Teoria spółki akcyjnej : charakter i znaczenie prawa akcyjnego dla ustroju spółki i praw akcjonariuszy

UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI

WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI

KIERUNEK:PRAWO

M

Ł

F

T

–

C

PRACA DOKTORSKA

PROMOTOR

PROF.DR HAB.MIROSŁAW STEC

K^RAKÓW,M^ARZEC 2015

„Prawo jest nieustanną pracą i to nie samej władzy państwa, lecz i całego ludu. (…) Każda jednostka będąca w tym położeniu, iż musi utrzymać swe prawo, bierze częściowy udział w tej narodowej pracy, dorzuca swój grosz sierocy do urzeczywistnienia idei prawa na świecie.”

R. J h e r i n g , Walka o prawo

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów 8

Wprowadzenie 18

Rozdział I: Źródła i nauka prawa akcyjnego 31

§ 1. Historia brytyjskiego i niemieckiego ustawodawstwa akcyjnego 33

§ 2. Historia polskiego i europejskiego ustawodawstwa akcyjnego 46

§ 3. Rozwój nauki o prawie akcyjnym 60

Rozdział II: Definiowanie spółki akcyjnej – Znaczenie sporów o „istotę” korporacji i przedsiębiorstwa dla teorii

spółki akcyjnej 74

§ 4. Spór o właściwą konstrukcję prawną pomiędzy zwolennikami

tzw. teorii spółki (societas) i tzw. teorii korporacji (universitas) 77

§ 5. Spór o realność korporacji jako osoby prawnej 86

§ 6. Spór o relacje pojęć „przedsiębiorstwa” (Unternehmen) i „spółki”

(Gesellschaft) w nauce prawa handlowego 97

Rozdział III: Charakter tzw. wewnętrznego prawa akcyjnego 109

§ 7. Prawo głosu jako kompetencja normotwórcza 111

§ 8. Uchwały i statut jako źródła prawa przedmiotowego 121

§ 9. Zaskarżanie uchwał władz spółek akcyjnych 133 Rozdział IV: Rozwój ustroju organizacyjnego spółek i jego

odzwierciedlenie w prawie akcyjnym 148

§ 10. Demokracja akcjonariuszy 150

§ 11. Dwa rodzaje oligarchii: Plutokracja i biurokracja akcyjna 161

§ 12. Demokracja przemysłowa 172

Rozdział V: Przedmiotowe prawo akcyjne a prawa podmiotowe

akcjonariuszy 188

§ 13. Prawo do udziału w zysku spółki akcyjnej (prawo do dywidendy) 190

§ 14. Prawo pierwszeństwa objęcia akcji nowej emisji (prawo poboru) 199

§ 15. Prawo do udziału w majątku spółki akcyjnej (prawo akcyjne) 206

Zakończenie 219

Bibliografia 235

STRESZCZENIE TREŚCI

Wykaz skrótów 8

Wprowadzenie 18

I. Skąd pomysł, aby pisać o teorii prawa akcyjnego? (Uzasadnienie tematu rozprawy). Wprowadzenie do literatury przedmiotu. II. Pojęcie „teorii naukowej”

i jej struktura. Sformułowanie głównego problemu badawczego rozprawy i odpowiadającego mu twierdzenia ogólnego teorii spółki akcyjnej. Dalsze problemy badawcze. III. Naturalizm metodologiczny i empiryczność prawoznawstwa jako naczelne założenia metodologiczne pracy. Miejsce problematyki teoretycznej w nauce prawa handlowego. Metody badawcze zastosowane w rozprawie. IV.

O pożytkach z teorii spółki akcyjnej dla nauki prawa handlowego. Teoria spółki akcyjnej a wyzwania polskiej i europejskiej polityki prawa spółek. Znaczenie podejmowanych w rozprawie ogólnych problemów teoretycznoprawnych dla filozofii prawa i praktyki konstytucyjnej. V. Omówienie struktury pracy.

Rozdział I: Źródła i nauka prawa akcyjnego 31

§ 1. Historia brytyjskiego i niemieckiego ustawodawstwa akcyjnego 33

I. Reorganizacja handlu dalekosiężnego na skutek odkryć geograficznych i geneza pierwszej spółki akcyjnej – Russia Company (1555). Charakterystyka joint-stock corporation i znaczenie Bubble Act 1720 dla ruchu akcyjnego w Wlk. Brytanii.

II. Pierwsza rewolucja przemysłowa oraz rozwój dwóch modeli joint-stock company w sektorach transportowym i ubezpieczeniowym. Brytyjskie ustawodawstwo akcyjne do pierwszej kodyfikacji z 1862 r. III. Rozbicie polityczne Niemiec w 1.

połowie XIX w. i kodyfikacja prawa handlowego w 1861 r. Powstanie Związku Celnego i Zjednoczenie Niemiec w 1870 r. pod hegemonią Prus. Pierwsza (1870) i Druga (1884) tzw. nowela akcyjna jako skutek dynamicznej industrializacji.

Znaczenie Kodeksu handlowego z 1897 r. IV. Rewolucja listopadowa 1918 r.

i powstanie Republiki Weimarskiej. Ustawa o spółkach akcyjnych i komandytowo- akcyjnych 1937 r. jako przejaw uspołecznienia prawa akcyjnego. Sytuacja gospodarcza Niemiec po II wojnie światowej, powstanie Republiki Federalnej Niemiec i uchwalenie ustawy akcyjnej z 1965 r. Dalsze kodyfikacje prawa akcyjnego w Wlk. Brytanii, w szczególności Companies Act 2006.

§ 2. Historia polskiego i europejskiego ustawodawstwa akcyjnego 46

I. Reformy gospodarcze z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego i pierwsze polskie spółki akcyjne: Kompania Manufaktur Wełnianych (1766) i Kompania Handlowa Polska (1783). II. Wprowadzenie Kodeksu handlowego francuskiego z 1807 r. na obszarze Księstwa Warszawskiego. Uwłaszczenie chłopów, budowa kolei i rozpowszechnienie spółek akcyjnych w Królestwie Polskim w latach 60.

XIX w. Słabość ruchu akcyjnego w zaborach austriackim i pruskim. III. Odzyskanie niepodległości przez Polskę, reforma walutowa z 1924 r. i unifikacja prawa akcyjnego w 1928 r. Prawo akcyjne w Kodeksie handlowym z 1934 r.

IV. Nacjonalizacja przemysłu i handlu po II wojnie światowej. Kodeks cywilny z 1964 r. i marginalizacja prawa akcyjnego w okresie PRL. Porozumienia tzw.

Okrągłego Stołu z 1989 r., I Plan Balcerowicza i prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych. Rekodyfikacja prawa akcyjnego w ramach Kodeksu spółek handlowych z 2000 r. V. Tendencje zjednoczeniowe w Europie po II wojnie

światowej i ustanowienie w 1957 r. Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (obecnie Unia Europejska). Periodyzacja historii europejskiego prawa spółek a instrumenty harmonizacji prawa akcyjnego państw członkowskich. Geneza spółki europejskiej (Societas Europea).

§ 3. Rozwój nauki o prawie akcyjnym 60

I. Szkoła historyczna w Niemczech (F.C. von Savigny) i Wlk. Brytanii (F.W.

Maitland). Koncepcje dotyczące genezy spółki akcyjnej (O. von Gierke, L. Goldschmidt, K. Lehmann, W.R. Scott). II. „Jurysprudencja pojęciowa” R. von Jheringa. Pozytywistyczna (A. Doliński, S. Wróblewski) i normatywistyczna (S. Grzybowski, A. Klein, J. Frąckowiak) nauka prawa akcyjnego w Polsce.

III. Socjologiczny zwrot w nauce R. von Jheringa i teoria korporacji R. Longchamps de Berier. Socjologia władzy M. Webera. Organizacyjna teoria przedsiębiorstwa T. Raisera. IV. Rozwój ekonomicznej analizy prawa akcyjnego w Stanach Zjednoczonych i Wlk. Brytanii (B. Cheffins). Zarządcza teoria prawa handlowego P. Mäntysaari’ego. Ekonomiczna (K.L. Hopt) i historyczna (A.M.

Fleckner) komparatystyka prawa akcyjnego w Niemczech.

Rozdział II: Definiowanie spółki akcyjnej – Znaczenie sporów o „istotę” korporacji i przedsiębiorstwa dla teorii

spółki akcyjnej 74

§ 4. Spór o właściwą konstrukcję prawną pomiędzy zwolennikami

tzw. teorii spółki (societas) i tzw. teorii korporacji (universitas) 77

I. Zmiana statutu większością głosów jako pierwszy problem tzw. teorii spółki.

II. Sprzeczność pomiędzy generalnym i abstrakcyjnym charakterem norm statutowych a indywidualnym i konkretnym charakterem norm umownych.

III. Niemożność wyjaśnienia praw organizacyjnych za pomocą pojęć nauki o zobowiązaniach. IV. Kwestia osobowości prawnej spółek akcyjnych w prawie niemieckim XIX w. jako pierwszy problem tzw. teorii korporacyjnej.

