„Zatem kwintesencją powyższego poglądu jest to, że wszelkie prawo powstaje drogą zwaną powszechnie w niezupełnie ścisły sposób zwyczajową, to znaczy jest wytwarzane najpierw przez obyczaj i przekonania narodu, a potem przez jurysprudencję, czyli zawsze przez wewnętrzne, w ukryciu działające siły, a nie przez arbitralne akty ustawodawcy.”
F.K. von S a v i g n y , O powołaniu naszych czasów…
„Ustawodawstwo jest powszechnie uważane za najstarsze, pierwotne i szczególne zadanie państwa. w rzeczywistości, jednakże, państwo stało się prawodawcą całkiem niedawno. Pierwotnie państwo jest wyłącznie ośrodkiem władzy militarnej i nie jest zainteresowane ani prawem ani wymierzaniem sprawiedliwości. (…) Orientalny despota może, jeśli to go uszczęśliwi, zrównać miasto z ziemią albo skazać [na śmierć]
znaczną ilość ludzkich istot, lecz nie może zaprowadzić świeckiego małżeństwa w swoim królestwie. Nawet zgromadzenie ludowe starożytnego państwa-miasta nie przyjmowało ustaw, lecz jedynie ustanawiało normy na szczególne okazje, jak wojna i pokój, nałożenie podatków, [zawarcie] traktatu, przyjęcie albo odrzucenie zagranicznych posłów.”
E. E h r l i c h , The Sociology of Law
We współczesnej gospodarce rynkowej produkcja zazwyczaj odbywa się w wielkich, finansowanych z zewnątrz i biurokratycznie zarządzanych przedsiębiorstwach.
Bieżącym kierowaniem i kontrolą pracy zajmują się w nich płatni zarządcy (menedżerowie), którzy na ogół nie posiadają żadnych udziałów kapitałowych w przedsiębiorstwie. Nowoczesne firmy są zazwyczaj finansowane przez pochodzący z zewnątrz kapitał pieniężny, który trafia do nich drogą emisji akcji, obligacji lub przez zaciągnięcie kredytów bankowych.22 Powyższy opis nowoczesnego przedsiębiorstwa jest jednocześnie charakterystyką spółki akcyjnej. Ta forma prowadzenia działalności
22 Zob. G. I n g h a m : Kapitalizm, [Warszawa 2011], s. 155.
gospodarczej spowszedniała do tego stopnia, że zdaje się być fragmentem otaczającej nas rzeczywistości „od zawsze”. Niemniej spółka akcyjna, jak każda instytucja społeczna, powstała w określonym momencie dziejowym i od tego czasu rozwija się razem z systemem gospodarczym, którego jest częścią.
Ponieważ instytucja spółki akcyjnej nie ma stałych, a priori zaprojektowanych granic, we współczesnej doktrynie polskiej i zagranicznej charakteryzuje się ją przez podanie cech konstrukcyjnych lub strukturalnych (niem. Strukturmerkmale).23 w renomowanym, niemieckim wydawnictwie encyklopedycznym podano następujący zestaw takich cech: rozdział własności akcji od zarządzania, wyłączenie osobistej odpowiedzialności akcjonariuszy za zobowiązania spółki, ochronę majątku (kapitału zakładowego) spółki i zbywalność akcji.24 Za problematyczne należy uznać w tym zestawieniu tylko potraktowanie regulacji dotyczącej ochrony kapitału zakładowego jako uniwersalnej cechy spółki akcyjnej.25 Nietrudno zauważyć, że również pozostałe cechy wskazane powyżej jako charakterystyczne dla tej instytucji dawniej i dziś występują w konstrukcji prawnej innych typów organizacji.
