosowałam też zwyczajową w badaniach socjolektów metodę nagrywania i notowania konwersacji prowadzonych na żywo nazywaną przez socjologów obserwacją uczestniczącą. Kolejnymi źródłami ekscerpcji materiału były zatem:

6. Nagrania i notatki prowadzone podczas rozmów biegaczy nieprofesjonalnych (pochodzące z obserwacji uczestniczącej)

Materiał został zarejestrowany podczas wydarzeń biegowych i treningów w latach 2014–2017, m.in. w czasie Cracovia Maratonu w 2016 r., biegów Parkrun oraz obozów biegowych: w Krościenku w 2016 r. oraz w Szklarskiej Porębie w 2017 r.

Dalej wymienione źródła są także bardzo typowe dla badań socjologicznych.

7. Ankiety i wywiady kwestionariuszowe (200 ankiet: 100 przeprowadzonych metodą ankietową i 100 metodą wywiadu)

Wywiady ankietowe i kwestionariuszowe zostały przeprowadzane podczas zawodów i spotkań biegowych, m.in. podczas Biegu po Plaży w Sopocie w 2015 r., biegów Parkrun w Rzeszowie, Pruszkowie, Świnoujściu i Katowicach. Ankiety respondenci wypełniali on-line za pośrednictwem Google Docs. Kwestionariusz tych narzędzi został przeze mnie przygotowany zgodnie z zasadami wskazywanymi w specjalistycznej literaturze socjologicznej [Babbie 2007; Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001] oraz zmodyfikowany po przeprowadzonych wcześniej badaniach pilotażowych. Pierwotnie zaplanowałam jedynie badania metodą ankietową. Kwestionariusz zawierał 13 pytań, głównie otwartych, w których respondent proszony był o opisanie swoich doświadczeń z zawodów, treningów i rozmów z innymi biegaczami. Taka konstrukcja miała sprzyjać użyciu przez ankietowanych jak największej liczby różnorodnych wyrazów socjolektalnych. W efekcie jednak otwarte pytania zniechęcały i badani odmawiali wypełnienia ankiet. Wyniki kilku, które udało się przeprowadzić, wskazały na konieczność wprowadzenia poprawek. Przede wszystkim część ankiet zdecydowałam się zastąpić wywiadami kwestionariuszowymi z elementami wywiadów

52 swobodnych i pogłębionych, do których łatwiej można było namówić biegaczy. Dodatkowo zaplanowałam wykorzystanie nie tylko wywiadu indywidualnego, lecz także zogniskowanego wywiadu grupowego, który – dzięki stworzeniu bardziej naturalnej sytuacji komunikacyjnej – sprzyjał większej otwartości respondentów. Metoda miała więc połączyć w sobie cechy ankiety, nagrywania oraz notowania, ponieważ w badaniach brał udział także niezwiązany ze sportem obserwator, którego zadanie polegało na zapisywaniu niezrozumiałych dla niego wyrazów związanych z bieganiem. Dzięki temu zarejestrowana została także leksyka pominięta (niezauważona) przez badacza związanego ze środowiskiem biegowym.

Analiza odpowiedzi z ankiet i wywiadów miała służyć weryfikacji i uzupełnieniu materiału językowego pochodzącego z innych źródeł. W ostatecznej wersji kwestionariusz ankiety i wywiadu zawiera 21 pytań, które można podzielić na 2 grupy:

1) pytania weryfikujące i uzupełniające informacje na temat kształtu socjolektu biegaczy uzyskane na podstawie innych źródeł (książek, czasopism, wpisów w grupach na portalu społecznościowym Facebook, wpisów na forach internetowych, artykułów na stronach internetowych);

2) pytania dotyczące usytuowania społecznego respondenta (wiek, płeć), uwzględniające przynależność do społeczności biegaczy nieprofesjonalnych dzięki informacjom o udziale w zawodach, treningach itp.

8. Nagrania i transkrypcje zogniskowanych wywiadów grupowych

Materiał pochodzi z 10 wywiadów przeprowadzonych w grupach 8-osobowych w obecności niezależnego obserwatora notującego nieznane mu słownictwo związane z bieganiem – wywiady przeprowadzane były w różnych grupach biegowych, w których respondenci znali się i dzięki temu byli otwarci i nieskrępowani podczas rozmów.

W badaniach uwzględniono także źródła pisane i drukowane o odmiennym charakterze niż dotąd wymienione. Nie zawierają one zapisu „żywej” rozmowy, lecz artykuły i inne dłuższe teksty poświęcone bieganiu. Są to:

9. Czasopisma o tematyce biegowej

Dokonałam przeglądu dwóch największych magazynów w Polsce poświęconych tematyce biegowej i wyekscerpowałam odpowiedni materiał z 22 numerów czasopisma

„Runner’s World” oraz 22 numerów miesięcznika „Bieganie”. Do badań losowo zostały

53 wybrane numery z lat 2014–2016. Uwzględniłam także pojedyncze numery „Runtimes”

(czasopismo zaczęło ukazywać się w 2014 r. i zostało zawieszone na początku 2015) oraz specjalistycznego dwumiesięcznika „Trail” (który zaczął się ukazywać w 2016 r.) poświęconego bieganiu w terenie.

10. Książki o tematyce biegowej

Zdecydowałam się na analizę materiału pochodzącego również z książek, przede wszystkim z poradników przeznaczonych dla biegaczy amatorów, lecz także z pozycji fabularyzowanych, napisanych głównie przez osoby uprawiające sport nieprofesjonalnie.

Uwzględniłam 20 publikacji. Ich autorami są Polacy i zagraniczni biegacze, zarówno kobiety, jak i mężczyźni.

Czasopisma i książki zostały włączone do zbioru źródeł badawczych, ponieważ teksty w nich zawarte pisane są przez biegaczy, a przede wszystkim – z myślą o biegaczach nieprofesjonalnych.