V. Konstrukcja praw majątkowych akcjonariuszy jako drugi problem tzw. teorii korporacyjnej.

§ 5. Spór o realność korporacji jako osoby prawnej 86

I. Spór o realność osób prawnych. Warunki zaistnienia jednostki organizacyjnej (stanowiącej substrat osoby prawnej) według teorii R. Longchamps de Berier.

II. Spółka akcyjna jako oddzielny podmiot interesów. III. Możliwość zaspokojenia interesów przez spółkę akcyjną za wolą jej władz. IV. Znaczenie prawne nadania statusu osoby prawnej w ustawie oraz wpisu do rejestru przedsiębiorców.

§ 6. Spór o relacje pojęć „przedsiębiorstwa” (Unternehmen) i „spółki”

(Gesellschaft) w nauce prawa handlowego 97

I. Znaczenie nauki o organizacji dla doktryny prawa handlowego. Definiowanie pojęć „organizacji” i „jednostki organizacyjnej”. II. Rozróżnienie aspektów realnego i formalnego (normatywnego) jednostki organizacyjnej. Koncepcja jednostki organizacyjnej J. Frąckowiaka. III. Dwa sposoby rozumienia pojęcia

„przedsiębiorstwo” w nauce zagranicznej: Przedsiębiorstwo jako zasoby i przedsiębiorstwo jako organizacja. Socjologicznoprawna teoria przedsiębiorstwa

T. Raisera. IV. Stanowisko własne. Argumenty za przeszczepieniem na grunt polski koncepcji spółki akcyjnej jako organizacji i przedsiębiorstwa.

Rozdział III: Charakter tzw. wewnętrznego prawa akcyjnego 109

§ 7. Prawo głosu jako kompetencja normotwórcza 111

I. Niemożność wyjaśnienia prawa głosu za pomocą pojęć prawa podmiotowego i uprawnienia. II. Stanowisko własne: Koncepcja prawa głosu jako kompetencji do ustanawiania, zmiany i uchylania norm organizacyjnych. III. Prezentacja koncepcji własnej na przykładzie prawa głosu uczestników walnego zgromadzenia. Struktura normy kompetencyjnej.

§ 8. Uchwały i statut jako źródła prawa przedmiotowego 121

I. Argument teoretycznoprawny (1) na poparcie tezy o normatywnym charakterze uchwał i statutu: Podobieństwo struktury norm prawnych i organizacyjnych.

II. Argument teoretycznoprawny (2): Zgodność z pojęciem „prawa” i nowoczesnym modelem systemu prawnego. III. Argument historyczno-porównawczy: Ewolucja instytucji korporacji w prawie angielskim i rzymskim. Statut jako szczególna postać uchwały. IV. Argument dogmatycznoprawny: Możliwość wyjaśnienia charakteru tzw. praw organizacyjnych w spółce akcyjnej.

§ 9. Zaskarżanie uchwał władz spółek akcyjnych 133

I. Powzięcie uchwały i przyjęcie statut jako czynności prawne, czyli akty ustanawiające, zmieniające lub uchylające normy prawne. II. Ewolucja instytucji powództwa o unieważnienie uchwały walnego zgromadzenia. Regulacja w Kodeksie spółek handlowych: Nieważność czy wzruszalność (unieważnialność) uchwał walnego zgromadzenia? III. Stanowisko własne: Powództwo o uchylenie uchwały jako actio popularis. Dopuszczalność stwierdzenia w każdym czasie nieważności uchwał w indywidualnych sprawach.

Rozdział IV: Rozwój ustroju organizacyjnego spółek i jego

odzwierciedlenie w prawie akcyjnym 148

§ 10. Demokracja akcjonariuszy 150

I. Kategorie autorytetu (niem. Herrschaft), władzy i ustroju spółki akcyjnej.

II. Średniowieczne korzenie angielskich joint-stock corporations. Instytucje ustrojowe charakteryzujące demokrację akcjonariuszy. III. Obcy demokracji ustrój modelowej spółki akcyjnej w Kodeksie spółek handlowych. Spółka przedsiębiorców jako kontynuatorka ustroju wczesnonowożytnych spółek kupieckich.

§ 11. Dwa rodzaje oligarchii: Plutokracja i biurokracja akcyjna 161

I. Przyczyny nietrwałości demokratycznej administracji. Pojęcie „administracja notabli” i jej pozostałości w brytyjskim i niemieckim prawie akcyjnym. II. Pojęcie

„oligarchii akcyjnej”. Koncentracja autorytetu w rękach akcjonariuszy większościowych i ewolucja tzw. praw mniejszości. III. Rewolucja menedżerska (biurokratyczna) i konieczność wzmocnienia nadzoru korporacyjnego (corporate governance). Archaiczność monistycznego modelu administracji.

§ 12. Demokracja przemysłowa 172

I. Pracownicy najemni joint-stock corporations i stanowisko prawne pomocników handlowych według kodeksów handlowych. Administracja spółek akcyjnych w konflikcie ze związkami zawodowymi. Układy zbiorowe pracy jako źródło prawa akcyjnego. II. Pojęcie i rodzaje partycypacji pracowników w administrowaniu spółką akcyjną. Pięć statusów współdecydowania pracowników (niem.

Mitbestimmung) w prawie niemieckim. III. Pojęcie demokracji przemysłowej.

Rozwój współdecydowania w prawie polskim jako skutek transformacji ustrojowej.

Wpływ idei demokracji przemysłowej na rozwój europejskiego prawa akcyjnego.

Rozdział V: Przedmiotowe prawo akcyjne a prawa podmiotowe

akcjonariuszy 188

§ 13. Prawo do udziału w zysku spółki akcyjnej (prawo do dywidendy) 190

I. Prawo dywidendy jako tytuł prawny akcjonariusza do udziału w zysku spółki akcyjnej. Przesłanki zaistnienia prawa do dywidendy. II. Problem prawa do dywidendy in abstracto. III. Zaliczka na poczet dywidendy.

§ 14. Prawo pierwszeństwa objęcia akcji nowej emisji (prawo poboru) 199

I. Pojęcie prawa poboru. II. Problem prawa poboru ex contractu. III. Prawo poboru a prawo pierwokupu. IV. Prawo poboru jako roszczenie o przydział akcji. V. Prawo poboru a tymczasowe prawa podmiotowe (ekspektatywy). VI. Problem prawa poboru in abstracto.

§ 15. Prawo do udziału w majątku spółki akcyjnej (prawo akcyjne) 206

I. Roszczenia o wypłatę sumy likwidacyjnej i wynagrodzenia za umorzone akcje jako przejawy prawa do udziału kapitałowego (prawa akcyjnego). Akcja w znaczeniu ułamka kapitału zakładowego. II. Pojęcie „dokumentu akcji”. Związki prawa akcyjnego z dokumentem akcji w prawie brytyjskim i polskim. Prawo do dywidendy i prawo poboru jako pożytki prawa akcyjnego. III. Pojęcie

„członkostwa” (Mitgliedschaft) w niemieckiej nauce o prawie spółek. Koncepcja członkostwa jako podległości organizacyjnej. Związek pomiędzy członkostwem w spółce a prawem akcyjnym (udziałowym).

Zakończenie 219

I. Prezentacja teorii: Twierdzenia dotyczące autonomicznego (wewnętrznego) prawa akcyjnego z komentarzem. II. Twierdzenia dotyczące ustroju organizacyjnego spółek akcyjnych z komentarzem. III. Twierdzenia dotyczące praw podmiotowych akcjonariuszy z komentarzem. IV. Filozoficznoprawne i konstytucyjnoprawne implikacje proponowanej teorii spółki akcyjnej. V. Wstępne postulaty de lege ferenda i plan dalszych badań.

Bibliografia 235

WYKAZ SKRÓTÓW

A. ŹRÓDŁA PRAWA

ABGB Kodeks cywilny austriacki z 1811 r. (niem. Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch)

ADHGB Kodeks handlowy ogólnoniemiecki z 1861 r. (niem. Allgemeines Deutsches Handelsgesetzbuch)

AktG 1937 ustawa o spółkach akcyjnych i komandytowo-akcyjnych niemiecka z 1937 r. (niem. Aktiengesetz 1937)

AktG ustawa akcyjna niemiecka z 1965 r. (niem. Aktiengesetz)

BetriebsräteG ustawa o radach zakładowych niemiecka z 1920 r. (niem.

Betriebsrätegesetz)

BetrVG 1952 ustawa o ustroju zakładów niemiecka z 1952 r. (niem.

Betriebsverfassungsgesetz)

BetrVG ustawa o ustroju zakładów niemiecka z 1972 r. (niem.

Betriebsverfassungsgesetz)

BGB Kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. (niem. Bürgerliches Gesetzbuch)

CA ustawa o spółkach akcyjnych brytyjska z 2006 r. (ang.

Companies Act 2006)

C. Civ. Kodeks cywilny francuski z 1804 r. (franc. Code civil des Français)

C. Com. 1807 Kodeks handlowy francuski z 1807 r. (franc. Code de Commerce)

D. Iustiniani Digesta

Druga Dyrektywa Druga Dyrektywa Rady Nr 77/91/EWG z 1976 r.