W szczególności instytucje podobne do spółek akcyjnych występowały w prawie rzymskim oraz prawie handlowym (łac. lex mercatoria) miast średniowiecznych. W prawie rzymskim okresu klasycznego instytucją najbardziej zbliżoną do spółki akcyjnej były wyposażone w osobowość prawną – według G a i u s a (D. 3,4,1pr.) – spółki publikanów (łac. societates publicanorum), których wspólnicy odpowiadali jednak bez ograniczeń za wpłatę dzierżawionych od Skarbu Państwa podatków.26 Podobnych instytucji nie brakowało również w okresie Średniowiecza. Tworzone przez włoskie miasta z publicznych pożyczek fundusze (wł.
mons, maona) dzieliły się na zbywalne udziały o równej wartości nominalnej, których posiadaczom przypadały dochody komunalne oddane funduszowi do ściągnięcia. Takie
23 Zamiast wielu zob. J. F r ą c k o w i a k [w:] System Pr. Handl., t. 2, s. 889 i n.; S.
S o ł t y s i ń s k i [w:] System Pr. Pr., t. 17B, s. 2 i n.; A.M. F l e c k n e r : Aktiengesellschaft [in] J.
B a s e d o w , K.J. H o p t , R. Z i m m e r m a n n (hrsg.): Handwörterbuch des Europäischen Privatrechts, Band I, Tübingen 2009, s. 23 i n.
24 Zob. A.M. F l e c k n e r : Aktiengesellschaft…, s. 23.
25 Przepisy o ochronie kapitału zakładowego pojawiły się dopiero na pocz. XX w. w Niemczech i choć w wykonaniu Drugiej Dyrektywy implementowane zostały do prawa akcyjnego wszystkich państw członkowskich UE, nadal pozostają instytucją nieznaną np. prawu amerykańskiemu. Zob. A.
O p a l s k i : Kapitał zakładowy: Skuteczny instrument ochrony wierzycieli czy przestarzała koncepcja prawna? Próba porównania modeli ochrony wierzycieli w prawie państw europejskich i Stanów Zjednoczonych, KPP, Rok XIII: 2004, z. 2.
26 Zob. W. D a j c z a k , T. G i a r o , F. L o n g c h a m p s d e B e r i e r : Prawo rzymskie.
u podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2009, s. 511. Szerzej A.M. F l e c k n e r : Antike Kapitalvereinigungen: Ein Beitrag zu den konzeptionellen und historischen Grundlagen der Aktiengesellschaft, Köln 2010.
są początki założonego w 1407 r. w Genui Banku św. Jerzego (wł. Banco di San Giorgio), do niedawna uważanego za pierwszą spółkę akcyjną.27
Analiza źródeł prawa akcyjnego prowadzi ostatecznie do wniosku, że instytucja spółki akcyjnej wykształciła się w XVI i XVII w. na terenie Wlk. Brytanii i Niderlandów. Okoliczności jej narodzin i rozwoju przedstawiono poniżej na tle stosunków gospodarczych i politycznych w myśl maksymy, że „[h]istoria handlu (…) jest najpoważniejszym środkiem pomocniczym do poznania historii prawa handlowego”28. Starano się, aby w miarę możliwości wskazać przyczyny wydania, zmiany lub uchylenia danego aktu prawnego i oddać grę interesów, stojącą za tymi zdarzeniami. Czytelnik prędko zorientuje się, że spółki akcyjne – cytując klasyka –
„powstają i działają siłą swych organizacji, będących następstwem znanego pędu człowieka do zrzeszania się, jego skłonności do organizacji i przeciwieństw ludzkich interesów, a momentami decydującymi o ich osobowości są: łączność wewnętrzna i jej wywalczone przez te związki uznanie na zewnątrz. Prawnicza zaś konstrukcja konstatuje jedynie te istotne przejawy życia (…).”29
§ 1. Historia brytyjskiego i niemieckiego ustawodawstwa akcyjnego
T r e ś ć : I. Reorganizacja handlu dalekosiężnego na skutek odkryć geograficznych i geneza pierwszej spółki akcyjnej – Russia Company (1555). Charakterystyka joint-stock corporation i znaczenie Bubble Act 1720 dla ruchu akcyjnego w Wlk. Brytanii.
II. Pierwsza rewolucja przemysłowa oraz rozwój dwóch modeli joint-stock company w sektorach transportowym i ubezpieczeniowym. Brytyjskie ustawodawstwo akcyjne do pierwszej kodyfikacji z 1862 r. III. Rozbicie polityczne Niemiec w 1. połowie XIX w. i kodyfikacja prawa handlowego w 1861 r.
Powstanie Związku Celnego i Zjednoczenie Niemiec w 1870 r. pod hegemonią Prus. Pierwsza (1870) i Druga (1884) tzw. Nowela akcyjna jako skutek dynamicznej industrializacji. Znaczenie Kodeksu handlowego z 1897 r.
IV. Rewolucja listopadowa 1918 r. i powstanie Republiki Weimarskiej. Ustawa o spółkach akcyjnych i komandytowo-akcyjnych 1937 r. jako przejaw uspołecznienia prawa akcyjnego. Sytuacja gospodarcza Niemiec po II wojnie światowej, powstanie Republiki Federalnej Niemiec i uchwalenie ustawy akcyjnej
27 Zob. L. G o l d s c h m i d t : Handbuch des Handelsrechts, I Bd., Universalgeschichte des Handelsrechts, Stuttgart 1891, s. 295-296. A. D o l i ń s k i : Austriackie prawo akcyjne, s. 1-5. Por. R.
W o j c i e c h o w s k i : Societas w twórczości glosatorów i komentatorów, Wrocław 2002.
28 J. N a m i t k i e w i c z : Podręcznik prawa handlowego, wekslowego, czekowego i upadłościowego, Warszawa 1927, s. 19-20.
29 S. G o ł ą b : Istota osoby prawnej [odbitka z PPiA 1925, z. 10-12], s. 4.
z 1965 r. Dalsze kodyfikacje prawa akcyjnego w Wlk. Brytanii, w szczególności Companies Act 2006.
I. Narodziny instytucji spółki akcyjnej są nierozerwalnie związane z głęboką, choć powolną, zmianą w geografii handlu, jaką przyniosły odkrycie Ameryki przez K. K o l u m b a w 1492 r. i wytyczenie przez V. da G a m ę drogi morskiej do Indii w latach 1497-1499. Historycy gospodarki wskazują, że podobnie jak w Średniowieczu włoskie miasta stworzyły instytucję spółki jawnej (wł. compagnia) i uczyniły z niej narzędzie swojej ekspansji w basenie Morza Śródziemnego i Europy Zachodniej, tak u progu ery nowożytnej kupcy Anglii i Niderlandów „wynaleźli” spółkę akcyjną (ang.
joint-stock corporation) i posłużyli się nią do zawojowania Nowego (a w rezultacie i Starego) Świata.30 Bezpośrednim skutkiem odkryć geograficznych był jednak wzrost bogactwa i potęgi politycznej Hiszpanii i Portugalii, a joint-stock corporations tworzyły się w ich cieniu oraz ścisłej symbiozie z monarchią angielską.
Na początku omawianej epoki Anglia wciąż była krajem zacofanym, dostarczającym surowców państwom o rozwiniętym przemyśle manufakturowym.
Wojna Białej i Czerwonej Róży zdziesiątkowała szeregi arystokracji, co doprowadziło do wzrostu znaczenia średniej szlachty (ang. gentry) i władzy monarchy. Nowa dynastia Tudorów, która objęła tron w 1485 r., rządziła monarchią w sposób absolutny.
Henryk VIII wydając, po wystąpieniu z Kościoła rzymskokatolickiego, dekret o rozwiązaniu klasztorów przyczynił się do pogorszenia sytuacji ekonomicznej kraju.31 Zbyt szybko roztrwonił ogromny majątek zakonny, co spowodowało spadek wartości funta na rynku w Antwerpii i wzrost kosztów obsługi długu angielskiej Korony.
Zdaniem historyków właśnie niekorzystny bilans handlowy Anglii skłonił kupców i następców Henryka VIII do poszukiwania nowych źródeł dochodu.32
Ponieważ do tzw. Pierwszej rewolucji przemysłowej najwyższe stopy zwrotu przynosił kapitał zainwestowany w handel dalekosiężny, ku niemu skierowały się wysiłki angielskich przedsiębiorców.33 Poszukująca północno-wschodniego przejścia do Chin i Indii ekspedycja pod dowództwem R. C h a n c e l l o r a w 1553 r.