Dyrektywa SE Dyrektywa Rady Nr 2001/86/WE uzupełniająca statut spółki europejskiej w odniesieniu do uczestnictwa pracowników z 2001 r.

GmbHG Ustawa o spółce z ograniczoną odpowiedzialnością niemiecka (niem. Gesetz betreffend die Gesellschaften mit beschränkter Haftung)

HGB Kodeks handlowy niemiecki z 1897 r. (niem.

Handelsgesetzbuch)

Joint Stock ustawa o rejestracji, inkorporacji i regulacji spółek akcyjnych Companies z 1844 r.

Registration Act 1844

k.c. Kodeks cywilny

Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.

k.p. Kodeks pracy

k.p.c. Kodeks postępowania cywilnego

Limited Liability ustawa o ograniczonej odpowiedzialności brytyjska z 1855 r.

Act 1855

MitbestG ustawa o współdecydowaniu pracowników niemiecka z 1976 r.

(niem. Mitbestimmungsgesetz)

MitbestErgG ustawa uzupełniająca współdecydowanie pracowników w radach nadzorczych i zarządach przedsiębiorstw w górnictwie oraz przemyśle wytwarzającym żelazo i stal niemiecka z 1956 r.

(niem. Mitbestimmungsergänzungsgesetz)

MontanmitbestG ustawa o współdecydowaniu pracowników w radach nadzorczych i zarządach przedsiębiorstw w górnictwie oraz przemyśle wytwarzającym żelazo i stal niemiecka z 1951 r.

(niem. Montanmitbestimmungsgesetz) p.o.p.c. Przepisy ogólne prawa cywilnego z 1950 r.

pr. os. Prawo osobowe z 1945 r.

pr. s. a. Prawo o spółkach akcyjnych z 1928 r.

pr. spółdz. Prawo spółdzielcze

reg. akc. regulatyw dla zakładania i przekształcania spółek akcyjnych w dziedzinie handlu i przemysłu austriacki z 1899 r. (tzw.

regulatyw akcyjny)

Rozp. SE rozporządzenie Rady (WE) Nr 2157/2001 w sprawie statutu spółki europejskiej (SE) z 2001 r.

TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

TVG ustawa o układach zbiorowych niemiecka (niem.

Tarifvertragsgesetz)

ustawa EZIG i SE ustawa o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej

u.i.p.p.k. ustawa o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji

u.k.p. ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji u. KRS ustawa o Krajowym Rejestrze Sądowym u.o.i.f. ustawa o obrocie instrumentami finansowymi

u.o.p. ustawa o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (tzw. ustawa o ofercie publicznej) u.p.p. ustawa o przedsiębiorstwach państwowych z 1981 r.

u.p.p.p. ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z 1990 r.

u.p.s.a. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi u. rach. ustawa o rachunkowości

u.r.s.z. ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych u.s.d.g. ustawa o swobodzie działalności gospodarczej u.s.g. ustawa o samorządzie gminnym

u. spółdz. z 1920 r. ustawa o spółdzielniach z 1920 r.

u.z.z. ustawa o związkach zawodowych z.k.p. projekt Zbiorowego kodeksu pracy

B. LITERATURA

M. A l l e r h a n d : Kodeks Komentarz Maurycego Allerhanda [w:] Kodeks handlowy, wyd. V, Bielsko-Biała 1999

A. B i e r ć : Zarys A. B i e r ć : Zarys prawa prywatnego. Część ogólna, Warszawa 2012

B.R. C h e f f i n s : Company Law B.R. C h e f f i n s : Company Law: Theory, Structure and Operation, Oxford 1997

A. D o l i ń s k i : Prawny charakter A. D o l i ń s k i : Prawny charakter subskrypcyi akcyj, PPiA R. XXVI (1901)

A. D o l i ń s k i : Austryackie A. D o l i ń s k i : Austryackie prawo akcyjne, I.

prawo akcyjne Część ogólna, Lwów 1903

A. D o l i ń s k i , A. G ó r s k i : A. D o l i ń s k i , A. G ó r s k i : Zarys prawa

Zarys handlowego, t. I, Nauki ogólne i prawo osobowe, Lwów 1911-1912

Z. D z i u r z y ń s k i , Z. D z i u r z y ń s k i , Z. F e n i c h e l , M.

Z. F e n i c h e l , H o n z a t k o : Kodeks handlowy. Komentarz, M. H o n z a t k o : Kodeks Łódź 1995

EHGP Encyklopedia Historii Gospodarczej Polski do 1945 roku, t. I-II, Warszawa 1981

E. G e p k e n -J a g e r : E. G e p k e n -J a g e r , G. v o n S o l i n g e , VOC 1602-2002 L. T i m m e r m a n (eds.): VOC 1602-2002: 400

Years of Company Law, Deventer 2005

O. von G i e r k e : Community O. G i e r k e : Community in Historical Perspective. A translation of selections from Das deutsche genossenschaftsrecht (The German Law of Fellowship), A. B l a c k (ed.), Cambridge [2002]

S. G r i f f i n : Company Law S. G r i f f i n : Company Law: Fundamental Principles, Harlow 2006

S. G r z y b o w s k i : Prawo S. G r z y b o w s k i : Prawo spółdzielcze w spółdzielcze systemie porządku prawnego, Warszawa 1976 S. G r z y b o w s k i : Prawo cywilne S. G r z y b o w s k i , Prawo cywilne. Zarys części

ogólnej, Warszawa 1985

J. K a c z k o w s k i : Polskie prawo J. K a c z k o w s k i : Polskie prawo o spółkach akcyjnych. Ustawa i komentarz, Poznań 1931 A. K i d y b a : Kodeks, t. II A. K i d y b a : Kodeks spółek handlowych.

Komentarz, Tom II, Komentarz do art. 301-633 k.s.h., Warszawa 2010

A. K o c h , J. N a p i e r a ł a : A. K o c h , J. N a p i e r a ł a : Prawo spółek

Prawo spółek handlowych handlowych. Podręcznik akademicki, wyd. 3, Warszawa 2011

H.W. K o n : Prawo H.W. K o n (red.): Prawo o spółkach akcyjnych.

Komentarz, Warszawa 1933

R. L o n g c h a m p s R. L o n g c h a m p s d e B e r i e r : Studya nad d e B e r i e r : Studya istotą osoby prawniczej, Lwów 1911

R. L o n g c h a m p s R. L o n g c h a m p s d e B e r i e r : Wstęp do

d e B e r i e r : Wstęp nauki prawa cywilnego, Lublin 1922

M. M i c h a l s k i : Spółka M. M i c h a l s k i : Spółka akcyjna, Warszawa 2008

G. M o r s e : Charlesworth’s G. M o r s e : Charlesworth’s Company Law,

Company Law London 1987

T. M r ó z , M. S t e c : Instytucje T. M r ó z , M. S t e c (red.): Instytucje prawa handlowego w przyszłym kodeksie cywilnym, Warszawa 2012

A. O p a l s k i : Europejskie A. O p a l s k i : Europejskie prawo spółek. Zasady prawa europejskiego i ich wpływ na polskie prawo spółek, Warszawa 2010

K. P i e t r z y k o w s k i : Kodeks K. P i e t r z y k o w s k i (red.): Kodeks cywilny.

cywilny, t. I Komentarz do art. 1-449¹⁰, wyd. 6, Warszawa 2011

K. P i e t r z y k o w s k i : Kodeks K. P i e t r z y k o w s k i (red.): Kodeks cywilny.

cywilny, t. II Komentarz do art. 450-1088, wyd. 4, Warszawa 2005

W. P y z i o ł : Prawo spółek W. P y z i o ł , A. S z u m a ń s k i , I. W e i s s : Prawo spółek, wyd. II uaktualnione, Bydgoszcz 2005

W. P y z i o ł : Kodeks W. P y z i o ł (red.): Kodeks spółek handlowych.

Komentarz, Warszawa 2008

Z. R a d w a ń s k i : Prawo cywilne Z. R a d w a ń s k i : Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 10, Warszawa 2009

T. R a i s e r : Das Unternehmen T. R a i s e r : Das Unternehmen als Organisation:

Kritik und Erneuerung der juristischen Unternehmenslehre, Berlin 1969

T. R a i s e r : Recht R. R a i s e r : Recht der Kapitalgesellschaften, 2.

Aufl., München 1992

M. R o d z y n k i e w i c z : Kodeks M. R o d z y n k i e w i c z : Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2007 K. S c h m i d t : Handelsrecht K. S c h m i d t : Handelsrecht, 4. Aufl, Köln 1994 K. S c h m i d t : Gesellschaftsrecht K. S c h m i d t : Gesellschaftsrecht, 4. Aufl., Köln

2002

T. S i e m i ą t k o w s k i , T. S i e m i ą t k o w s k i , R. P o t r z e s z c z (red.):

R. P o t r z e s z c z : Kodeks, t. 3 Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Tytuł III.

Spółki kapitałowe, Dział II. Spółka akcyjna, Tom 3, Warszawa 2012

S. S o ł t y s i ń s k i : Kodeks, t. III S. S o ł t y s i ń s k i , A. S z a j k o w s k i , A. S z u m a ń s k i , J. S z w a j a : Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 301-458, wyd. 2, Warszawa 2008

S. S o ł t y s i ń s k i : Kodeks, Supl. S. S o ł t y s i ń s k i , A. S z a j k o w s k i , A. S z u m a ń s k i , J. S z w a j a : Kodeks spółek handlowych. Suplement do Tomów I-IV.