30 Tak F. B r a u d e l : Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wiek, t. II, Gry wymiany, [Warszawa 1992], s. 405. O średniowiecznych spółkach handlowych szerzej M. W e b e r : The History of Commercial Partnerships in the Middle Ages, Boston 2002.
31 Zob. R. C a m e r o n , L. N e a l : Historia gospodarcza świata: Od paleolitu do czasów najnowszych, [Warszawa 2010], s. 106.
32 Zob. W.R. S c o t t : The Constitution and Finance of English, Scottish and Irish Joint-Stock Companies to 1720, vol. I, The General Development of Joint-stock System to 1720, [Cambridge 1912], s. 16-17.
33 Zob. F. B r a u d e l : Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wiek, t. II, s. 338-339, s. 365-370.
przypadkiem zawinęła do portu w Archangielsku nad Morzem Białym. Po powrocie jedynego ocalałego statku do Anglii S. C a b o t zwrócił się do królowej Marii I Tudor o przywilej na założenie korporacji (ang. charter), obejmujący monopol na handel z Rosją. Tym sposobem 6 lutego 1555 r. pierwsza joint-stock corporation – znana później pod nazwą Kompanii Rosyjskiej lub Moskiewskiej (ang. Russia Company, Muscovy Company) – uzyskała statut, stanowiący równocześnie najstarsze źródło prawa akcyjnego.34
W nauce brytyjskiej przekonująco dowodzi się, że spółka akcyjna wykształciła się z instytucji regulated corporation, będącej czymś pomiędzy średniowieczną gildią kupiecką i nowożytną izbą przemysłowo-handlową.
P r z y k ł a d : Dwie najstarsze korporacje tego typu to Merchants of the Staple, zrzeszająca kupców eksportujących wełnę do Niderlandów i Merchants Adventurers – eksporterów sukna.35
W połowie XVI w. regulated corporation posiadała już ustalony ustrój.
W szczególności charakteryzowały ją „wieczne trwanie” (ang. perpetual succession, cecha osoby prawnej) i stałe organy. Zgodnie z regulaminami wewnętrznymi (ang. by-law) tworzonymi przez gubernatora (ang. governor) i asystentów (ang. assistants) każdy członek prowadził działalność kupiecką na własny rachunek. Taki sposób organizacji spółki sprawdzał się w handlu z krajami cywilizowanymi. W szczególności musiał mieć określoną wielkość i podążać wytyczonymi szlakami celem zapewnienia prowiantu statkom. Już przykład wyprawy R. C h a n c e l l o r a pokazuje, że nowe przedsięwzięcia handlowe wymagały nowego sposobu organizacji i finansowania.36
Jak na ironię statut Russia Company z 1555 r. nie zawierał żadnych postanowień, które odnosiłyby się do specyficznego ustroju finansowego spółki.
Wspólny kapitał (ang. joint-stock), będący innowacją wprowadzoną przez S. C a b o t a i uzasadnieniem dla nazwy tego typu korporacji, znalazł odzwierciedlenie jedynie w praktyce organizacyjnej. Statut wprowadzał ustrój organizacyjny charakterystyczny dla regulated corporations z dwoma gubernatorami, dwudziestoośmioosobową radą
34 Zob. W.R. S c o t t : The Constitution and Finance of Joint-Stock Companies, t. I, s. 18-19. Por. R.
C a m e r o n , L. N e a l : Historia gospodarcza świata…, s. 137.
35 Zob. F. B r a u d e l : Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wiek, t. II, s. 410-413.
36 Tak W.R. S c o t t : The Constitution and Finance of Joint-Stock Companies, t. I, s. 17. Natomiast R. H a r r i s zgadza się tylko z tezą o specjalizacji regulated i joint-stock corporations w obszarze handlu europejskiego odpowiednio pierwszych i dalekosiężnego – drugich. Jego zdaniem obie formy pojawiły się w tym samym czasie. Zob. R. H a r r i s : Industrializing English Law: Entrepreneurship and Business Organization, 1720-1844, Cambridge [2003], s. 43.
złożoną z konsulów (ang. consuls) i asystentów (ang. assistants) oraz walnym zgromadzeniem.37 Podobnie rzecz się miała z późniejszymi joint-stock corporations.
P r z y k ł a d : Nawet pochodzący z 1600 r. statut najsłynniejszej brytyjskiej spółki akcyjnej – East India Company nie zawierał postanowień dotyczących kapitału zakładowego i akcji.38 Ze wspólnym kapitałem eksperymentowano następnie w Levant Company (inaczej: Turkey Company, 1581)39, East India Company (1600), Hudson’s Bay Company (1670), Royal African Company (1672) i South Sea Company (1711).
Początkowo kapitały były doraźnie zbierane celem finansowania konkretnych wypraw i w większej liczbie występowały obok siebie. Gdy wielkość obrotów z danym terytorium wzrastała a szlaki handlowe stawały się bezpieczne, na ogół joint-stock corporations przekształcano też w regulated corporations. Po okresie rozkwitu korporacji handlowych (przypadającym na lata 1600-1620) ich pozycja stale malała pod koniec rządów Karola I Stuarta, w czasie Wojny Domowej i Interregnum na skutek likwidacji monopoli. Ostatecznie, kiedy w latach 90. XVII w. hossa zapanowała na rynku papierów wartościowych w Londynie, stały kapitał zakładowy – na ogół znacznej wysokości – był normą wśród angielskich spółek.40
Historyk prawa R. H a r r i s pisze, że „pierwsza generacja business corporations była na wiele sposobów połączona z finansami publicznymi i wykorzystywana przez Koronę jako istotne źródło podręcznego, płynnego i politycznie dostępnego dochodu”.41 Źródło dochodu stanowiły opłaty za udzielenie i odnowienie monopolu handlowego, ale korporacje były także płatnikami cła, sponsorami ambasad i floty wojennej, a przede wszystkim – zdyscyplinowanymi pożyczkodawcami Korony. Na szczególną uwagę zasługuje plan zamiany części gigantycznego długu państwowego na akcje South Sea Company z 1720 r., znany jako South Sea Bubble. Aby zapewnić powodzenie serii subskrypcji władze spółki wyjednały w parlamencie głośny Bubble Act z dnia 9 czerwca 1720 r.42, który – w związku z plagą nielegalnych subskrypcji unincorporated joint-stock companies – powtarzał zakaz organizowania zapisów na akcje przed uzyskaniem przywileju
37 Zob. W.R. S c o t t : The Constitution and Finance of Joint-Stock Companies, t. I, s. 19-21.
38 Zob. R. H a r r i s : The English East India Company and the History of Company Law [w:] E.
G e p k e n -J a g e r : VOC 1602-2002, s. 232-233.
39 W nawiasach podane są daty nadania statutu, które mogą się różnić od dat założenia spółek.
40 Zob. R. H a r r i s : Industrializing English Law…, s. 43-53.
41 R. H a r r i s : Industrializing English Law…, s. 43.
42 6 Geo. I, c. 18.