Komentarz do nowelizacji, Warszawa 2010

J.A. S t r z ę p k a : Kodeks J.A. S t r z ę p k a (red.): Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2012 System, t. I System prawa cywilnego. Część ogólna, pod red.

S. G r z y b o w s k i e g o , wyd. II, Wrocław 1985 System Pr. Adm., t. 1 System prawa administracyjnego. Instytucje

prawa administracyjnego, pod red. R. H a u s e r a , A. W r ó b l a , Z. N i e w i a d o m s k i e g o , Warszawa 2010

System Pr. Handl., t. 1 System prawa handlowego. Prawo handlowe – część ogólna, pod red. S. W ł o d y k i , Warszawa 2009

System Pr. Handl., t. 2 System prawa handlowego. Prawo spółek handlowych, pod red. S. W ł o d y k i , wyd. 2, Warszawa 2012

System Pr. Pracy, t. I Zarys systemu prawa pracy. Część ogólna prawa pracy, pod red. K.W. B a r a n a , Warszawa 2010 System Pr. Pryw., t. 1 System prawa prywatnego. Prawo cywilne – część

ogólna, pod red. M. S a f i a n a, wyd. 2, Warszawa 2012

System Pr. Pryw., t. 2 System prawa prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna, pod red. Z. R a d w a ń s k i , wyd. 2, Warszawa 2008

System Pr. Pryw., t. 5 System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. E. Ł ę t o w s k i e j , wyd. 2, Warszawa 2013

System Pr. Pryw., t. 16 System prawa prywatnego. Prawo spółek osobowych, pod red. A. S z a j k o w s k i e g o , Warszawa 2008

System Pr. Pryw., t. 17A System prawa prywatnego. Prawo spółek kapitałowych, pod red. S. S o ł t y s i ń s k i e g o , Warszawa 2010

System Pr. Pryw., t. 17B System prawa prywatnego. Prawo spółek kapitałowych, pod red. S. S o ł t y s i ń s k i e g o , Warszawa 2010

System Pr. Pryw., t. 19 System prawa prywatnego. Prawo papierów wartościowych, pod red. A. S z u m a ń s k i e g o , Warszawa 2006

Uzasadnienie projektu Uzasadnienie projektu ustawy – Prawo spółek handlowych opracowanego przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego (projekt z dnia 27 stycznia 1999 r.), PS 1999, nr 5

M. W e b e r : Gospodarka M. W e b e r : Gospodarka i społeczeństwo. Zarys i społeczeństwo socjologii rozumiejącej, Warszawa 2002

A.W. W i ś n i e w s k i : Prawo, t. 3 A.W. W i ś n i e w s k i : Prawo o spółkach.

Podręcznik praktyczny, Tom 3, Spółka akcyjna, Warszawa 1993

A. W o l t e r : Prawo cywilne A. W o l t e r : Prawo cywilne. Zarys części

[1967] ogólnej, Warszawa 1967

A. W o l t e r : Prawo cywilne A. W o l t e r , J. I g n a t o w i c z ,

[2000] K. S t e f a n i u k : Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, wyd. II zmienione, Warszawa 2000 S. W r o n k o w s k a , S. W r o n k o w s k a , Z. Z i e m b i ń s k i : Zarys Z. Z i e m b i ń s k i : Zarys teorii prawa, Poznań 2001

S. W r ó b l e w s k i : Ustawa S. W r ó b l e w s k i : Ustawa handlowa wraz handlowa, t. I ustawami dodatkowemi, Tom I, Ustawa handlowa,

wyd. 3., Kraków 1906

S. W r ó b l e w s k i : Zarys S. W r ó b l e w s k i : Zarys wykładu prawa rzymskiego, Kraków 1916

Z. Z i e m b i ń s k i : Problemy Z. Z i e m b i ń s k i : Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980

F. Z o l l jr: Austryackie prawo F. Z o l l mł.: Austryackie prawo prywatne. Część

prywatne ogólna, Kraków 1909

F. Z o l l jr: Prawo cywilne, t. I F. Z o l l mł.: Prawo cywilne w zarysie, Tom I, Część ogólna, Kraków 1948

C. TYTUŁY CZASOPISM AcP Archiv für civilistische Praxis

Boston Coll. Boston College Law Review L. Rev.

CPH Czasopismo Prawno-Historyczne Harv. B. Rev. Harvard Business Review

Harv. L. Rev. Harvard Law Review

HUK Czasopismo Kwartalne Całego Prawa Handlowego, Upadłościowego oraz Rynku Kapitałowego

Indus. L. J. Industrial Law Journal

J. Fin. Econ. Journal of Financial Economics KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego MP Monitor Prawniczy

Pal. Palestra

PiP Państwo i Prawo PN Przegląd Notarialny

PPiA Przegląd Prawa i Administracji PPW Prawo Papierów Wartościowych PS Prawo Spółek

PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego PZ Przegląd Zachodni

Rev. Fin. Review of Finance

RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SIur. Studia Iuridica

SP Studia Prawnicze

SPP Studia Prawa Prywatnego Yale L. J. Yale Law Journal

D. OZNACZENIE ZBIORÓW ORZECZEŃ OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSP Orzecznictwo Sądów Polskich

OTK ZU Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy E. INNE SKRÓTY

ang. angielski arg. argument

Aufl. wydanie (niem. Auflage) Bd. tom (niem. Band)

BGBl. Federalny Biuletyn Ustaw (niem. Bundesgesetzblatt) Dz. P. Dziennik Praw

Dz. P. Ks. Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego Warsz.

Dz. U. Dziennik Ustaw

Dz. Urz. WE Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskiech

ECGI Europejski Instytut Corporate Governance (ang. European Corporate Governance Institute)

EIC Angielska Kompania Wschodnioindyjska (ang. East India Company) GESY Nadzór i Efektywność Systemów Gospodarczych, Uniwersytet

w Mannheim (ang. Governance and the Efficiency of Economic Systems, University of Mannheim)

IA Instytut Allerhanda fr. francuski

gr. grecki

hol. holenderski jedn. jednolity

KKPC Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego

KKPP Komisja Kodyfikacyjna Prawa Pracy

ks. księga

łac. łaciński

MPiPS Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej MS Ministerstwo Sprawiedliwości

nb. numer brzegowy

niem. niemiecki niepubl. niepublikowany

PN UŚ Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach pol. polski

poł. połowa

RGBl. Biuletyn Ustaw Rzeszy (niem. Reichsgesetzblatt) rozdz. rozdział

rozp. rozporządzenie

sec. paragraf (ang. section)

UE Unia Europejska

VOC Holenderska Zjednoczona Kompania Wschodnioindyjska (hol.

Vereenigde Oost-Indische Compagnie) vol. tom (łac. volumen)

vs. przeciwko (łac. versus)

wł. włoski

ZN UJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego

WPROWADZENIE

T r e ś ć : I. Skąd pomysł, aby pisać o teorii prawa akcyjnego? (Uzasadnienie tematu rozprawy). Wprowadzenie do literatury przedmiotu. II. Pojęcie „teorii naukowej”

i jej struktura. Sformułowanie głównego problemu badawczego rozprawy i odpowiadającego mu twierdzenia ogólnego teorii spółki akcyjnej. Dalsze problemy badawcze. III. Naturalizm metodologiczny i empiryczność prawoznawstwa jako naczelne założenia metodologiczne pracy. Miejsce problematyki teoretycznej w nauce prawa handlowego. Metody badawcze zastosowane w rozprawie. IV. O pożytkach z teorii spółki akcyjnej dla nauki prawa handlowego. Teoria spółki akcyjnej a wyzwania polskiej i europejskiej polityki prawa spółek. Znaczenie podejmowanych w rozprawie ogólnych problemów teoretycznoprawnych dla filozofii prawa i praktyki konstytucyjnej. V. Omówienie struktury pracy.

I. Do zajęcia się teorią prawa akcyjnego skłoniły Autora trudności, jakie napotkał przy opracowywaniu poprzedniego tematu rozprawy. Pierwotnie zamierzał pisać o umowie objęcia akcji. W trakcie pracy nad rozdziałem o strukturze stosunku prawnego członkostwa akcjonariusza w spółce akcyjnej zrozumiał, że w literaturze brak metodycznie opracowanej nauki o tzw. prawach organizacyjnych. Lektura piśmiennictwa okresu międzywojennego, w szczególności prac A. D o l i ń s k i e g o (referent projektu prawa o spółkach akcyjnych z 1928 r. i Kodeksu handlowego) oraz R. L o n g c h a m p s d e B e r i e r , uświadomiły mu, że sformułowanie takiej nauki uniemożliwia powszechnie przyjmowana w nowszej literaturze koncepcja spółki akcyjnej.