inkorporacyjnego. Ustawę tę do niedawna powszechnie (i błędnie) uważano za przyczynę zamarcia życia akcyjnego w Wlk. Brytanii w okresie do 1844 r.43
II. Od początku XVIII w. do połowy XIX w. doszło w Wlk. Brytanii do – niemającego precedensu w historii świata – przekształcenia gospodarki, które polegało na zmniejszeniu zatrudnienia rolnictwa (co było możliwe dzięki wzrostowi jego wydajności) i powstaniu nowoczesnego przemysłu. Cechami charakterystycznymi tej tzw. Pierwszej rewolucji przemysłowej były: szerokie zastosowanie maszyn o napędzie mechanicznym, wprowadzenie nowych źródeł energii (zwłaszcza paliw kopalnych) oraz szerokie zastosowanie materiałów normalnie niewystępujących w przyrodzie.44 Ponieważ w przemyśle bawełnianym i żelaznym dominowały wówczas tradycyjne formy organizacji przedsiębiorstw (przedsiębiorcy jednoosobowi, przedsiębiorstwa rodzinne i spółki osobowe) w nauce rozpowszechniło się przekonanie, że spółki akcyjne nie odegrały w tych historycznych zmianach żadnej roli.45
Wyniki prowadzonych przez R. H a r r i s a badań nad przedsiębiorstwami transportowymi i ubezpieczeniowymi nie tylko prowadzą do innych wniosków, ale ujawniają różne strategie i dynamikę ruchu akcyjnego tamtych czasów. W obu sektorach konieczne było posiadanie dużych kapitałów, a ryzyko związane ze skalą przedsięwzięć wzmagało potrzebę ograniczenia odpowiedzialności. Choć będąca odpowiedzią na te bolączki instytucja spółki akcyjnej znana była prawu brytyjskiemu, uzyskanie przywileju monarszego (ang. royal charter) lub ustawy (ang. act of Parliament) było czasochłonne i kosztowne. Przedsiębiorstwa transportowe musiały wywłaszczyć właścicieli nieruchomości potrzebnych na inwestycje i nie mogły zrezygnować ze starań o koncesje ustawowe, co poskutkowało powszechnością formy joint-stock corporation wśród spółek portowych, kanałowych i kolejowych. Inaczej potoczyły się losy towarzystw ubezpieczeniowych, które zbywalność udziałów i ograniczenie odpowiedzialności wspólników mogły osiągnąć tańszym kosztem za pomocą klauzul umownych. Trzeźwa kalkulacja zwyciężyła i branżę ubezpieczeniową zdominowały unincorporated joint-stock companies.46
43 W starszej literaturze brytyjskiej tak W.R. S c o t t : The Constitution and Finance of Joint-Stock Companies, t. I, s. 438, w nowszej – G. M o r s e : Charlesworth’s Company Law, s. 6-7, a w polskiej – J. K a c z k o w s k i : Nowe angielskie prawo akcyjne (Companies Act 1929), PPH, t. VI (1930), s. 69.
Interpretację zdarzeń z 1720 r. oparto w tekście głównym na wynikach badań R. H a r r i s a : Industrializing English Law…, s. 60-81.
44 Zob. R. C a m e r o n , L. N e a l : Historia gospodarcza świata…, s. 174-177.
45 Na źródła tych błędnych opinii wskazuje R. H a r r i s : Industrializing English Law…, s. 198.
46 Zob. R. H a r r i s : Industrializing English Law…, s. 107-109.
Nie tylko przedsiębiorstwa transportowe starały się o inkorporację. W 1824 r.
zaczęła się nowa gorączka założycielska i już w marcu siedemnaście projektów ustaw czekało na rozstrzygnięcie przez Parlament. Prawdziwe zamieszanie zrobiło się jednak w 1825 r., kiedy – w związku z rozwojem hossy i orzeczeniami sadów podważającymi legalność unincorporated companies ze zbywalnymi udziałami47 – do Parlamentu wpłynęło 438 nowych wniosków o założenie spółek. W tych okolicznościach członek parlamentu (a prywatnie założyciel wielu spółek akcyjnych) P. M o o r e złożył projekt ustawy unieważniającej Bubble Act 1720. Choć z przyczyn formalnych został on cofnięty, ostatecznie przepisy kontrowersyjnej ustawy dotyczące unincorporated joint-stock companies zostały unieważnione z inicjatywy rządowej na mocy Bubble Act Repeal z dnia 5 lipca 1825 r.48
W drugiej połowie 1825 r. nastąpił krach na giełdzie, a po kolejnym okresie koniunktury sytuacja powtórzyła się w 1837 r. Skutkiem było powołanie w 1841 r.