W myśl jej założeń spółka akcyjna jest stosunkiem zobowiązaniowym między akcjonariuszami (ewentualnie również zarządcami) spółki. Stosunek ten tym tylko różni się od pozostałych umów obligacyjnych, że w relacjach z osobami trzecimi spółka występuje jako odrębny podmiot prawa. Omawiana tzw. t e o r i a s p ó ł k i (łac. societas) ma jednak konkurentkę. Jest nią, przeważająca w doktrynie międzywojennej a dziś praktycznie zapomniana, tzw. t e o r i a k o r p o r a c y j n a (łac. universitas). W myśl jej założeń spółka akcyjna – podobnie jak państwo, gmina czy rodzina – jest realną jednostką społeczną, wytwarzającą wewnętrzny porządek normatywny i realizującą za pośrednictwem członków własne cele. Autor stanął przed koniecznością wyboru pomiędzy tymi dwiema koncepcjami, z których każda implikuje odmienne ujęcie większości problemów szczegółowych prawa akcyjnego.

W podjęciu decyzji pomogła Autorowi lektura piśmiennictwa obcojęzycznego.

Analiza literatury niemieckiej doprowadziła go do wniosku, że po okresie zmagań

między tzw. teorią spółki i tzw. teorią korporacyjną przewagę w Niemczech zdobyła (i do dziś utrzymała) zmodyfikowana teoria korporacyjna. Prace germanistów ze Szkoły historycznej (szczególnie O. G i e r k e g o , zob. § 3 I), w których ma ona swoje źródło, były szeroko dyskutowane w piśmiennictwie angielskim i amerykańskim końca XIX i początku XX w. Duże zainteresowanie naturą spółki akcyjnej pozostawało w związku z apogeum tzw. Drugiej rewolucji przemysłowej na świecie, a w Europie z kolejną falą ruchu kodyfikacyjnego (Niemcy, Szwajcaria, poźniej Włochy). Jednak po I wojnie światowej drogi nauki niemieckiej i anglosaskiej ponownie się rozeszły. Po okresie fascynacji niemiecką Szkoła historyczną w Wlk. Brytanii przewagę zdobyła tzw. teoria spółki, której pozycję wzmocniła w ostatnim czasie ekonomiczna analiza prawa ze swoim nexus of contracts model (szerzej § 3 IV).

Analiza literatury zagranicznej okazała się inspirująca, jednak nie dostarczyła Autorowi gotowej do zastosowania teorii spółki akcyjnej. Konstrukcja societas – także w ekonomicznoprawnym ujęciu – zaniedbuje elementy organizacyjne instytucji spółki akcyjnej. W szczególności nie daje solidnych podstaw dla koncepcji wyjaśniających prawo głosu, przyjęcie i zmianę statutu, podejmowanie uchwał przez organy spółki akcyjnej itp. Konstrukcja universitas dostarcza badaczowi kategorii przydatnych w analizie wszystkich powyższych kwestii, lecz jednocześnie stwarza problemy przy wyjaśnianiu praw majątkowych. W ogóle tzw. teoria korporacyjna z trudem wpisuje się w siatkę pojęciową i konstrukcje nauki prawa cywilnego. Zapewne ta jej właściwość odstręcza współczesnych polskich przedstawicieli nauki prawa akcyjnego.

Ostatecznie Autor zdecydował, że sam podejmie próbę sformułowania teorii instytucji spółki akcyjnej. W braku dogmatycznoprawnej literatury poświęconej teorii prawa akcyjnego, za pomoc posłużyły mu prace socjologów prawa. Szczególne znaczenie Autor przykłada do dzieła Gospodarka i społeczeństwo¹ M. W e b e r a . Jej autor, uczeń najwybitniejszego komercjalisty ze Szkoły historycznej – L.

G o l d s c h m i d t a , przedstawił w niej między innymi teorię organizacji i autorytetu.

Ponadto w latach 60. i 70. XX w. w nauce niemieckiej zaprezentowano kilka socjologicznoprawnych koncepcji korporacji i przedsiębiorstwa. W rozprawie Autor odwołuje się do organizacyjnej koncepcji przedsiębiorstwa T. R a i s e r a . Ten ostatni jest ponadto autorem poczytnego podręcznika do prawa spółek kapitałowych, w którym

1 M. W e b e r : Gospodarka i społeczeństwo.

przyjmuje socjologicznoprawną perspektywę przy analizie przepisów prawa akcyjnego.²

II. W metodologii nauki pod pojęciem „teorii” rozumie się zazwyczaj „zbiór zdań uporządkowanych w taki sposób, że ze zadań naczelnych tego zbioru wynikają wszelkie dalsze zdania uznawane za twierdzenia systemu”³. Na teorię spółki akcyjnej powinno zatem składać się kilka twierdzeń ogólnych dotyczących instytucji spółki akcyjnej oraz większa liczba wynikających z nich twierdzeń szczegółowych. Niekiedy za charakterystyczną dla twierdzeń ogólnych uważa się tę cechę, że same w sobie nie mogą być wyprowadzone z twierdzeń szczegółowych.⁴ Najtrudniejszym zadaniem przed przystąpieniem do pisania rozprawy okazało się sformułowanie pytania (problemu), odpowiedzią na które byłoby twierdzenia ogólne projektowanej teorii.

Ostatecznie najciekawszy wydał się Autorowi problem, który można sformułować w następujący sposób: Skoro instytucja spółki akcyjnej i kształtujące ją normy prawne są efektem trwającego kilkaset lat procesu historycznego, co było przyczyną powstania i bodźcem do rozwoju prawa akcyjnego przez wszystkie te lata?

Odpowiedź Autora, i zarazem pierwsze twierdzenie ogólne teorii, brzmi: Przyczyną powstania i rozwoju prawa akcyjnego były konflikty o władzę organizacyjną i zakres praw majątkowych członków przedsiębiorstw w sytuacji, gdy wzrost koncentracji zasobów kapitałowych i osobowych dawał istotną przewagę rynkową. Choć powyższe twierdzenie stanowi kamień węgielny teorii, którą można by nazwać w skrócie t e o r i ą k o n f l i k t o w ą spółki akcyjnej⁵, wymaga ono rozwinięcia w kolejnym twierdzeniu ogólnym.

Jak to możliwe, że konflikty o władzę organizacyjną i świadczenia majątkowe ze strony spółek znalazły odzwierciedlenie w prawie akcyjnym? Autor odpowiada hipotezą (drugim twierdzeniem ogólnym teorii), że na mocy kompetencji dekodowanej z przepisów Kodeksu cywilnego i ustawy akcyjnej członkowie przedsiębiorstw są upoważnieni do tworzenia tzw. wewnętrznego prawa akcyjnego (statutu i uchwał władz spółki akcyjnej). Powyższa hipoteza prowokuje szereg pytań szczegółowych. Czy normy składające się na tzw. wewnętrzne prawo akcyjne są normami prawnymi sensu

2 T. R a i s e r : Recht.

3 S. W r o n k o w s k a , Z. Z i e m b i ń s k i : Zarys, s. 10.

4 Tak G.C. H o m a n s : Stan obecny teorii socjologicznej [w:] Współczesne teorie socjologiczne, t.

1, Warszawa 2006, s. 34.

5 Warto w tym miejscu nadmienić, że – zainspirowana pracami K. M a r k s a , M. W e b e r a i G.

S i m m l a – teoria konfliktu uważana jest za jedną z kilku wiodących teorii socjologicznych i po II wojnie światowej była rozwijana m. in. przez R. D a h r e n d o r f a , L.A. C o s e r a , J.H. T u r n e r a i R. C o l l i n s a . Zob. J.H. T u r n e r : Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2008, s. 177 i n.

stricto? Czy stanowisko zwolenników tzw. teorii korporacyjnej nie kłóci się, jak się to często z góry zakłada, z art. 87 Konstytucji RP? I w ogóle, jak się ma tzw. autonomia statutowa do zasady prywatnoprawnej autonomii stron? w rozprawie Autor dowodzi hipotezy, że tzw. wewnętrzne prawo akcyjne jest prawem sensu stricto, a tzw.

autonomia statutowa szczególnym przypadkiem autonomii prywatnoprawnej.

Zaprezentowane powyżej twierdzenia ogólne i szczegółowe wyjaśniają charakter prawa akcyjnego. Jednocześnie rodzą pytania o wpływ tzw. autonomii statutowej na kształt ustroju organizacyjnego spółek i cele zrzeszonych w nich członków.⁶ Na czym polega władza w spółkach akcyjnych? Czy charakter konfliktów wewnętrznych znajduje odzwierciedlenie w ustroju spółek akcyjnych? W dalszej części pracy Autor wprowadza pojęcie „autorytetu”, który definiuje jako szansę przeprowadzenia swej woli w organizacji opierającą się na posłuszeństwie członków wobec norm ustanowionych jednostronnie przez władze. Rozwijając hipotezę o wpływie sposobu podziału władzy na kształt ustroju organizacyjnego, Autor tworzy typologię tego ustroju w spółkach akcyjnych. Następnie wyjaśnia przyczyny i wskazuje kierunki rozwoju norm dotyczących ustroju organizacyjnego i praktyk korporacyjnych.