komisji śledczej, której przewodnictwo objął młody W. G l a d s t o n e , członek konserwatywnego gabinetu R. P e e l a . Raport komisji z rekomendacją rejestracji spółek w publicznym i jawnym rejestrze ogłoszono w marcu 1844 r., a już 5 września 1844 r. aprobatę królewską uzyskały dwie wdrażające jego zalecenia ustawy:
Registration, Incorporation and Regulation of Joint Stock Companies Act49 i Facilitating the Winding Up of the Affairs of Joint Stock Companies Act50. Choć nie wszystkie zrealizowane wówczas pomysły były nowe, w szczególności rejestry były już wcześniej prowadzone dla saving banks oraz friendly i building societies, ich nagromadzenie w zaledwie dwóch aktach doprowadziło do rewolucyjnych i nieodwracalnych zmian w prawie brytyjskim.51
Przewidując że kwestia ograniczonej odpowiedzialności akcjonariuszy może przekreślić całą reformę, W. G l a d s t o n e pozbawił spółki akcyjne tej charakterystycznej cechy osób prawnych. Kiedy problem ograniczonej odpowiedzialności wrócił na agendę, okazało się jak bardzo przewidującym był politykiem. Po burzliwych debatach Parlament ostatecznie jednak uchwalił w 1855 r.
47 Zob. King’s Bench decision z 4.02.1825 r. w sprawie Joseph v. Pebrer, 3 B. & C. 639 (1825) i Lord Eldon’s Chancery decision z 25.03.1825 r. w sprawie Kinder v. Taylor, Law Journal Reports, old series 3, Cases in Chancery 68 (1824-1825).
48 6 Geo. IV, c. 91 (1825). Szerzej R. H a r r i s : Industrializing English Law…, s. 250-268.
49 7 & 8 Vict., c. 110 (1844).
50 7 & 8 Vict., c. 111 (1844).
51 Joint Stock Companies Registration Act 1844 krótko omawia G. M o r s e : Charlesworth’s Company Law, s. 8. Analizy okoliczności uchwalenia ustawy dokonuje R. H a r r i s : Industrializing English Law…, s. 274-286.
Limited Liability Act52. Natomiast ustawa Joint Stock Companies Act z 1856 r.53 zastąpiła jednolity dotąd akt założycielski (ang. deed of settlement) dwoma dokumentami: memorandum of association i articles of association. Pierwszy okres rozwoju ustawodawstwa akcyjnego zwieńczył Companies Act z 1862 r.54, który do odpowiedzialności ograniczonej wysokością udziałów (ang. by shares) dodał odpowiedzialność ograniczoną do sumy gwarantowanej (ang. by guarantee). Ponieważ skonsolidowano w nim zawartość dotychczasowych ustaw, które z tego powodu utraciły moc prawną, akt ten może być nazwany pierwszą kodyfikacją brytyjskiego prawa akcyjnego.55
III. W odróżnieniu od Wlk. Brytanii w 1. połowie XIX w. Niemcy były biednym krajem rolniczym, w dodatku rozbitym polityczne. Pod wpływem klęsk militarnych z napoleońską Francją rozwijała się w Niemczech świadomość narodowa i dążenia liberalne. Mimo ostatecznego zwycięstwa nad Napoleonem, Kongres Wiedeński (1814-1815) zawiódł nadzieje niemieckiego mieszczaństwa. Nie tylko nie utworzono jednolitego państwa niemieckiego, ale zarzucono instytucje tylko symbolicznie wskazujące na jedność narodową jak Rzesza Niemiecka i urząd cesarski.56 Czterdzieści jeden suwerennych państw niemieckich, z Cesarstwem Austriackim i Królestwami Prus, Bawarii, Wirtembergii, Saksonii i Hanoweru na czele, połączono w Związek Niemiecki (niem. Deutscher Bund). Jego organem był Sejm Związkowy (niem. Bundestag) z siedzibą we Frankfurcie nad Menem, będący w rzeczywistości stałym kongresem dyplomatycznym.57
Na początku 1848 r., na wieść o wybuchu Rewolucji lutowej we Francji, w większości państw niemieckich doszło do zamieszek i manifestacji o charakterze rewolucji mieszczańskiej. Dla urzeczywistnienia zjednoczenia Niemiec w dniu 1 maja 1848 r. w protestanckim kościele św. Pawła (niem. Paulskirche) we Frankfurcie nad Menem zebrało się Niemieckie Zgromadzenie Narodowe, które wybrało arcyksięcia Jana Habsburga na administratora Rzeszy (niem. Reichsverweser). Dostrzegając
52 18 & 19 Vict., c. 133.