Przyjęcie założeń tzw. teorii korporacyjnej spółki akcyjnej zmusza Autora do postawienia pytania o źródła praw majątkowych akcjonariuszy. Skoro nie wynikają one z umowy spółki, to z czego? Co więcej, rozerwanie więzi pomiędzy uprawnieniami tzw. majątkowymi i organizacyjnymi – co jest jedną z konsekwencji tzw. teorii korporacyjnej – rodzi dalsze problemy. Czy prawa majątkowe są odrębnymi prawami podmiotowymi w technicznym znaczeniu, czy tylko uprawnieniami? Czy któreś z nich można uznać za pożytek innego? Hipoteza Autora brzmi, że prawo do dywidendy, prawo poboru i – konstruowane przez niego – prawo akcyjne (udziałowe) są odrębnymi prawami podmiotowymi. Źródłem prawa akcyjnego (udziałowego) jest umowa objęcia akcji, którą Autor uznaje za odrębny, nazwany typ umowy zobowiązaniowej.

Natomiast prawo do dywidendy i prawo poboru są tylko pożytkami prawa akcyjnego (udziałowego) i powstają na skutek powzięcia przez władze spółki akcyjnej stosownych uchwał.

Jest oczywiste, że poza obrębem rozważań Autora pozostaje szeroka gama dalszych, szczegółowych problemów prawa akcyjnego. Teoria spółki akcyjnej

6 Już doktryna klasyczna zdawała sobie sprawę ze znaczenia konfliktu interesów i politycznego wymiaru prawa prywatnego. „W pojęciu prawa – pisał R. J h e r i n g – schodzą się zawsze razem dwa przeciwieństwa. Walka i pokój, pokój jako cel, walka jako środek prawa (…).” – T e n ż e : Walka o prawo, Lwów 1875, s. 3.

w prezentowanym w rozprawie kształcie pomija problemy związane z istnieniem kapitału zakładowego, a także sposobami jego podwyższania i obniżania. Przez ostatnią dekadę w szczególności temat przydatności kapitału zakładowego wzbudzał gorące spory w polskiej doktrynie i Czytelnik może być ciekaw, czy przedstawiana teoria ma tu coś nowego do zaproponowania. Autor pominął ten problem celowo, ponieważ jego zdaniem ma on charakter ogólny i dotyczy braku odpowiedzialności członków za zobowiązania osób prawnych w ogóle. Autor nie zajmuje się również problematyką obrotu akcjami, w tym na rynku zorganizowanym. Choć jego zdaniem prawo rynku kapitałowego znacząco oddziałuje na prawo akcyjne (i vice versa), instytucja spółki akcyjnej mogłaby się obyć bez dokumentu akcji i giełdy papierów wartościowych.

Wspomniany temat kapitału zakładowego nasuwa problem podobieństw pomiędzy spółkami kapitałowymi. Naturalnie rodzi się pytanie o możliwość zastosowania prezentowanej w rozprawie teorii do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Zdaniem Autora więcej cech spółki kapitałowe od siebie dzieli niż łączy. Szczególnie analiza niemieckiej ustawy o spółkach z o.o.⁷ prowadzi Autora do wniosku, że „młodsza siostra” spółki akcyjnej została pomyślana jako spółka jawna bez odpowiedzialności wspólników. Spółka z o.o. w Niemczech nie musi posiadać zarządu jako oddzielnego organu (zob. § 35 GmbHG), a zatem i ustroju organizacyjnego.

w odróżnieniu od statutu spółki akcyjnej, z którego dekodujemy normy generalne i abstrakcyjne, standardowa umowa spółki z o.o. „zawiera” normy indywidualne i konkretne. Pod tym względem bardziej przypomina umowy obligacyjne niż typowe statuty osób prawnych (stąd nazwa tego dokumentu założycielskiego, por. § 2 GmbHG i art. 157 k.s.h.).

Zgoła inaczej przedstawia się sprawa możliwości zastosowania prezentowanej teorii do spółki europejskiej. Choć formalnie Societas Europea jest instytucją różną od krajowych spółek akcyjnych i w prawie polskim stanowi odrębny typ osoby prawnej, w istocie jest spółką akcyjną prawa europejskiego (zob. art. 10 rozp. SE).⁸ Z uwagi na nikłe zainteresowanie tą formą prawną w Polsce w rozprawie Autor odwołuje się do przepisów o spółce europejskiej tylko wówczas, gdy jest to interesujące z porównawczoprawnego punktu widzenia. Nie zmienia to faktu, że do spółki

7 Gesetz betreffend die Gesellschaften mit beschränkter Haftung vom 20.04.1892 (RGBl. S. 477).

8 Przykładowo A. O p a l s k i pisze, że „[s]półka europejska (Societas Europea, <<SE>>) jest międzynarodową osobą prawną, unijnym odpowiednikiem spółek akcyjnych prawa krajowego”

(T e n ż e : Europejskie, s. 527).

europejskiej odnoszą się wszystkie twierdzenia teorii spółki akcyjnej. W szczególności dotyczy jej twierdzenie ogólne mówiące, że konflikt pomiędzy członkami o władzę organizacyjną leży u podstaw regulacji każdej spółki akcyjnej. W przypadku Societas Europea istotne znaczenie miał spór o udział przedstawicieli pracowników w zarządzaniu spółką.

III. Podstawowym założeniem metodologicznym rozprawy jest teza o jedności metodologicznej wszystkich nauk (tzw. n a t u r a l i z m m e t o d o l o g i c z n y ). Jej przeciwieństwem jest, przeżywająca renesans od końca lat 60. XX w. na świecie, teza o odrębności metodologicznej nauk przyrodniczych i nauk humanistycznych (tzw.

a n t y n a t u r a l i z m m e t o d o l o g i c z n y ). Autor uważa, że zadaniem nauk prawnych, podobnie jak fizyki czy biologii, jest formułowanie t e o r i i z j a w i s k ( p r a w n y c h ) , czyli – jak to wskazano powyżej – zbioru twierdzeń uporządkowanych w taki sposób, że z twierdzeń ogólnych wynikają wszelkie dalsze twierdzenia uznawane za część systemu. Twierdzenia szczegółowe muszą poddawać się falsyfikacji, tzn. muszą być sformułowane w sposób, który umożliwi ich skonfrontowanie z wynikami badań empirycznych.⁹

Zgodnie z rozpowszechnionym w teorii prawa poglądem Autor uważa, że nauki dogmatycznoprawne, w tym nauka prawa handlowego (komercjalistyka), są n a u k a m i e m p i r y c z n y m i .¹⁰ Wynika to z faktu, że przedmiotem badań prawników-naukowców są ludzkie zachowania oraz ich materialne efekty. Do pierwszych należy zaliczyć czynności konwencjonalne takie, jak zawarcie umowy, wniesienie powództwa, przyjęcie przez parlament ustawy itd. Do drugich należą w szczególności dokumenty sporządzane w językach naturalnych. Spośród powyższych przedstawiciele dyscyplin dogmatycznych zajmują najbardziej dokumenty nazywane źródłami (poznania) prawa. Ich szczególna rola wynika z faktu, że można z nich wywieść dyrektywy zachowania, w języku prawniczym nazywane „normami prawnymi”, na które orientują się podmioty zachowań społecznych.

9 Por. L. N o w a k : o ukrytej jedności nauk społecznych i nauk przyrodniczych, Nauka 1998, z. 1, s.

11-42; K.R.. P o p p e r : Logika odkrycia naukowego, Warszawa 2002.

10 „Okazuje się tedy, – pisze Z. Z i e m b i ń s k i – że szczegółowe nauki prawne w ich zasadniczym zrębie są naukami empirycznymi, odwołującymi się do faktów stwierdzanych empirycznie.” (T e n ż e : Szkice z metodologii szczegółowych nauk prawnych, Warszawa 1983).

Podobnie L. N o w a k : Próba metodologicznej charakterystyki prawoznawstwa, Poznań 1968.

Empiryczność nauk prawnych zakładają też implicite wszyscy socjologowie prawa. Zob. S. E h r l i c h : Dynamika norm: Podstawowe zagadnienia wiążących wzorów zachowania, Warszawa 1994;

K. P a ł e c k i : Prawoznawstwo: Zarys wykładu, Warszawa 2003.

Od teorii zjawisk prawnych należy odróżnić t e o r i ę p r a w a w znaczeniu dyscypliny naukowej, której zadaniem jest budowanie wieloaspektowej teorii zjawisk prawnych.¹¹ Jej nazwa mogłaby sugerować, że do teorii prawa należą wszystkie

„teoretyczne” czy „ogólne” problemy nauk prawnych. Tak jednak nie jest.

„Niewątpliwa jest potrzeba – pisze Z. Z i e m b i ń s k i – wyspecjalizowanych badań teoretycznych nad poszczególnymi gałęziami prawa czy instytucjami prawnymi w ich różnych aspektach (…).” A nieco dalej czytamy: „Nieliczne stosunkowo prace teoretyczne w ścisłym tego słowa znaczeniu (…) przedstawiają syntetyczny opis zjawisk społecznych, z którymi się dana gałąź prawa czy dana instytucja wiąże, wyjaśniają na gruncie ogólniejszej teorii zjawisk społecznych genezę danej gałęzi czy instytucji prawnej, rekonstruują aparaturę pojęciową stosowaną w rozważanej dziedzinie oraz analizują przydatność funkcjonalną takich czy innych unormowań dla osiągnięcia takich czy innych następstw społecznych.”¹² Ambicją Autora było stworzenie pracy teoretycznej w powyższym znaczeniu dotyczącej instytucji spółki akcyjnej.

W świetle metodologii nauk przedmiotem badań wszystkich dyscyplin prawniczych jest z j a w i s k o p r a w n e . „Należy ogólnie wyróżnić co najmniej dwa aspekty badań nad zjawiskami prawnymi: aspekt formalny (językowy), w którym badane jest prawo jako pewien umiejscowiony historycznie wytwór kulturowy, przejawiający się jako zbiór norm postępowania w pewien szczególny sposób ustanowionych, a co najmniej uznanych przez organizację państwową oraz – aspekt realny (psychologiczny, socjologiczny itp.) zjawisk prawnych, w którym bada się prawo z punktu widzenia tego, jak w danej społeczności państwowej kształtuje się system norm prawnych i jak odziaływuje on na jednostki tworzące społeczeństwo oraz strukturę społeczną oraz strukturę świata, w którym to społeczeństwo żyje.” ¹³

Struktura zjawisk prawnych wpływa na zakres i treść opisujących je teorii naukowych. W literaturze wskazuje się, że „teoria zjawisk prawnych – jeżeli ma mieć charakter wszechstronny i wyczerpujący, a nie tylko fragmentaryczny – powinna dawać opis teoretyczny zjawisk prawnych w dwóch wyraźnie odmiennych aspektach, w aspekcie językowym (formalnym) i aspekcie realnym (psychologicznym czy socjologicznym). Przy czym nie można oderwać rozważań nad prawem w jednym

11 Zob. S. W r o n k o w s k a , Z. Z i e m b i ń s k i : Zarys, s. 11.

12 Z. Z i e m b i ń s k i : Szkice z metodologii…, s. 41.

13 Z. Z i e m b i ń s k i : Problemy, s. 76.

z tych aspektów od rozważań w drugim z tych aspektów, a to pod groźbą popadnięcia w jałowość lub w prowadzenie badań nad czymś zupełnie nieokreślonym.”¹⁴ Tym samym teoretyczny cel rozprawy wymusza stosowanie w niej metodologii bardziej złożonej od tej, którą stosuje się zwyczajowo w badaniach dogmatycznoprawnych.

W metodologii nauk prawnych wyróżnia się trzy podstawowe m e t o d y b a d a ń , a mianowicie metodę językowo-logiczną, socjologiczną i psychologiczną.¹⁵ W praktyce badawczej nierzadko powyższe metody łączy się ze sobą. W szczególności takim mieszanym podejściem cechują się prace historyków prawa i komparatystów prawnych, stąd mowa niekiedy o metodzie historycznoprawnej i prawnoporównawcznej. „Można (…) spotkać się z taką koncepcją prawoznawstwa porównawczego, według której ta dyscyplina czy specjalność badawcza miałaby za zadanie formułować, jeżeli nie prawa ściśle ogólne, to przynajmniej generalizacje historyczne odnoszone do systemów prawnych określonych krajów i określonych formacji. Tak pojmowane prawoznawstwo porównawcze staje się dyscypliną dającą elementy empiryczne dla budowy teorii zjawisk prawnych czy to w jej aspekcie językowym (formalnym), czy to w aspekcie pozajęzykowym (socjologicznym, psychologicznym, itp.), jeśli badań nie ogranicza się do aspektu formalnego.”¹⁶

We współczesnej teorii prawa dominuje pogląd, że w badaniach nad prawem powinny być wykorzystywane w sposób komplementarny wszystkie metody, które w danym przypadku mogą okazać się użyteczne (postulat wieloaspektowego czy wielopłaszczyznowego badania prawa).¹⁷ Z dotychczasowych rozważań wynika, że wspomniany postulat staje się imperatywem w przypadku badań teoretycznoprawnych.

Taki „multimetodologiczny” charakter mają wywody zawarte w niniejszej rozprawie.

Można też postawić sprawę inaczej. Różne podejścia metodologiczne uznane zostaną wówczas za składniki jednej, złożonej metody prawniczej. Z czymś takim mamy współcześnie do czynienia w toczącej się pod hasłem „metody historyczno-

14 Z. Z i e m b i ń s k i : Problemy, s. 53.

15 Tak L. M o r a w s k i : Wstęp do prawoznawstwa, [Toruń] 2005, s. 17, który pisze też o metodzie ekonomicznej analizy prawa. Podobnie Z. Z i e m b i ń s k i : Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa, Warszawa 1974, s. 197 i n. Natomiast J. S t e l m a c h i B. B r o ż e k interesują się głównie podejściem językowo-logicznym w badaniach nad prawem, wyróżniając tu metodę logiczną, analityczną, argumentacyjną i hermeneutyczną. Zob. J. S t e l m a c h , B. B r o ż e k : Metody prawnicze, Kraków 2006.

16 Z. Z i e m b i ń s k i : Szkice z metodologii…, s. 25. Por. M. A n c e l : Znaczenie i metody prawa porównawczego, Warszawa 1979, s. 50

17 Tak L. M o r a w s k i : Wstęp…, s. 20.

porównawczej” debaty nad przyszłością nauki prawa prywatnego w jednoczącej się Europie (szerzej § 3 IV).

IV. Po przedstawieniu problematyki rozprawy i metodologii stosowanej w trakcie badań czas odpowiedzieć na pytanie, – po pierwsze – czy nauka o prawie handlowym w ogóle potrzebuje teorii badanych przez nią zjawisk. Po drugie, czy odniesie jakiekolwiek korzyści ze sformułowanej w rozprawie teorii spółki akcyjnej.

Ponieważ większość szczegółowych dyscyplin prawniczych to nauki stosowane, narzędzia teoretyczne należy tu oceniać pod kątem ich praktycznej przydatności przy rozwiązywaniu problemów dogmatycznoprawnych. Można założyć, że przydatna teoria jakiejś instytucji, to teoria ułatwiająca konceptualizację występujących w praktyce obrotu problemów prawnych, systematyzację zaakceptowanej przez doktrynę wiedzy i umożliwiająca formułowanie postulatów de lege ferenda.

O przydatności narzędzi teoretycznoprawnych w rozwoju szczegółowych nauk prawnych w ogóle przekonani są oczywiście teoretycy prawa.¹⁸ w zakreślonym pięćdziesiąt lat temu ambitnym programie jurysprudencji teoretycznej K. O p a ł e k widział odpowiedź na problemy żywotne z punktu widzenia praktyki. Trudno nie zgodzić się z jego twierdzeniem, że badania nad społecznym działaniem prawa i nad świadomością prawną są podstawowe dla zbudowania naukowej polityki prawa.¹⁹ Bez wiedzy empirycznej na temat funkcjonowania poszczególnych instytucji prawnych wszelkie stawiane przez doktrynę postulaty de lege ferenda są przysłowiowym

„wróżeniem z fusów”. Zapotrzebowania na wiedzę o działaniu prawa w szczególności nie zaspokajają organizowane ad hoc, często nieprzemyślane od strony metodologicznej i chaotycznie prowadzone badania socjologiczne, stanowiące przejaw tzw. naiwnego empiryzmu. Aby się rozwijać doktryna prawa potrzebuje wyników badań empirycznych sterowanych teorią naukową.

Tymczasem polska i europejska doktryna prawa handlowego nie wypracowała jak dotąd ani teorii prawa handlowego ani teorii spółki akcyjnej. W nauce zagranicznej podnosi się czasami, że dogmatyczna nauka o prawie handlowym nie jest w stanie takiej teorii zbudować z uwagi na ograniczenia tkwiące w jej paradygmacie.²⁰ Nie

18 Choć niektórzy współcześni filozofowie radzi byliby ograniczyć badania teoretyczne nad prawem do płaszczyzny językowo-logicznej. Zob. A. B a t o r , Z. P u l k a , A. S u l i k o w s k i : Czy koniec teorii prawa? [w:] P. J a b ł o ń s k i (red.): Czy koniec teorii prawa? z zagadnień teorii i filozofii prawa,

„Prawo” t. CCCXII, Wrocław 2011, s. 33 i n.