53 19 & 20 Vict., c. 47.
54 25 & 26 Vict., c. 89.
55 Zob. G. M o r s e : Charlesworth’s Company Law, s. 8.
56 Franciszek II Habsburg zrzekł się korony cesarskiej 6.08.1806 r. po kolejnej wojnie przegranej z Napoleonem. W rezultacie trwająca ponad osiemset lat I Rzesza Niemiecka przeszła do historii.
57 Na temat zacofania gospodarczego pisze R. C a m e r o n , L. N e a l : Historia gospodarcza świata…, s. 253. Postanowienia Kongresu Wiedeńskiego omawia krótko I. J a w o r s k i : Zarys powszechnej historii państwa i prawa, Warszawa 1997, s. 337-338, szerzej – J. K r a s u s k i , Historia Niemiec, Wrocław [2008], s. 173-180.
potrzebę integracji gospodarczej odradzającego się państwa niemieckiego, parlament frankfurcki uchwalił jednolitą ustawę wekslową. Ponadto z inicjatywy ministra sprawiedliwości R. von M o h l a przygotowano projekt ogólnoniemieckiego kodeksu handlowego. Jednak kiedy w 1849 r. władcy Austrii i Prus stłumili bunty poddanych, parlament frankfurcki uległ rozwiązaniu, a prace nad kodeksem przerwano. Inaczej potoczyły się losy ustawy wekslowej, implementowanej w całych Niemczech w drodze ustaw krajowych, która stała się zalążkiem ogólnoniemieckiego prawa handlowego.58
Prace nad kodyfikacją prawa handlowego podjęto na nowo w 1856 r., tym razem w ramach Związku Niemieckiego. Wybrana przez Sejm Związkowy komisja, złożona z 19 prawników i 8 kupców, odbyła swoje pierwsze posiedzenie w dniu 15 stycznia 1857 r. w Norymberdze (Bawaria). Komisja postanowiła przyjąć za podstawę swych prac projekt pruski, wzorowany na Kodeksie handlowym francuskim z 1807 r.
Uchwalony przez komisję norymberską w drugim czytaniu projekt kodeksu wywołał falę krytyki i propozycji poprawek z całych Niemiec. Przewidując że szczegółowa ich analiza znacznie odsunie w czasie wejście ustawy w życie, przedstawiciele Austrii, Prus i Bawarii doprowadzili do przyjęcia projektu w trzecim czytaniu z pominięciem większości proponowanych zmian. Mimo protestów Sejm Związkowy w maju 1861 r.
zaakceptował projekt Kodeksu handlowego ogólnoniemieckiego (niem. Allgemeines Deutsches Handelsgesetzbuch, ADHGB) i polecił państwom członkowskim jego implementację do krajowych systemów prawnych, co zdecydowana większość państw uczyniła do końca 1869 r.59
Kodeks handlowy z 1861 r., wyprzedzający o prawie trzydzieści lat kodyfikację prawa cywilnego, „nie tylko znalazł uznanie stanu kupieckiego, lecz również stał się polem do badań naukowych. Praktyka sądowa bardziej jeszcze rozwinęła kodeks, a czasy, które były pod rządem tego kodeksu, uważane są za złote czasy prawa
Kodeks handlowy z 1861 r., wyprzedzający o prawie trzydzieści lat kodyfikację prawa cywilnego, „nie tylko znalazł uznanie stanu kupieckiego, lecz również stał się polem do badań naukowych. Praktyka sądowa bardziej jeszcze rozwinęła kodeks, a czasy, które były pod rządem tego kodeksu, uważane są za złote czasy prawa