19 Zob. K. O p a ł e k : Problemy metodologiczne nauki prawa, Warszawa 1962, s. 274 i n.

20 Tak P. M ä n t y s a a r i : Organising the Firm: Theories of Commercial Law, Corporate Governance and Corporate Law, Berlin 2012, s. 16

wchodząc głębiej w dyskusję na ten temat przyznać należy, że największe postępy w „teoretyzacji” dyskursu o prawie handlowym poczynili badacze zajmujący się jego realnym aspektem (w szczególności entuzjaści ekonomicznej analizy prawa).

Obojętność większej części doktryny na sprawy teorii prawa handlowego i poszczególnych jego instytucji należy tłumaczyć pozytywistycznymi tradycjami i skoncentrowaniem na prawie krajowym. Czy jednak dotychczasowy kierunek rozwoju komercjalistyki może być kontynuowany w dobie szybko przyśpieszającej od lat 90. XX w. integracji gospodarczej na świecie i politycznej w Europie?

Od połowy XX w. jesteśmy świadkami unifikacji prawa spółek w Europie.

Choć proces ujednolicania prawa handlowego jest – z uwagi na pośredniczącą istotę handlu – czymś naturalnym i niejako odwiecznym, unifikacja której obecnie doświadczamy dokonuje się bardzo szybko w wielu krajach naraz. Ograniczona możliwość uczenia się na błędach państw sąsiednich tworzy zapotrzebowanie na usługi ekspertów, którzy są w stanie przewidzieć konsekwencje projektowanego prawa. Tylko regulacje oparte na wynikach badań empirycznych sterowanych adekwatną teorią zjawisk mają szansę odpowiedzieć na to zapotrzebowanie. Zdaniem Autora prezentowana teoria spółki akcyjnej, po przeprowadzeniu serii testujących ją badań empirycznych, może stać się drogowskazem w pracach nad przyszłym europejskim i polskim prawem spółek. Aby nie być gołosłowny co do praktycznych zalet proponowanej teorii, w Zakończeniu rozprawy Autor wskazuje na niektóre jej konsekwencje oraz przedstawia wstępne postulaty de lege ferenda.

W trakcie omawiania tematyki rozprawy postawiono kilka pytań, które swoim zakresem wykraczają poza przedmiot badań tradycyjnej komercjalistyki. Problem charakteru prawnego statutu i uchwał władz spółek akcyjnych zmusza do refleksji nad pojęciem prawa, czym na ogół zajmują się filozofowie i teoretycy prawa. Natomiast kwestia źródeł autonomii prywatnoprawnej i ustroju przedsiębiorstw (niem.

Unternehmensverfassung) wkracza w obszar zainteresowań konstytucjonalistów, którzy interpretują zasady suwerenności Narodu, demokratycznej legitymizacji władzy i społecznego charakteru gospodarki. W Zakończeniu Autor uogólnia wnioski, do jakich doprowadzi go analiza przepisów prawa akcyjnego, wskazując na teoretycznoprawne i konstytucyjne konsekwencje proponowanej teorii spółki akcyjnej.

Istnienie takich implikacji powinno utwierdzić Czytelnika w przekonaniu o doniosłości podejmowanej w rozprawie problematyki.

Reasumując, zdaniem Autora prezentowana w rozprawie teoria spółki akcyjnej stanowi narzędzie przydatne przy rozwiązywaniu problemów dogmatycznoprawnych.

Po pierwsze, pozwala spojrzeć w nowy sposób na tradycyjne problemy nauki i praktyki prawa akcyjnego, czego przykładem są zawarte w rozprawie rozważania na temat tzw.

praw organizacyjnych oraz powództw o stwierdzenie nieważności i uchylenie uchwał walnego zgromadzenia. Po drugie, umożliwia systematyzację wiedzy o prawie akcyjnym, co pokazano tworząc typologię ustroju organizacyjnego spółek akcyjnych w jego rozwoju historycznym oraz typologię praw podmiotowych akcjonariuszy.

Ponadto przez nawiązanie do teoretycznoprawnych rozważań nad strukturą systemu prawnego i konstytucyjnych zasad suwerenności Narodu, demokratyzmu i społecznego charakteru gospodarki teoria spółki akcyjnej zapewnia zewnętrzną integrację komercjalistyki z innymi naukami prawnymi. Po trzecie, stanowiąc pierwszy krok do badań empirycznych nad praktyką akcyjną, prezentowana teoria ułatwia rozwój naukowej polityki prawa akcyjnego w Polsce i Unii Europejskiej.

V. Poza niniejszym Wprowadzeniem i Zakończeniem, rozprawa składa się z pięciu rozdziałów, z których każdy dzieli się na trzy paragrafy.

P i e r w s z y rozdział, jak to się przyjęło w piśmiennictwie prawniczym, Autor poświęcił przedstawieniu źródeł poznania prawa akcyjnego i literaturze przedmiotu.

Termin „prawo akcyjne” może być używany na oznaczenie prawa dotyczącego akcji (papierów wartościowych) lub podmiotów mogących je emitować, jednak w rozprawie jest rozumiany jako synonim prawa o spółkach akcyjnych ze spółkami europejskimi włącznie. W rozdziale pierwszym Autor przedstawił ewolucję prawa akcyjnego w trzech ustawodawstwach krajowych – brytyjskim, niemieckim i polskim – oraz w prawie europejskim na tle stosunków gospodarczych i politycznych. Z uwagi na bogactwo piśmiennictwa polskiego i zagranicznego w paragrafie trzecim przedstawiono tylko linie rozwojowe nauki o prawie akcyjnym w podziale na kierunki:

historycznoprawny (I), pozytywistyczny i normatywistyczny (II), socjologicznoprawny (III) oraz ekonomiczno- i porównawczoprawny (IV).

W rozdziale d r u g i m Autor poszukuje cech definicyjnych spółki akcyjnej, co stanowi punkt wyjścia dla budowy teorii spółki akcyjnej. Jego wywody mają tu generalnie charakter sprawozdawczy. Ponieważ przedstawia w tym rozdziale koncepcje z obecnie trudno dostępnej literatury polskiej początku XX w. oraz całkiem nieznane w Polsce poglądy zagraniczne, jego rozważania mogą się wydać interesujące pomimo braku oryginalności. Aby Czytelnik nie odniósł wrażenia, że pochopnie porzuca

założenia tzw. teorii spółki, rozdział drugi Autor rozpoczyna analizą wad i zalet konstrukcji prawnej spółki i korporacji w prawie akcyjnym. Następnie uzupełnia klasyczną wersję tzw. teorii korporacyjnej wynikami badań R. L o n g c h a m p s d e B e r i e r nad osobami prawnymi.²¹ Stanowią one pomost pomiędzy klasyczną cywilistyką a socjologią prawa handlowego, którą odnajdujemy chociażby w pracach T. R a i s e r a . W paragrafie szóstym przedstawiono m. in. tegoż koncepcję przedsiębiorstwa jako organizacji.

W rozdziale t r z e c i m Autor rozwija zapoczątkowaną w literaturze niemieckiej i polskiej na przełomie XIX i XX w. naukę o tzw. wewnętrznym prawie akcyjnym. Zadanie rozpoczyna w sposób nietypowy, ponieważ wychodzi od dogmatycznoprawnej analizy przepisów Kodeksu spółek handlowych o prawie głosu.

Wykorzystując dorobek polskich teoretyków prawa, w szczególności przedstawicieli nauki o kompetencji, przedstawia teorię prawa głosu jako kompetencji normotwórczej.

W oparciu o nią modernizuje normatywną koncepcję statutu i uchwał władz spółki akcyjnej. Dogmatycznoprawne rozważania na temat zaskarżania uchwał władz spółek akcyjnych wieńczące rozdział trzeci stanowią „poligon doświadczalny” do wypróbowania praktycznych zalet zmodernizowanej normatywnej koncepcji statutu i uchwał.

Rozważania rozdziału c z w a r t e g o częściej niż poprzednie odwołują się do teorii socjologicznoprawnej i wyników badań historycznoprawnych. Ta pierwsza umożliwia konceptualizację zjawiska władzy organizacyjnej, a drugie dostarczają materiału empirycznego do sformułowania teorii rozwoju ustroju organizacyjnego spółek akcyjnych. Za punkt wyjścia Autor przyjął teorię autorytetu (niem. Herrschaft) i teorię organizacji (niem. Verband) socjologa M. W e b e r a , przedstawione w jego słynnej książce Gospodarka i społeczeństwo. Następnie prezentuje oryginalną typologię ustroju organizacyjnego spółek akcyjnych i wskazuje przyczyny powstania każdego z nich. Przez analogię do ustroju politycznego państw cztery podstawowe typy nazwał: demokracją akcjonariuszy, plutokracją akcyjną, biurokracją akcyjną i demokracją przemysłową. Ich analizie poświęcone są odpowiednio znaczna część paragrafu dziesiątego oraz paragrafy jedenasty i dwunasty.

W rozdziale p i ą t y m , ostatnim Autor analizuje prawa podmiotowe akcjonariuszy. Każdemu z trzech wyróżnionych przez siebie praw poświęca jeden

21 R. L o n g c h a m p s d e B e r i e r : Studya.